Vitin e shkuar, Durim Taçi botoi një roman, mbase më i veçanti i gjithë krijimtarisë së tij, “Lakimi” e ndërkohë, duke punuar me të, përktheu për të parën herë në gjuhën shqipe kryeveprën e Anthony Burgess “Portokall me kurdisje”. Për bashkekzistencën e njëkoheshme të këtyre dy përmasave si dhe për dy veprat në fjalë, ai flet në këtë bisedë.
Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Meqë takohemi shpesh, Durim, e kam të vështirë të gjej pyetje, sepse kureshtja ime është shuar në kohë reale, gjatë kafeve te Segafredo në mëngjes. Ashtu sikurse edhe kureshtja jote, se si më është dukur qoftë “Lakimi”, qoftë përkthimi i “Portokallit me kurdisje”. Por diçka që më ka prekur shumë te romani yt, për ta filluar prej tij, është figura e gruas. Ai është një roman për gruan, apo jo, ndonëse lakimi si dukuri gjuhësore i ndodh njëkohësisht edhe historisë, edhe gjarprit, trajtat e lakuara të të cilit, në latinisht, janë edhe tituj të kapitujve. Kjo nuk ka si mos të na shpjerë te Bibla, prej librit të parë, Zanafillës, deri te i fundit, Zbulesa. Nëse në fillim Hyji vendos një armiqësi të përhershme mes gjarprit dhe gruas, në fund gruaja triumfon duke ia shkelur kokën gjarprit. Por nga Zanafilla e hebrenjëve, deri te Zbulesa e Gjonit janë ndërmjet mijëra vjet. Dhe këtu, te kjo histori e stërgjatë, ku qëndron “Lakimi” yt?
D.T.: Ka ndodhur një përmbysje e madhe: rendi atësor (patriarkal) ka mënjanuar rendin mëmësor (matriarkal), të cilën unë figurativisht e kam shprehur, në një poezi shkruar pa pretendime gjatë strukturimit të romanit “Lakimi”, përmes simbolit femëror të karriges (fronit), si pushtet e dominim në të cilën është ulur përfundimisht burri. Dhe nuk është rastësi që kjo përmbysje ka një datë, atë të nisjes së historisë si koncept e praktikë, se vetë historia/shkrimësia, është në vetvete një ngrehinë patriarkale. Thënë ndryshe, ky ndryshim epokal gati i pakthyeshëm, sanksionohet me shpikjen e shkrimit alfabetik disa mijëvjeçarë më parë, i cili ishte vetë mjeti që kodifikoi pushtetin e burrit mbi gruan, përmes vendosjes së hierarkisë dhe luftës si armë dominimi.
Lakimi është koncept gramatikor, i gjuhës së shkruar, e mua më rri mirë për idenë time. Pozita e gruas që me lindjen e shkrimit vetëm sa “lakohet’, duke i ikur zanafillës. Po cila ishte zanafilla e pozitës së saj? Unë jam përpjekur të shkruaj edhe për këtë diçka. Shkrimin kam dhe unë, paradoksalisht, kur për mëmësinë nuk mund të shkruhet në fakt: forca e saj nuk është historia, por mungesa e saj. Na vjen në ndihmë një “shkrim” tjetër, i imazheve, deri tek ai ideografik, për të kuptuar pak atë që ndodh.
Epoka jonë historike na ka mësuar të tregojmë, aq sa jashtë rrëfimit nuk njohim asnjë realitet tjetër, kurse ahistoria e mëmësisë të mëson thjesht si të jetosh. Pas shkrimit ne e ndiejmë vetën të strukturuar tërësisht brenda tij, prandaj është vërtet e jashtëzakonshme të zbulosh se jetohet edhe pa treguar, kjo mund të jetë utopia grishëse më e madhe, pikërisht ajo që nuk ta rrok mendja.
