Shënime meditative mbi romanin e Ballsor Hoxhës “Bora dhe unë”
Parafjalë
Në traditën e prozës sonë (klasike apo bashkëkohore) nuk mbaj mend të ekzistojë një vepër letrare që ka fund e krye në qendër vetëdijen e traumatizuar të njeriut në agoni, të njeriut që përpëlitet në një kllapi të pafund dhe bën betejen e tij të mbijtesës duke u kapur për fije të fundit – tek dy-tre imazhe thelbësore – me të cilat shpreson t’i vërë pendë dezintegrimit rrënues të ndërgjegjes, shthurjes së mbeturinave të fundit të “Unit”. Ajo është beteja me iluzionet, shajnitë, shpesh e dyshimtë, e pasigurtë dhe se perspektiva e shpresuar nuk të jep dot garanci. Bëhet fjalë për njeriun e rënë, për njeriun e shndërruarr në plojë e pluhur të qenësisë dhe ekzistencës së vet, të vetshkatërruar, qoftë edhe nga vetkënaqësitë vetëndëshkuese, si një ndër format e revoltës. Dhe çfarë burrërie lypet për t’u ngritur nga pluhuri i plojës? Çfarë force duhet për të dalë gjallë dhe i kthjellët nga kurthet e një labirinti të ndërlikuar iluzonesh dhe vizionesh të traumës së gjatë, sistematike, rob dhe peng i së cilës ke mbetur ndër vite të shumta? Ku ta gjejë këtë forcë “Uni” i rrënuar? Kush e ndihmon dhe a është i ndihmueshëm?
Duke parashtruar këto kushte, tejet të njohura në breza të tërë të rinjsh gjithkund në shoqërinë moderne (padyshim edhe në shoqërinë shqiptare të pas viteve 1990 në Kosovë dhe Shqipëri), unë kam filluar tashmë të flas për lëndën që ushqen një pjesë të mirë të veprës letrare të shkrimtarit tonë tejt të veçantë bashkëkohor, Ballsor Hoxhës. Bota e muzgjeve depresive që ka vënë poshtë vetëdijen e protagonistit të romanit “Bora dhe unë”, përshkohet nga agonia e drithërima e Qenies në teh të honit që nxin, e natës së një qielli të pa anë që e bart si një kafshatë në gojën e një maceje të zezë. Ballsor Hoxha na ka dhënë një roman në trajtën e confesionit, rrëfimit të dendur, të ngjeshur, të thellë e troçtë, përmes vetës së ngushtë “unë”, duke shpalosur më shumë si monolog murmuritës kronikën e një historie akulluese, apo më saktë tatuazhin e saj në lëkurën e vet.
Kur përmenda më lart mungesën e kësaj tematike në traditën e prozës sonë, harrova t’ju ndërmend një përjashtim: romanin “Odin Modvalsen” të Kasëm Trebeshinës, por natyra e traumës së protagonistit aty, është e një natyre tjetër, e viktimës së dhunës nga shteti totalitar, dhe, për më tepër, është fiction. Këtu ndahet çështja: romani “Bora dhe unë” i Ballsor Hoxhës është rrëfim (confession) i nxjerrë nga balta më e thellë e shpirtit të vet me gjithë poezinë që rrezëllin si diamant i zi.
Çdo krahasim tjetër për këtë roman (dhe romaneve e novelave të tjera të autorit, që sapo janë botuar e janë në proces botimi) nuk vlen. Kush ka lexuar romanin e Irvine Welsh “Trainspotting” (apo ka parë filmin me të njëjtin titull), mund të përafrohet disi me ferrin depresiv dhe vegimet e përbindshme, por prapë, krahasuar me lëndën dhe situatën e narrativës së romanit “Bora dhe unë”, gjithçka mbetet një shurup trëndafili.
