Tamam në kohën kur po përfundonim xhirimet e filmit “Ngadhënjim mbi vdekjen”, Kadareja hidhte në treg romanin e tij të dytë të titulluar “Dasma”. Vinte pas “Gjeneralit të Ushtrisë së Vdekur”, që kishte filluar të përkthehej në disa gjuhë të huaja. Filmi “Ngadhënjim mbi vdekjen” ishte pritur mjaft mirë si nga spektatori, ashtu edhe nga kritika zyrtare. Bash për këtë shkak, në një ceremoni kombëtare, krahas çmimeve për vepra artistike të gjinive të ndryshme, Peçi Dados, Gëzim Erëbarës, Feim Ibrahimit dhe mua na ngulën në gjoks Çmimin e Republikës. Lajtmotivi i muzikës së filmit u bë aq i pëlqyer, sa sigla e hapjes dhe mbylljes së programeve tingëlloi për shumë vjet, tek i vetmi televizion shtetëror shqiptar (RTSH). Ishte kompozuar nga Feim Ibrahimi, i sapodiplomuar në Institutin e Lartë të Arteve, dega e muzikës. Po e filloja mbarë karrierën e re, atë të regjisorit. Falë këtij filmi, pas një telefonate që iu bë kryetares së Lagjes, nga zyrat më të larta të Partisë, në fund të dhjetorit të 1967-ës e mora autorizimin për një banesë modeste. Një dhomë e kuzhinë në pallatin e ri 202 në fund të rrugës “Mine Peza”. Kisha pritur për këtë banesë shtatë vjet, nga dita e kthimit nga studimet e pas katër vjet fejese me pianisten Margarita Kristidhi apo Bebi, si e thërrisnin të gjithë. Ishte viti që shënoi dhe botimin e romanit “Dasma” të Kadaresë. Ndërsa unë kërkoja skenar për filmin tim të dytë. Ja, për shembull “Dasma” do të ishte një roman që mund të përshtatej për një skenar filmi, por, ah! Ksenofon Dilo, piktor në Kinostudio, veç të tjerash botonte në gazetën “Drita” shkrime interesante dhe kishte vendosur ta provonte transkriptimin e romanit “Dasma” në skenar filmi. Më keq akoma. Dhimitër Anagnosti, në kërkim të filmit të tij të dytë si regjisor, e kish kopsitur marrëveshjen me Dilon. Do ta bënte ai “Dasmën”….
Sikur të mos mjaftonin lavdërimet, që po bëheshin nga zyrat e rëndësishme të Komitetit Qendror të Partisë, e as elozhet në gazetat e revista politike apo letrare të kohës për vlerat e romanit, ja ku njoftohemi se të nesërmen në mbrëmje, në Klubin e Shkrimtarëve dhe Artistëve do të kishte një diskutim të gjerë për romanin “Dasma”. Salla plot e përplot. Në presidium, Kadareja, Fadil Paçrami, sekretar për kulturën në Komitetin e Partisë të Tiranës, Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve Dhimitër Shuteriqi etj. Diskutantët, njëri pas tjetrit, zbërthenin vlerat, novacionet, metaforat e personazhet interesante të romanit. Dhe tamam kur nuk pritej, del para podiumit Bilal Xhaferri. Shkrimtar jo pak i njohur, që kishte ngjallur interes edhe ndër ne kineastët. I adresoi Kadaresë dhe romanit vërejtje të rënda, veçanërisht në kapitujt ku ai e trajton apo më mirë e shtrembëron Kanunin, këtë Kushtetutë të lashtë që ka rregulluar në shekuj marrëdhëniet njerëzore në zonat e thella të Shqipërisë. Asnjë duartrokitje nga të pranishmit. Habi dhe stepje. Qetë-qetë u ul në vendin e tij, diku në rreshtin e tretë. Heshtjen e theu Fadil Paçrami. – Ti atje, – foli Fadili, pa ia thënë emrin Bilalit, – dil nga salla menjëherë. Je i padëshirueshëm për ne. Dhe ashtu u bë. Kokulur doli jashtë. Mbledhja solemne u zhbë. Sesi shkoi jeta e Bilalit pas kësaj, do të duhej një kapitull më vete. Pas disa ditësh në oborrin e Kinostudios takoj Ksenofonin.