Mu desh të krijoja një personazh të ditëve tona, Elirën, arkeologe, një grua e vetëdijshme se gjithçka ka ndodhur më pas ka qenë një histori suksesesh mashkullore dhe, në rastin më të mirë për gruan, thjesht “korrigjimesh” e “përmirësimesh”, duke e detyruar atë të nënshtrohet apo t’i ngjajë shëmbëlltyrës së burrit dhe ngarendjes së tij të motmotshme për sukses. Personazhi im ka zgjedhur të rebelohet ndaj vetë shkrimit, pra edhe ndaj meje që shkruaja këtë roman. E kam “mbështetur” personazhin që urren shkrimin duke shkruar për të disa histori. Më ka ndjekur gjatë gjithë kohës ky paradoks, në mënyrë të pashmangshme.
A.D.: Jam mahnitur nga procedimi teknik i ndjekur prej teje si autor tek ai roman. Shtresëzimi i historisë në disa nivele që ndodhin njëkohësisht dhe po ashtu tregohen, është i jashtëzakonshëm, çka më ka bërë ta çmoj “Lakimin” si një ndër romanet më të mira të letërsisë shqipe, dhe e them këtë pa asnjë mëdyshje. Si arrin, Durim, te përzgjedhja e procedimit që do të ndjekësh kur ulesh të shkruash? Prej te veta, e cila prej disa romanesh ka qenë e dyta, ndërsa këtu ke kaluar në vetën e tretë dhe deri te koha, qasjet dhe gjithë përbërësit e tjerë?
D.T.: Me botimin e romanin “Extra Time” (Botimet Fishta 2019/Mimes Edizioni 2020) shpalla publikisht projektin tim të ri letrar, i cili ka të bëjë, në thelb, me eksperimentimin e vetëdijshëm. Në çdo gjë që shkruaj unë përpiqem të eksperimentoj. Ky është filli që i lidh romanet e mia, fakti i eksperimentimit i bën ata të ngjashëm, jo stili.
“Lakimi”, mbase, çon në deri zgrip lojën me ndërprerjen e kronologjisë, që është motori i narracionit. Pra, i bie si të fluturosh me motor të shuar. Synimi im është të krijoj iluzionin e një perceptimi gati fizik të shkrimit. Edhe lakimi, i cili si mekanizëm gramatikor, është një paketë marrëdhëniesh subjekti e predikati, kutia e zezë e fluturimit tim, ndihmon me vertikalitetin e tij për të krijuar idenë e përmasave.
Në fakt, për sa i takon vetës së rrëfimit, këtu i jam kthyer vetës së tretë. Më duhej më lirshmëri për t’u afruar e larguar. Do të tregoja ngjarje që shkonin thellë në histori, deri në pesë mijë vjet, madje edhe ngjarje përtej historisë. Për të gjitha këto, lypsej të kisha një paketë teknikash për t’i përdorur, me analepsa e prolepsa të vazhdueshme, ironinë dramatike, elipsat, për t’i kujtuar gjithë kohën lexuesit se ai ka në dorë një tekst për ta lexuar, jo një ngjarje të rënë nga qielli. Madje, në një farë kuptimi, nëse do të perifrazoja ndryshe Durrenmatin, i cili e ka me vrojtimin, këtu kemi leximin e leximit të leximit. Elira, personazhi kryesor i romanit, shndërrohet në një lexuese aktive.
A.D.: Po dy proceset, ai i përkthimit dhe ai i krijimit, kur realizohen në të njëjtën kohë, si ndikojnë te njëri-tjetri?
D.T.: Unë besoj se të shkruash dhe të përkthesh është një pozitë komode për shkrimtarin. Të dyja këto procedime kanë të bëjnë me përpjekjen e tij për të krijuar, në rastin e shkrimit, e për të ndërtuar, në rastin e përkthimit, të njëjtin produkt: tekstin. Shkrimtari dhe përkthyesi kanë luksin dhe përgjegjësinë e madhe të projektojnë produktin e tyre drejtpërsëdrejti në mendjen njerëzore, ndryshe nga artet që operojnë me imazhin dhe tingullin. Ta vësh në dyshim shkrimin, siç bëj unë tek “Lakimi” është rruga më e mirë për ta pranuar atë. Mirëpo, përkthimi të ofron edhe një armë më shumë: leximin. Përkthimi është në fakt një lexim i ngadalësuar, në një farë kuptimi.