1. Romani si një bastun për t’u ngritur në këmbë
Ajo që të bën përshtypje që në prolog të romanit, është flakja e çdo maskë, sajese, truku apo shtirjeje dhe mësymja e autorit në thelb të zisë brenda suazës së rrëfimit: “Po, jam me sëmundje të rëndë psikike. E ky roman, përvojë e imja në pafund versione… është derti im, lufta dhe përpjekja për të qenë, dhe për të marrë pjesë në këtë shoqëri”. (“Bora dhe unë”). Romani pra është mjet, është fija e mbijetesës ku kapet i pashpresi, çka përbën dhe kredon e këtij rrëfimi drithërues e djersitës, deri në fund të shpirtit. Përvojat personale të traumës veçse e përligjin mandej tërë atë golgotë të përmbysur vuajtjesh, të cilat, janë ku e ku larg stereotipit të shoqërisë dhe hamendësimeve tona të rutinizuara nga filmat, propaganda dhe spektaklet. Madhështore këtu është ideja e autorit, e ndërkallur që në fillim: të gjesh shpëtim tek rrëfimi, tek letërsia. Për fat, shkrimtarët del se, në rastet më fatlume, e kanë vetë ilaçin e shërimit të vetvetes. Por jo miq, nuk është aq e thjeshtë, nuk është aq e sigurtë: jemi në botën e ideve andaj le ta shohim shigjetën e lëshuar drejt qëllimit. A është, a mund të shërbejë romani, si një shkop për t’u mbajtur, për t’u ngritur në këmbë, për të marrë pjesë edhe njëherë në shoqëri, përmes rrëfimit? Rrëfimi si bastun, për të kontrolluar sadopak drejtpeshimin e trandur në themel. Rrëfimi si një shkop që heton, prek, orienton shtigjet nga duhet ecur… Rrëfim romanesk përmes vetëdijes së çarvalosur, mëtimi për të përmbledhur skajet e një identiteti të çarë, të një ndërgjegjjeje të ciflosur në një unitet e vetëkontroll – pra, – rrëfimi romanesk si një kopsë që përmbledh Qenien e përshqyer e të plasaritur. Kjo është dhimbja dhe burrëria njëherësh: të vazhdosh të përvijosh daljen nga labirinti përmes rrëfimit në agoni. Ky është poeti, prozatori, eseisti e kritiku letrar Ballsor Hoxha që na rrëfen përvojat akulluese në lëkurë të personazhit të vet e që në mos je ti, direkt, është yt vëlla, jot motër, yt bir, miku yt i ngushtë, jemi ne, gjithsesi, në hipostazën tonë të gjithëmundshme të sociumit tonë. Kur ke mbaruar së lexuari kupton dhe një të vërtetë, ndoshta shumë të lashtë: që arti, kur bëhet i sinqertë dhe i pakompromis, shëron. Bëhet, nga shkop për t’u mbajtur e ngritur në këmbë, në stumbullar qëndrese për veten dhe të tjerët. Ja dhe një dhe një nga virtytet etike që vazhdon johonën e vet pasi ke mbyllur fletën e fundit të romanit “Bora dhe unë”.
2. Qiell dhe univers i errët me shkëlqimin e syve të maces së zezë
Romani si narrativë letrare krijon një lehtësi komode nga pikëpamja e lexuesit, sepse është një linjë homogjene rrëfimi, pa ndërlikime dhe stisje, duke ruajtur një sens mase e kontrolli, që flet për zotërimin me mjeshtëri të lëndës, e cila nuk shket dore asnjëherë. Përsëritjet i japin efekt për të vënë në spikamë rrathët e së panjohurës qe shtjellet e rrotullohet si një enigmë torturuese në vetëdijen e përndezur, që sillet, vete e vjen si një karusel e shpejtë, gjithë në lëngatë. Romani krijon një atmosferë të pashqitshme e konstante. Jemi në epiqendrën e paralizës, në gjendjen e një horizonti ankthi monoton që ka përfshirë Prishtinën e viteve nëntëdhjetë; me brezin e të rinjve të ngecur që nuk ikën dot; që përpiqet të krijojë iluzionin e një shoqërie me trendet bashkëkohore me egot dhe me atë pijen e shpifur, Bambus, një kokteil i sajuar me verë dhe alkoole të ndryshme; me ambientet universitare