I shqetësuar më njofton se Anagnosti ka ndërruar mendje. Nuk do që të jetë pjesë e filmit të ri që Ksenofoni ishte duke e përfunduar dhe që e kishte titulluar “Përse bie kjo daulle” (as “Dasma”, as “Dasmë e çuditshme”, as “Lëkura e daulles” dhe as “Dasma dhe fantazma”, si e quajtën më vonë anglezët në radiodramatizimin që i bënë veprës së Kadaresë në BBC-në e Londrës). Më propozoi të punonim bashkë për këtë. Nuk e zgjata shumë dhe pranova. Drejtori i Kinostudios, Vaskë Aristidhi, e pranoi këtë ndryshim. Për Kadarenë romani i dytë, për mua filmi i dytë. Ishte shkurti i vitit 1968. U krijua shtabi i filmit dhe filloi puna përgatitore. Të shtunën e parë të marsit (edhe e shtuna ishte ditë pune), mora leje në drejtori. Do të martohesha. Pas katër vitesh të gjata fejese, në pritje të një banese. Dasmë i thënçin. Erdhën nga Korça prindërit e mi, kushëriri i babait, Todi Gjata; vëllai i madh, Berti, oficer nëndetëseje në Pasha Liman bashkë me gruan e tij, Marieta. Vëllai tjetër, Vaska, kishte një vit që ishte transferuar në Tiranë, si punonjës shkencor në Institutin e Gjuhësisë, banonte te ne. Të afërm, vetëm ata që jetonin në Tiranë. Të shtunën në mbrëmje shkuam për vizitë te Kristidhët. Të ardhur nga Maqedonia në vitet tridhjetë, veç Anetës e burrit të saj Genci, ishin edhe disa miq të familjes Kristidhi. Urimet për martesën tonë shoqëroheshin me një gotë raki e ndonjë çokollatë. Vetëm kaq. Pas disa orësh erdhën te ne për vizitë krushqit e gruas. Edhe se të pakta karriget, nuk mjaftonin për të gjithë. Të nesërmen, ditë e diel, 7 prill, shkuam të merrnim nusen. Dolëm në oborr të vilës dhe bëmë disa fotografi. Bebi ishte më e bukur se kurrë. Nuk donte të vishte fustan nusërie, edhe pse deri në ato momente nuk kishte ndonjë urdhëresë që ta ndalonte atë veshje. Ashtu e kishte vendosur vetë. Xhaketa dhe fundi i bardhë ishin qepur me porosi nga një copë e bukur dhe e shtrenjtë, dërguar nga dajë Joni, mjek gjinekolog në Selanik. Dy taksitë e porositura na shpunë te Kodrat e Tiranës, pranë kishës së Shën Prokopit për të shkrepur edhe disa fotografi të tjera. Ramë të flemë në dhomën e gjumit 3,2 me 3,7 metra, ndërsa të tjerët në kuzhinën me aneks. Të martën filloi “muaji i mjaltit”. Në ‘Gazin’ shtatë vendesh të Kinostudios, veç meje dhe Bebit, që e ulëm në sediljen e parë, u ul edhe Ksenofoni, Todi, Petraqi dhe asistenti i regjisë Fehmi Hoshafi. Kur mbërritëm në Fier, neve të sediljeve të pasme, na ishte shtrembëruar qafa, se sediljet e ‘Gazit’ sovjetik, të përshtatshme për luftë, ishin anësore. Të nesërmen, “muaji i mjaltit”, përfshinte vizitën dhe fotografimin e Uzinës moderne të plehrave azotike, TEC-in e qytetit dhe barakat e vullnetarëve të hekurudhës Fier-Vlorë, në Mbrostar. Vullnetarë e vullnetare të ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë. I fotografonim për të gjetur ndoshta ndër ta edhe ndonjë aktor për filmin e ardhshëm. Në Mbrostar, edhe pse romanin e dija përmendësh, takova një shokun tim që kishte studiuar dikur me mua në Çekosllovaki. Quhej Agim Pirdeni dhe ishte i dërguar i Komitetit Qendror të Rinisë në punimet e hekurudhës. Kureshtja ime ishte të dija se si ndikon qëndrimi i vajzave malësore që në këtë moshë kanë kaluar për herë të parë pragun e shtëpisë dhe të fshatit të tyre.