A.D.: Para se të kalojmë te “Portokall me kurdisje”, edhe një gjë tjetër: A e përmbyll “Lakimi” njëfarë triologjie të palidhur nëpërmjet subjektit, por nëpërmjet formës?
D.T.: Nuk e di nëse “Lakimi” do të jetë i aftë të gjejë me vete dy “shokë” për të krijuar treshen. Sigurisht kjo ka ndodhur në fakt me romanet “Extra Time”, “Një prani në ikje” dhe “Liqeni në mes të detit”. Të gjitha romane të vetës së dytë, me procedime formale aq të ngjashme sa mund të përbëjnë një trilogji. Veç këtyre tipareve, i lidh bashkë edhe një fill i spikatur metanarrativ. Po, kam përshtypjen se lakimi mund të mbetet i vetëm. Është një procedim unikal, nuk mund të ketë një lakim të dytë. E konsideroj si ato veprat e rënda, të papërsëritshme, pa dashur të bëj krahasime. “Lakimi” na thotë se parodia gazmore e kohës sonë ka mbaruar, presim një cikël tjetër. Romani që po studioj prej disa vitesh dhe që pret të shkruhet ka për të qenë një eksperiment tjetër.
A.D.: Kur t’u propozua që të përktheje “Portokall me kurdisje”, cilat pasiguri të bënë ta mendoje dy herë para se të pranoje e mandej, çfarë ta dha sigurinë se po, ti do të ishe përkthyesi i duhur për atë tekst?
D.T.: Po e nis nga siguria. Ma lejo pak teori, Andreas, sa për ilustrim. Është thënë fillimisht nga studimet mbi këtë fushë, se ne përkthejmë besnikërisht vetëm fjalën, pastaj, nga një gjeneratë e dytë studiuesish, se përkthejmë vetëm tekstin, derisa pas viteve ’80, është rënë dakord se kur përkthejmë ballafaqojmë kultura. Të trija këto qasje, në fakt, mbahen parasysh kur ke përpara një tekst letrar dhe “Portokall me kurdisje” është një nga sfidat më ngacmuese në këtë drejtim.
Një arsye tjetër që më nxiste ta merrja në dorë këtë tekst, ishte se e njihja mirë, në kuptimin që e kisha lexuar në dy versione: anglisht dhe italisht. Këtu po bëj një parantezë mbi mrekullinë që bën teksti letrar. Pavarësisht se kisha parë më herët filmin e famshëm të Kubrikut, madje e kishim analizuar me kolegë specialistë gjatë periudhës sime në Kinostudio në vitet 89-91, në lexim nuk më vinte ndërmend fytyra e personazheve të filmit. Aleksi, me tre drugët, ishin bërë krejt të mitë. Këtu përsëris diçka që e ceka më lart: mrekullia e letërsisë qëndron në faktin se projektohet drejtpërdrejt në mendjen e lexuesit, është arti i mundësive dhe jo i objektivitetit të ngrirë.
Nejse, i gjithë ky pompozitet në nisje nuk është se bën shumë mirë. Tjetër është të lexosh e tjetër është të përkthesh. Hapa tekstin origjinal në kafene, pastaj e mbylla për ta parë më mirë në shtëpi. Edhe aty nuk arrija të përqendrohesha. Mu desh të shkoj në Durrës, u ndryva në një dhomë hoteli dhe gjatë gjithë fundjavës arrita të përktheja tre paragrafët e parë. Aty thashë se do t’ia dilja.