ilegale dhe shtresat e dëshpërimit që majmen në pikëllim, asfiksi, ë kapur në një kurth pa shtegdalje; me ëndrrat dhe imagjinatat që rrahin të gjejnë një udhë, të hapin një lirishtë, si bisha e zënë në leqe; tërë brezi i ri, tërë forca radioaktive e ëndrrave kërruset, si sqepi dhe çaponjtë e një shpendi të privuar nga fluturimi për të përgjakur vetveten. Kjo është ajo Prishtina e paraluftës që nuk e njohim. Ky në letërsi koncepti i pashmangshëm i kronotoposit bahtinian. Ky është sheshi i dramës që shumëkush nga bota në tërësi, përfshij dhe atë shqiptare, nuk e njeh, skena e dramës ku luhet tragjedia e një populli të ngujuar për thertore dhe, më përveçmas, e gjeneratës së re të autorit, të cilës nuk i mbetet gjë tjetër për veprim, përpos se të hahet e grihet me vetveten, të përfundojë në shpikjen e kënaqësisë së ëmbël të vetshkatërimit. Revolta zien, është e pazëshme, për më tepër është e paadresë: kujt t’i drejtohesh? Megjithatë ajo, në momente të padurueshme gjen një të çarë dhe shpërthen me tehun e saj të mprehtë dhe asgjësues, si revolta e Fatit (Stalkerit), një ndër personazhet më të dhimbshëm e më tragjikë të rrëfimit, dhe atëherë shqyhet dhe ajo maskë mondane që është sajuar në mënyrë iluzive:
“…Fati si i krisur u pat ngritur në këmbë dhe bërtiste në mes të party-të, jo për tjetër por për të shkatërruar po të njëjtën për pikë të qefit, “çka kari u bo, krejt bota po thonë po qinë, e krejt femrat të virgjëra”, dhe qeshej, qeshej, qeshej sikur këto fjolla të borës që bien si të çmendura në xhamin tim, pastaj pat vazhduar, si mbret, si tigër, si ujk, si cjap – “jau dhjefsha Bambusat në dorë që po i mbani, jau dhjefsha 501-shat, krejt çka kemi i kemi marrë prej Beogradit, prej serbëve, i imitojmë si thi, si ketra, si dreqën, e shtiremi se jemi dikushi; kqyrni jashtë çfarë dite, e jemi kufoma, të gjalla, arkivole të javës së ardhshme, jemi nji masakër e madhe në pritje për me ndodhë…”
Ja ku jemi tash, të dërrmuar në dëshpërim e pikëllim, pa maskë, pa një skutë ku të arratisemi, pa një lirishtë në shmang të botës. Dhe shtegu për tek kjo lirishtë e padukshme, ku mund kutullohesh me veten duke lëpirë gjymtyrët e gjymtuara të qenies – është një shteg i bardhë, mjegullor, dëbora e përjetshme e heroinës, që të kredh në qiej të zinj, prej të cilëve nuk del del e nuk dëshiron të dalësh: Fati (Stalkeri), binjaku apo dhe kipci (fetishi apo dubli) i autorit protagonist i jep fund jetës me vetëvrasje. I mbijetuari që na rrëfen rreket torturueshëm të gjejë një “kopsë” ideale, me të cilën të mund të mbërdhejë planet e shkalafitura të identitetit tërësej të plasaritur në vetëdijen e traumatizuar:
“Mall është të jesh pa një pjesë të jetës. Pa një heroinë, them krejt papritur. Por ku del këtu heroina, pyetem dhe macja e zezë, që jam vetë unë, në një skutë në qiell, lëvizë dhe kërkon të rehatohet, kërkon diçka, është e shqetësuar. Për një moment prapë pyetem, dhe nuk e di as se si e shoh dhe as ku jam, as çka është e çka nuk është më. Por vazhdoj, duke qenë i bindur se kjo do të krijojë një diçka, do të gjejë diçka, apo jam macja e zezë e uritur, pyetem. Heroina është malli për heroinë, heroina është malli për mungesën, për pjesën që të mungon. Heroina, por ndoshta heroina është vetë macja e zezë, vetë unë… Përnjëherë shoh se si qiellin e vërshon një e kuqe e mbylltë, si vlim, si shpërthim, macja, lëviz pak dhe e shoh duke e lëpirë veten, e gjej më në fund, një fill. E gjej se çka është Heroina”.