– Ç’të të them, Piro. Përpijnë çdo gjë me kureshtje. Janë po aq të habitura ashtu si ne dikur, kur udhëtonim me vapor, përshkonim me tren gjysmën e Europës për të mbetur gojëhapur me Pragën magjike. Ja, për shembull, në mbrëmje, në atë sheshin aty, instalojmë një ekran të madh dhe ato ulen në tokë për të parë film për herë të parë. E kupton? Për herë të parë. T’i lëmë reagimet gjatë shfaqjes, por kur mbaron filmi, tufa-tufa, me marifet, i afrohen ekranit gjithë kureshtje dhe pas pak e hedhin shikimin pas tij. Nuk e kuptojnë se ku u fshehën gjithë ata njerëz që ishin aty në ekran pak më parë. Ekspedita në kërkim të vendeve të xhirimit dhe, eventualisht, të ndonjë aktori të teatrit të Fierit apo vizitat në Berat në Kombinatin e Tekstileve aty, vazhdoi tetë ditë. U kthyem në Tiranë. Në mëngjes herët i hipa biçikletës për të shkuar në Kinostudio, ndërsa Bebi pak më vonë, po me biçikletë shkoi në Institutin e Arteve. Pasdite u takuam përsëri në shtëpi. Unë i pari i tregova si më pritën dhe më uruan shokët. Pastaj Bebi. Edhe ajo po të njëjtat urime nga kolegët e studentët e saj. Po rreth orës 11:00 drejtori i Institutit lajmëroi degën e muzikës për një mbledhje urgjente. Tematika e mbledhjes: “Shkelje e rëndë disiplinore nga ana e shoqes Margarita Kristidhi Milkani! Çfarë kishte bërë?… Ishte paraqitur në punë me dy ditë vonesë. Rregullat ishin të qarta: për martesë jepen vetëm pesë ditë leje nga puna. Shkelje e rëndë e disiplinës në punë. Çfarë do të bëhej me të? Ulje në detyrë, dërgim për riedukim apo… Varej shumë sesi do të reagonte vetë ajo. Pra, si e kuptonte këtë gabim. Si do të ishte autokritika e saj. U ngrit në këmbë dhe foli shumë shkurt: – E kuptoj gabimin dhe e pranoj. Por sinqerisht nuk e dija se leja e martesës ishte vetëm për pesë ditë. Ndaj ju premtoj: nëse do të martohem një herë tjetër nuk kam për ta përsëritur këtë gabim. Salla qeshi. Shpëtoi vetëm me një vërejtje me paralajmërim dhe prerjen e rrogës për dy ditët e vonesës. Pas shkrimit të skenarit tekniko-regjisorial, grupi i filmit, 37 gjithsej, shto këtu dhe 18 aktorë, u instalua në Fier. Rolin kryesor, atë të Xhavitit, ia kisha besuar 19-vjeçarit Timo Flloko, atë të Katrinës e fitoi maturantja e politeknikumit Adelina Xhafa. Në rolin e babait të Katrinës zgjodha baritonin e shquar Lukë Kaçaj etj., ndërsa bashkëpunëtor shkencor, Fehmi Hoshafin. Bert Minga, i porsadiplomuar në degën e aktrimit, jo vetëm që interpretoi më së miri rolin e gazetarit, po gjeti kohë të dashurohej me një nga pesë “malësoret”, shoqe të Katrinës. Me Irenën. Falë këtij filmi, nga martesa e Bertit me Irenën, lindi Aulona. Ndërsa unë prisja të lindej djali im i parë, Eno. 86 Kur filmi përfundoi, pasi kaloi gjithë filtrat e kohës, këshill artistik, komision nga Ministria e Kulturës e Komiteti i Partisë, vizionimin nga kolektivi i Kinostudios e kaloi me sukses edhe provimin më të rëndë: shikimin e tij, atje ne Bllok, nga shefi i madh i propagandës, Ramiz Alia. Edhe Kadareja nuk doli i zhgënjyer.