Mirëpo, vetëdija se ke përpara një tekst letrar nuk mjafton. “Portokall me kurdisje” ka brenda të gjitha nënformat e mundshme të tekstit: filozofik, fetar, shkencor, ligjor, reklamë, hibrid, bisedor, poetik. Nisa qasjen ndaj përkthimit. Si do ta sillja tekstin në shqip duke ruajtur dimensionin e tij kulturor? A do të më hynte në punë kalku, idiomat e përkthyera letrarisht? Si do sillesha ndaj huazimeve e transplantimeve kulturore, përkthimit komunikues? Çfarë do të ruaja nga pikëpamja formale në nivelin tingëllor e grafik (se teksti ka brenda dhe poezi)? Po në nivelin gramatikor, leksikun (këtu sfida më e madhe është “nadsadi”), sintaksën (shqipja ka trillet veta), nivelin e gjykimit (ku do të jetë fokusi, intonacioni), nivelin e diskursit, nivelin ndërtekstual (futja e teksteve të ndryshme, aluzionet e pafundme për autorë të tjerë, që janë përfshirë në shënimet në fund të tekstit)?
Përkthimi, është si të ecësh njëkohësisht në dy korsi, ku njëra është forma dhe tjetra është kuptimi. Dhe unë nuk do të kisha të bëja vetëm me kuptimin në tërësi, atë të fjalëve, psh, por do të ndiqja gjithë rrugicat ku kjo korsi do të degëzohej: në leximin e sjelljeve (ku dallonte Aleksi nga të tjerët për nga toni), në kuptimin gjinor (koncepti që kishin katër malçikët për djevoçkat), në kuptimin aluziv (referencat e citimet e ndryshme), në kuptimin reflektues (lojë me fjalët), apo në kuptimin afektiv (shkallen e humorit). Një tekst si “Portokall me kurdisje” të do vëmendje edhe nga pikëpamja e variacionit: regjistrit të tonit, regjistrit shoqëror. E gjitha kjo për të arritur një përkthim ekuivalent me shkallën e vet të humbjes. Me ngushëllimin se dhe humbja në një përkthim mund të jetë vlerë.
A.D.: Teksa shihja “Adolesence” në “Netflix”, më erdhi menjëherë ndër mend romani u Burgess-it. Dhe kolona zanore e filmit, kënga e njohur “Fragile” e Sting-ut ku thuhet “Perhaps this final act ws meant to clinch a lifetime’s argument/ That nothing comes from violence and nothing ever could” më bëri të mendoj, a është e vërtetë kjo? Asgjë nuk vjen nga dhuna? Nëse është kështu, atëherë, duke mbajtur parasysh “Portokall me kurdisje”, a mund të flitet për një estetikë të dhunës?
D.T.: Nuk mund të ketë hierarki të dhunës, ajo është gjithmonë e papranueshme. Këtë thotë edhe “Portokall me Kurdisje”. Më ka rënë rasti ta ndjek edhe unë “Adolesence” pasi ka bërë bujë si serial, madje problematika e tij ka shkuar deri në Parlamentin britanik. Dhuna luftohet. Kjo ndodh edhe aty. Por, ka një rast, ekstrem të dhunës, që është lufta, pra përdorimi i saj i qëllimshëm, kur të gjithë dorëzohemi. Ajo na vjen si fatalitet dhe shndërrohemi në mbrojtës edhe kur sulmojmë.
A.D.: Nadsad-i i shpikur nga Burgess-i për romanin e tij, përballë cilave sfida të ka vënë? Cilat janë ato fjalë që të kanë munduar më shumë për t’i sjellë në shqip?
D.T.: Gjuha shqipe duke pasur një sistem të pasur eptimi, arrin të bëjë të vetin edhe “mishin e huaj”. E dimë mirë se shumë huazime për shkak të karakteristikave sintetike të shqipes janë bërë si pjesë e saj gjatë historisë. Nuk është rasti t’i kthehem edhe një herë këtu romanit tim “Lakimi”, tani e kam fjalën për vetë lakimin në rastin e emrit, apo për zgjedhimin në rastin e foljes. Më është dashur të harr fjalët e “nadsadit”, të ruaj rrënjën e tyre, kryesisht nga gjuha ruse dhe ti vesh me mbaresat e shqipes për t’i bërë ato dinamike në përdorim. Nuk mund të veçoj fjalë që më kanë nxjerrë më shumë telashe. Falë pasurisë së shqipes ia kam dalë. Se, po të lexoni versionin italisht, për shembull, të cilin e kam konsultuar, jemi ku e ku. Me “nadsadin italian” krijohet një slang i dytë, shumë më i errët se ai i propozuar nga Burgess.