Romani e nis rrëfimin nga një shtëpi pushimi në bregdetin e Shqipërisë, për t’u kredhur i gjithi në vorbullën e errët të realeve të Prishtinës së ngujuar, të paraluftës dhe vazhdon me pasojat e pasluftës. Mbyllja e rrëfimit është rikthimi (i sati?) në Psikiatri. Një rreth vicioz që nuk dihet sa do të zgjasë e kur do të dilet. Palcën e rrëfimit nuk e bëjnë aq shumë rrëfimet dhe historitë, se sa përjetimi dhe përpëlitja mendore për të mbajtur të pazhbëshëm identitetin e qenies së përshqyer që pluskon në fragmente. Dhe një ndër këto pika referimi të ndritshme në horizontet e turbulluara të vetëdijes është e bija gjashtëmbëdhjetvjeçare Drenusha ose Bora. Drenusha/Bora mbetet deri në fund si filli më i mbramë e rezistent që e mban lidhur me realitetin. Megjithatë, nuk ka asnjë siguri, asnjë saktësi. Realiteti i njerëzve dhe sendeve është gjithmonë i dyshimtë, ambivalent, sepse përshfaqet me shumë faqe, shpesh të përkundërta. Eshtë si të marrësh shenjë me një top artilierie, kur ai nuk është i fiksuar në tokë, por mbi valë tallazitëse.
Pra bregdeti i Shqipërisë në një mëngjes të nxehtë e të kthjellët është koha dhe vendi ku rrëfimtarin e kap kriza depresive, konvulset e traumës dhe përmasa e paanë e kllapisë. Kjo përbën dhe rondon e vazhdueshme të rrëfimit, nje sjellje e përsjellje si në rrathët e ferrit dantesk se, me që ra fjala, është saktësisht një roman dantesk në kuptimin që i japim këtu. Dritat shuhen në ndërgjegje dhe më të rrallë dëgjohen zhurmat dhe stërkalat e detit aty pranë. Heroi duke parandjerë shtjellë e zezë verbuese të vetëdijes, është ndarë nga e bija dhe instinkti e drejton të plandoset në verandën e banesës së tre pushuesve – një çift dhe një mysafire e tyre – të cilët e lidhin me kujtimet e djalërisë së pikëlluar të Prishtinës. Gjithë çfarë sundon në përpëlitjen e krizave, përbën rrëfimin si regjistrim, përshkrim dhe reflektim në disa kohë e disa versione. Bëhet fjalë për botë vegimesh, shajnish e hijesh. Derisa heroi është plandosur, i errësuar në vetëdije, me jargë që i kullojnë dhe duke u dridhur nga të ftohtët në motin e nxehtë 40 gradë, ai aty, në verandën e ish të njohurve, përpiqet instinktivisht gjatë gjithë kohës të provokojë gjallësinë e tij, gjithë duke grrithur me thonj murin e drunjtë. Ashtu e gjejnë dhe do kohë t’i bien në të se kush është. Për t’u shënuar për gjendjen e tij është se, për orë të tëra, i vërtitet periodikisht në tru veçse një paradoks gjuhësor:
“Doriani kishte mbushur mendjen
E luante jetën porsi Doriani
Me kujtimet e tij…”
Kush është Doriani. Cila është enigma që fshihet pas tij? Janë vargjet e tij apo asociacion i një realeje tjetër? Mos është fetish i vetes së tij, siç i bëhet se ka qenë Dorian dhe ka kaluar vite në Angli? Janë kthina të errëta të labirintit që duhen ndriçuar. Duhet përftuar një cifël identiteti. Mos është Dorian Grey i Wide-s? Dhe tortura e rigjetjes së kësaj lidhjeje rinis sërish.
Por Kyçi i vegimi në roman, që e përshkon krejt botën e romanit me makthet dhe iluzionet, është imazhi i maces së zezë, një trasfigurim i maces Zeza, që ka pasur në shftrofkën e viteve të heroinës, pra i një maceje të zezë që lëviz nga toka në qiellin me yjet e që mandej e lëshon nga lart të bjerë. Ky është imazhi sundues, më i ankthshmi, më djersitësi, me lënguesi, që besoj nuk do t’i shqitet kurrë lexuesit.