– Është filmi më i çuditshëm i “Botës së Tretë”. Dukshëm bënte dhe humor me teorinë e Mao Ce Dunit, që e ndau botën në tri pjesë (si të ishte një tortë e madhe): në botën kapitaliste, në atë revizioniste (Bashkimi Sovjetik dhe satelitët e saj në Europën Lindore) dhe në Botën e Tretë (Kina në vend të parë, vendet e paangazhuara të Azisë, Afrikës e Amerikës Latine e, natyrisht, edhe Shqipëria). Ismail Kadare, Adelina Xhafa (Katrina), Piro Milkani dhe Ksenofon Dilo, në setin e xhirimit në Kinostudio, 1978. 87 Laboratori i filmit, në Kinostudio, prodhoi urgjentisht 26 kopje të filmit që u shpërndanë në gjithë rrethet e Republikës. Edhe shtypi nuk po e priste keq. Kënaqësi. Po tamam atë ditë, kur e shoqërova gruan time në maternitet për të lindur, në Kombinatin e Autotraktorëve, kryeministri i vendit, Mehmet Shehu, bashkëbisedonte me punëtoret sesi po shkonte puna me prodhimin e traktorit të parë shqiptar. E pikërisht në atë moment, një punëtor, anëtar i grupit të kontrollit punëtor (të tilla grupe kontrollesh kishin lindur në çdo ndërmarrje të vendit) e pyeti kryeministrin e tij nëse kishte pasur rast ta shikonte filmin e ri që po shfaqej në të gjitha kinematë e Shqipërisë. Kur ai i tha se ende nuk e kishte parë, atëherë punëtori i thotë se në film ka disa shfaqje të rënda ideore që bien në kundërshtim me orientimet e Partisë.
– Po ç’janë këto shfaqje? – e pyeti kryeministri – Po ja, në atë film ka një skenë dasme në një barakë vullnetarësh të hekurudhës Fier-Vlorë. Ajo malësorja martohet me një montator dhe ata të filmit, pa një pa dy e veshin atë nuse me vello. A nuk janë këto shfaqje të mentalitetit borgjez? Pasi u mendua një copë herë kryeministri, i thotë atij:
– Po ju, pse rrini duarkryq? Shkoni atje në Kinostudio dhe u tregoni atyre se si bëhen filmat. Lajmi u përhap në qytet si kolerë. Në të gjitha gazetat e kohës, në këndin e rubrikës kulturore, shkrime rënduese. Gazetari më i zellshëm doli ai i gazetës “Luftëtari”, M. Shehu quhej. Përveç mendimit të punëtorëve të Kombinatit, shtoi edhe ca “thagma” të tjera për shfaqjet e huaja në film. Gruaja ime, Margarita, pati një lindje të vështirë me Enon. Kështu që mjekët e këshilluan të qëndronte edhe disa ditë në maternitet. Mua më ishte përmbysur bota. E, megjithatë, çdo ditë shkoja te trotuari i maternitetit që të shihja atë dhe krijesën tonë të përbashkët. Në dritaren e katit të katërt shfaqej Bebi e lumtur me Enon e vogël. Më duhej të luaja “babanë e lumtur”. Në maternitet nuk shkonin gazetat as lajmet e fundit të pazarit. Një ditë, duke u larguar nga materniteti, filloi një vesë shiu pranveror. Ecja kuturu, këmbët më çonin drejt qendrës së qytetit. Një burrë me çadër, më afrohet dhe ma fut kokën poshtë saj. Të nesërmen, në hollin e Kinostudios, erdhën ata, kontrolli punëtor i Kombinatit të Autotraktorëve. Takim i akullt me mua. Më thanë se donin ta shikonin edhe një herë filmin. Ishim të përgatitur për këtë. Filmi ishte vendosur që më parë në ingranazhet e aparatit të projeksionit në sallën e vogël të projeksionit. Gjatë shfaqjes, heshtje varri. Kur u ndezën dritat e sallës, i pari e mori fjalën ai, më i zoti i të gjithëve. I kam harruar me kohë emrat e tyre, po emrin e atij e mbaj mend akoma. Quhej Harilla.