A.D.: Për ta përgjithësuar pak bisedën, më kujtohet biseda jonë jo shumë kohë më parë për romanin “Le Prefezioni” të Vincenzo Latronico-s, pjesë e listës së ngushtë për International Booker Prize. The ndër të tjera se përdorimi i teknikave të Balzakut për të ofruar një realitet aq bashkëkohor të kishte befasuar dhe shijuar. Cilën letërsi bashkëkohore shijon më shumë, atë që rimerr disa metoda të realizmit apo atë që e refuzon kategorikisht çdo periudhë të mëhershme letrare, duke synuar një destrukturalizëm të tekstit dhe të gjuhës?
D.T.: E vetmja mënyrë që letërsia të mbijetojë, është të mprehë mjetet e veta dhe ti rrijë synimit të saj për të nxitur e për të krijuar botë të tjera të mundshme, të cilat do të perceptohen gjatë procesit të leximit. Shembulli i “Perfections” i nominuar për International Booker Prize, na thotë se teknikat letrare mund të riaktualizohen e rinovohen. Tek ky roman më ka tërhequr vëmendjen edhe diçka që mbase nuk e kemi biseduar. Nëse Balzaku na flet për vitalitetin e borgjezisë së kohës së tij, Latronico, na përshkruan ngarendjen e një shtrese të re shoqërore të krijuar në kohën tonë. Nuk janë turistë, se ngulen pak më gjatë në një territor, madje fillojnë punë sezonore aty, e megjithatë shpërngulen, nuk kanë një rezidencë fikse. Vetë bota iu rri ngushtë, jo vetëm Europa. Ky është njeriu i sotëm. Nëse Latronico thërret Balzakun për ta përshkruar dhe ne na bën të shikojmë më mirë, kjo është diçka e magjishme, madje letrare, do të thoja!
A.D.: Dhe e mbyllim kështu me postmodernizmin… Beson se është një letërsi e shuar, që nuk i flet më lexuesit apo një letërsi e gjallë që komunikon me kontekstin bashkëkohor social e politik?
D.T.: Unë nuk jam fare i pavëmendshëm ndaj termave, izmave. Po të them se leximi im i fundit është “Nadja” e Andre Bretonit, hartuesit të “Manifestit të Surrealizmit”. Por, tjetër është të shijosh nga burimi surrealizmin dhe tjetër është të lexosh një “post-surrealist”. Është mirë t’i bësh të dyja, pafundësisht. Që të dal te Postmodernizmi. Kujdes! Ka filluar tejzgjatja, aspekti kohor tani jepet me konceptin postpost. Është e vërtetë që këtu theksohet transcendenca. Kam lexuar, në fakt mjaft tekste interesante që flasin për postpost-modernen, si në aspektin shoqëror dhe në art, por kur të vijë posti i tretë: postpostpost, do të ndalem, do reflektoj pak, e do të bëj diçka.
A.D.: E fundit, atëherë. Ndalesa e reflektimit për një shkrimtar është të shkruajë tekstin e radhës. Ju përmendët një roman, por unë di që keni në dorë një libër me tregime. Mund të na thuash pak më shumë?
D.T.: Po veç teksteve që përkthej, nuk e ndal të shkruarin. Kujdesem vetëm të mos e teproj me botime të shpeshta. Kam në dorë tregime. Romani do kohën e vet të mbruhet. Mund të them vetëm se po eksperimentoj si gjithmonë dhe jam nga fundi. Do të jenë tregime që lexohen veç e veç, por edhe që lidhen fort me njeri-tjetrin, të gjitha të shkruara këto muajt e fundit.