“Në qiellin sterrë nga vezullima e syve të saj, më del macja e zezë, krijesë në qiell, ecën, më bart kafshuar në gojën e saj dhe sikur kërkon të më skajojë diku, diku në qiellin e paanë… Sikur të ketë telashe çka të bëjë me mua dhe ku të më lërë, unë bartur ashtu në gojën e saj që jargavitet nga pesha ime e madhe me këmbët duke m’u zvarritur në qiell; ndiej një dërrmim dhe dëgjoj çelësa të derës, por jam i dorëzuar. Se si macja, krijesë në qiell është një e zezë thellë brenda të ngrysurës së qiellit, është sikur kanal që thellon tutje, kalon dhe shndrit me të zezën dhe vezullimin në sytë e saj. Macja më në fund ndalet, ndalet në mes të qiellit, por për atë është një skutë e saj, nuk ka hënë dhe as drita, të gjithë kanë ikur nga plazhi, që do të thotë nuk ka asnjë ndriçim nga poshtë, dallohen vetëm sytë e saj që vezullojnë dhe këmbët e mia që zvarriten bartur në gojën saj. Në këtë skutë ajo më mbështjellë me trupin e saj dhe më lëpinë, kujdeset për mua… Çudi, i them maces, ti as nuk e njeh qiellin, dhe më bartë kështu nëpër të. Qielli nuk ka skuta dhe as rrugë dhe as lagje e shtëpi e ushqim dhe ti më tërheq zvarrë. Më lësho të lutem, më lësho, çka nëse më sheh Drenusha?”
Ky imazh i mëshirshëm dhe i gjithëpushtetshëm i maces së zezë që e bart duke hapur një brazdë, një thellukë nëpër qiellin e zi të natës, është imazhi i së kaluarës, e kaluara vetë që nuk e lëshon, ajo e kaluar e vetëshkatërrimit me kënaqësi në strehën e një banesë të braktisur, – lirishtë e qenies dhe qenisimit që ka gjetur, asketizmi i vetmisë, i daljes në shmang për të harruar tok me dublin e vet, Stallkerin dhe me totemin e përbashkët – Zezën, macen e tyre të zezë që kanë rritur bashkë. Po Stallkeri (Fati) nuk është më, është vetvrarë, ndërsa Zeza është zhdukur. Ajo rikthehet me tërë ngarkesën e së shkuarës mallëngjyese si imazh shpëtimtar për rivazhdimin dhe rikthimin në lirishtën e Qenies në shmang, për t’i shkuar në fund mbase vetshkatërrimit me kënaqësi. Macja që e bart në qiell është thirrje për rikthim në strehën e transcenduar tashmë në Patrie. Poetika e traumës e shpleks fije-fike vetëdijen e ciflosur në tërë dezintegrimin e subjektit, dhe elaborimin e një filozofia subjektive të “patries” dhe “Cul de sac” personal, qorrsokakut të zgjedhur. Përftohen dhe simbolika vetvetiu ose të menduara si Jehona (jehonat e shumëfishta të identitetit vetjak) e po kështu, binjakëzimi, shkrirja padallueshëm e identiteteve të pashqitshme me Fatin (fatin). Jehona është mysafirja e çiftit, e ardhur nga Anglia, por është dhe jehona e puthjes së rinisë në një nga ndejat e lokaleve të Prishtinës së paralizuar të viteve nëntëdhjetë. Ajo ka qenë dikur ëndrra e parealizuar e djalërisë, që rishfaqet tashmë në bregdetin e Shqipërisë. Por ai nuk është më në gjendje t’i flasë e t’i përmendë veten kësaj ëndrre të dikurshme. Ai tashmë gjendet nën pushtetin e maces së zezë që shtegëton duke hapur një hulli nëpër qiellin e zi:
“Frynë përnjëherë dhe macja e zezë me mundim më mbanë dhe më strehon për të mos më bartur era, për të mos u shkëputur nga kafshimi i saj, nga goja e saj që jargavitet në mua. Në gjuhën e saj që e kuptoj, që nuk është e Drenushës, por që e ndiej si të Drenushës, apo më vjen si prej shumë larg nga Drenusha, e kushedi ndoshta janë të gjitha së bashku, pikërisht në qiell derisa më përkëdhelë, më kafshon dhe më lëpinë macja e zezë, më thotë se unë jam vetëm një maskë e saj, unë nuk ekzistoj, e qoftë edhe nëse ekzistoj jam vetë macja, e si mace kam ndonjë rast për të mbijetuar, por jo si njeri. A e din pse ikë ti? Më pyet macja. Po pse? I them, po pse? Ikë sepse jo që ke frikë nga dashuria, por se dashuria ka frikë nga ti, ti je si unë, dhe ajo është e sajuar nga njeriu për të dhënë kujdes, për të marrë e dhënë, për të zgjeruar këtë botë, për të zotëruar njëri tjetrin, e ti, ti dashuron si mace. E si dashurojnë macet, e pyes? Po ja, kështu, si që të kam bartur e të kam gjetur një skutë. Po çfarë skute është kjo jemi në mes të qiellit, e qielli nëse nuk ka ndonjë gjë ai nuk ka as mes as skutë. Ku e gjete këtë mes, pyes macen e zezë? Kështu duan macet. Por jo edhe macet e zeza, ne duam pak më ndryshe, ne duam ndryshe, jo prej ndonjë mirësie, ajo nuk është askund, as kurrë nuk ka pasur, ka vetëm heqje dhe mundim e vuajtje, dhe ne macet. Ngrihem me mundim përballë syve të saj dhe ia shikoj, është e brengosur, e vuajtur dhe e vetmuar, po sikur mace e zezë. Pikërisht në këtë moment ajo më gjuan nga qielli”.