– Po si ka mundësi, mo shoku Piro, të biesh në gabime të tilla? I pezmatuar sa s’ka, mundohesha t’u shpjegoja se fustani i malësores Katrinë, nuk ishte fustan dasme, po një copë gri e çelët terital, prodhim i Kombinatit të tekstileve. Se ajo copë e vogël fare nuk ishte vello, po një copë tyl i bardhë. Se gjatë gjithë filmit Katrina dhe shoqet e saj ishin të veshura me kominoshe. Si të bënim? Ta martonim me kominoshe? A nuk duhej të ishte pak më ndryshe ajo që po martohej me Xhavitin? Asgjë nuk i bindi. U larguan gati të zemëruar. Ishte ditë e diel. Duke shëtitur si të shastisur rrugëve të Tiranës, kujtonim atë që na thoshte Kadareja: “Nuk e kanë me juve. E kanë me mua. I bien deriçkës që të dëgjojë dera. Më besoni!”. Beso-beso, po ne do ta hamë. Kaluam diagonal “Parkun Rinia”. Ajo e diel marsi kishte një diell përvëlues. Apo ndoshta kështu na dukej ne. Ora e sahatit të madh të qytetit shënonte 14:30. Dhe ja ai. I ulur në një stol. Ishte Dhimitër Tutulani. Vëllai i dëshmorëve të Beratit, Margarita dhe Kristaq Tutulani. Tip kontrovers. Llafazan i pashërueshëm. Nuk e zgjati, po na priti me të parat. – Hë mo ju. Pse sorollateni kot më kot? Apo bëni sikur nuk dini gjë? – Çfarë të dimë? – e pyeti Ksenofoni. – Atë mo, atë mbledhjen që do bëhet nesër në Pallatin e Kulturës… nesër pasdite në orën pesë do bëhet një mbledhje e madhe për ju. Do ju kritikojnë, pastaj ju do bëni kot fare autokritikë po vendimi njëlloj është marrë. Do shkoni për riedukim në gjirin e klasës punëtore. Ikni tani se ma prishët qetësinë. Po kjo pikë e zezë! Ku i di ky i marrë këto gjëra?… Po sikur të jetë e vërtetë? Filluam të shqetësohemi. Pastaj na u kujtua Dragush Goxhi. Për disa vjet kishte punuar në Kinostudio, por më vonë e transferuan në Pallatin e Kulturës. Dragushi po, ai duhet të dinte diçka. Si të bëjmë? T’i shkojmë në shtëpi? Po sikur të jetë blof, pse ta shqetësojmë në këtë orë të papërshtatshme? Të dalë ku të dalë. Kush pret deri nesër. E dinim se ku banonte. Të bulevardi “Stalin”, tek ato palaçinat karshi farmacisë. U ngjitëm në katin e tretë dhe i ramë ziles. Pas pak Dragushi e hapi derën. Dukej se i kishim prishur gjumin e pasdites. I ngrysur na pa në sy.
– Dragush! Na fal për shqetësimin, po takuam para një ore një budalla dhe seç na tha diçka për një mbledhje që do bëhet nesër në Pallat. Heshtje… Na shikonte dhe nuk fliste… po mendonte…
– Kush budalla jua tha?
– Ai bre, Dhimitri, Dhimitër Tutulani. Këtë herë heshtja ishte më e gjatë. Nuk i lëvizte asnjë muskul i fytyrës.
– Kështu na thanë dhe ne… po dje pasdite na lajmëruan: “Mbledhja anulohet. Ditën e mirë!”. Nuk dinim ç’të bënim. Të gëzoheshim? As që bëhej fjalë. Po edhe të mërziteshim, nuk kishte tashmë arsye. Filmi vazhdoi të shfaqej edhe për disa kohë në kinematë e Shqipërisë. Shtypi nuk u mor më me atë film. As për mirë, as për keq. Vetëm shumë kohë më vonë e zbuluam sekretin. Ksenofoni kishte në Komitin Qendror të Partisë burrin e kushërirës së parë. Ato që Mehmet Shehu i kishte thënë në Kombinat i shkuan në vesh edhe Ramiz Alisë. Nuk ishte Mehmet Shehu ai që pasi kishte parë në Berat ekspozitën e një piktori me mbiemrin Shelegu dhe kishte bërtitur: “Çfarë shelegu ky more?!!! Me këto piktura ky është ujk”. Dhe Shelegu shkoi për riedukim. Po tani? Ta linte prapë në dorë të tij? Goditja e filmit e cenonte indirekt dhe atë, sekretarin e Komitetit Qendror dhe anëtarin e Byrosë Politike. I shkoi në zyrë direkt atij të madhit, Enver Hoxhës, dhe u ankua se shoku Mehmet po ndërhynte në punët e sektorit të tij. Enver Hoxha i dha të drejtë. – Nuk kemi se çfarë t’i bëjmë. Ashtu është ai. Nganjëherë edhe rrëmbehet. Po ti vazhdo në punën tënde.