Janë padyshim fragmentet më të fuqishme të prozës sonë bashkëkohore! Një cilësi e të menduarit abstrakt, alogjik e haluçinant e ndërthurur pandarazi e dorëpërdorë me ration, gjykimin e kthjellët: nga kjo përshkënditje lind poezia dramatike, energjitika e lartë fërgëlluese e tekstit. Dhe përsiatje të tilla sfilitëse zënë pjesën më të madhe të tekstit të romanit. Pra nesh hapet humnera, honi i zi përpirës përmes dëshmisë së njeriut që i ra pashë më pashë dhe prapë e prapë këmbëngul, se ky është realitet i injoruar në faqet e letërsisë sonë, pavarësisht sëmbimit therës e të pashërim të brezave të tërë të rinisë që kanë qenë krah nesh, në radhët tona, në shtëpitë tona me trajtën e vëllezërve e motrave, bashkëshortit apo mikut. Dhe pikërisht për këto plagë dhe pengje që na therin në shpirt, qoftë si kujtime angështitëse, qoftë si malcim i vazhdueshëm, i përsëritur e i ri, na duhet të paktën të hyjmë në lëkurën e kësaj dhimbjeje të pakufishme, në zemrën regëtitëse të traumës së vërtetë. Mësimet morale nuk vlejnë; këshillat dhe udhëzimet nuk vlejnë; strategjitë dhe rrengjet institucionale nuk vlejnë – asgjë nuk vlen – nëse nuk njëjtësohemi e nuk zbresim kapilarë në palcën e rrënjëve të kësaj tragjedie, e cila, e theksoj, nuk erdhi vetvetiu, por u përvijua beftë diku, mes peizazhit tonë të dëshpëruar shoqëror. Bota që na ka marrë pakthim ëndërruesit tani arratiakë me zemra të brishta dhe imagjinatë të harlisur, nuk i ka rrënjët në sipërfaqe, por thellë, ashtu si piktura e famshme e Van Goghu-t. Sepse pengje të këtij zjarri të bardhë apo bore përvëluese janë shpesh, paradoksalisht, djem e vajza me imagjinatë kreative të tejndjeshme, sikurse është në këtë rast njëri nga të mbijetuarit, autori, shkrimtari i mrekullueshëm i këtij romani dhe i romaneve e novelave të tjera të ngjashme. Janë sfungjerë të etur për liri, dhe në mungesë totale të lirisë, ata do ta përftojnë atë, qoftë edhe me çmimin e përzishëm tragjik të vetshkatërrimit të ëmbël – vetmitarë ëndërrues, asocialë.
3. Kërkimi i etshëm dhe golgota e “patrias”
“Fati kur i përzihej latinishtja dhe na thoshte neve dyve se e kishim gabim, se nuk ishte patria, jo atdheu, por se ishte vetë streha e imagjinuar e njeriut, një herë si retë, e pastaj si babë”.
Në nga konceptet fundamentale filozofiko-diskursive në roman, është koncepti i mjegulluar i “patrias”. Dy siamezët dhe dublat e ndërsjelltë – autori dhe Fati (Stalkeri) – janë në kërkim të patrias së tyre dhe vazhdimisht rreken të zhdavarisin mjegullat që veshin thelbin kuptimor të ikshëm, të rrëshqitshëm të “patrias”. Patria në të kuptuarit e tyre është sa i qartë, po aq dhe abstrakt, andaj lypsen bërë gjithëherë sqarime të reja në vetminë e tyre asketike dhe gjithëherë “patria” fiton një nuancë të re, sepse është si një planet misterioz që lyp vrojtime të reja nga këndshikime të ndryshme me “teleskopë” të fuqishëm galaktike – një lloj planeti, për shembull, si “Melankolia” në filmin e Lars von Trier-it. Më vonë këtyre diskurseve mbi patrian i shtohet dhe Drennusha alias Bora. Po ç’është në të vërtetë kjo patria që kërkohet dhe imagjonohet, sakundër edhe “Cul de sac”-u individual (qorrsokaku)? Nga njëherë ai duket si ato enët konceptuale të filozofisë ontologjike, për t’u mbushur me një mori kuptimesh e nuancash kuptimore, njëfarë Dasein-i alla-Heidegger. Por jemi në një rrëfim artistik, në faqe romani dhe nuancat e “patrias” jepen përmes kuvendimesh të frymëzuara. Shtjellimi i këtij koncepti disi mjegullor fiton gjithë e më tepër qartësi e konkretësi dhe shtrihet edhe në vepra të tjera të autorit, si përshembull në novelat “Sytë e zinj të Borës” dhe “Shënime nga përmbi”.
“E çka është patria (arku), pyetem. Prania e një babe, një strehe, një ligjësie dhe një udhe brenda kësaj ligjësie”. (fq. 306, “Sytë e Borës”) “Është e çuditshme, por ndërsa një kohë njerëzit jetonin të bëheshin prindër, baballarë, sot është tmerr e ankth të bëhesh babë. Nuk do njeri të bëhet babë, të jesh baba është sikur të jetë një re, hije, mbulesë dhe paracaktueshmëri e fatit të fëmijës së tij. Askush nuk do t’ia lindë fatin e vetë, fëmijës së tij”. (Po aty).
“Për mua, Bal, patria gjithmonë ka qenë ajo gjëja e parë në këtë botë. Ajo, apo ai, që e ka bërë të tërën pikërisht kështu siç është, siç ka qenë dhe siç do të jetë përgjithmonë”. (fq. 312, “Sytë e zinj të Borës”).
Këto janë përfytyrimet e Fatit (Stalkerit), i cili ka po këtë emër, si në këtë roman dhe në novelën “Sytë e zinj të Borës”. Më heret ai e përcepton patrian herë si “retë”, herë si “babë”. Jo ose/ose, por edhe/edhe. Edhe brenda të kuptuarit e Fatit, përkufizimi i “patrias” ndryshon nuancë e madje thelb përkufizues: nga “babë”, “strehë”, “ligjësi” dhe udhë e kësaj ligjësie, ai befas shtyn kufijtë, si me thënë, të një energjie eidosiane kozmogonike, bëhet Zanafillë e Zanafillave, përndryshe Demiurgu, Hyji. Por te romani “Bora dhe unë” Fati më nuk është gjallë dhe arsyetimet mbi natyrën e “patrias” mbeten të autorit (në novelën “Sytë e zinj të Borës” është e pamundur të identifikohet se kush çfarë ka thënë, se kush çfarë ka shkruar midis autorit dhe Fatit). Dhe autori shtjellon konceptin e vet të patrias:
“E të varfër ishim të gjithë, ishim të varfër qoftë edhe për lirinë e të mësuarit në universitetet tona”. “Por në të vërtetë ishte patria, ajo që na mundonte, patria si fat, vetë Fati, Stalker duke e pas shpikur këtë problem tonin, patria ishte vetë piktura e Van Gogh “Rrënjët”, e fundit para vetëvrasjes, ishte njëlloj pështjellimi aq i keq i pazgjidhshëm i tërë patriave të tërë botës në një fat, për ne të dy, në një fat për të gjithë ne në të vërtetë për të kaluar nëpër luftë, dhe ndërsa të tjerët iknin, ne disa të tjerë merrnim heroinë”.
Tashmë këtu “patria” nuk është më kuptimi larin i vendlindjes, atdheut, as “baba”, “streha”, “ligjësia” dhe as “gjëja e parë në botë siç ka qenë” që nuk do të ndryshojë siç e ka krijuar “Ajo apo Ai”. Këtu “patria” lëviz drejt një sinonimie të plotë me horizontin e fatit, “vetë fati”, destini, që për çudi mishërohet me pikturën e Van Goghu-t “Rrënjët”. Po pse me këtë pikturë? Çfarë është ajo? Është fjala më saktë për tablonë “Rrënjët e pemëve” (holandisht: Boomwortels) – një pikturë e Vincent van Gogh, e pikturuar në 1890 në Francë. Sipas disa studiuesve, kjo është piktura e fundit e pikturuar nga Van Gogh para vetévrasjes. Në pamje të parë, piktura mund të duket si një kompozim i formave abstrakte dhe ngjyrave të ndezura, por ajo përshkruan rrënjët dhe fundamentin e pemëve, bimëve dhe gjetheve. Formati i pikturës është i zgjatur horizontalisht dhe përfaqëson “dy katrorë të lidhur horizontalisht”.”Megjithatë, piktura “Rrënjët e pemës” doli të ishte shumë e ndritshme dhe plot jetë. Kjo është një vepër shumë e guximshme e së njëjtës ditë me vetëvrasjen. Është e vështirë të thuash se Van Gogh e konceptoi me vetëdije këtë pikturë si një lamtumirë që do të ishte një akt shumë racional. Të gjitha këto rrënjë të përdredhura dhe të ngjizura lënë përshtypjen e diçkaje kaotike, tejmase emocionale, por kjo pikturë nuk është produkt i një psikike të sëmurë. Ai e dinte se ç’po bënte. Ja, kjo ngjizje, përzierje, kokolepsjeje e pashqitshme e dheut me rrënjët dhe fundamentin përbën dhe truallin e sigurtë dhe organik të “patria-s”, një model ideal për të cilën përmallen ëndërruesit me ndërgjegjje të ciflosur e vetëdije të dezintegruar: përmallja për identitetin, të qenët organikisht një tërësi e pacenuar, vetvetja, por që fatkeqësisht është nje vetvete që me veten s’rrin.
Më së fundi përfytyrimeve e hamendësimeve mbi patrian i shtohet dhe gjykimi adoleshentes Drenusha vs Bora, e bija e narratorit, e cila i shton gjithashtu nuancën e vet:
“Po mahitem, unë mendoj që ti e mendon patrian krejt si unë. Njëfarë deti, njëfarë pamundësie me dalë jashtë saj, dhe njëfarë pafundësie e njerëzve që janë krejt së bashku të lidhur njani me tjetrin në një fat, por se ky fat nuk shihet se është i tejdukshëm, është i pranishëm dhe në ne e mbi ne, por është i padukshëm vetëm për këtë arsye. Më kupton babi?”
Tani koncepti mbi patrian shtrihet si një stihi e ujshme zanafillore dhe e paanë (një imazh i kaosit zanafillor prej duket se del në fillim të romanit vetë protagonisti), një det, masë oqeanike, me pamundësinë për të dalë jashtë saj dhe, përngjashëm me të, dhe deti njerëzor i lidhur mesvedi me në nyjë fati, ashtu si nyjet dhe cungjet e rrënjëve në tablon e Van Goghu-t, porse këto lidhje e këto nyja janë të padukshme për shkak të tejpashmërisë. Kështu koncepti i patrias likuidon dhe thuajse i zë vendin konceptit të fatit. Protagonistët e romanit dhe novelave të Ballsor Hoxhës e kërkojnë këtë virtualitet të tejdukshëm në lirishtat e tyre të qeniesimit, për të qenë frymë dhe shpirtra të lirë, të paspikatshëm, të pavërejtshëm: një askezë engjëllore duke vetshkaturuar poetikisht nga kënaqësia, nën lexime e filozofime, nën tingujt e muzikës dhe teksteve me poezi dhe duke shkapërcyer atë, që Kundera e ka quajtur “Lehtësia e papërballueshme e qenies”. E papërballueshme tashmë, sepse jehonat janë si zgjatimi i zërave të Sirenave në veshët e ndjeshëm të Odiseas, i cili, i çarvalosur prej aq shumë e shumë drobitjesh dëshiron të dorëzohet, pohim të cilin ia bën Jehonës në minutat e tij të kthjellimit: “Sepse nuk kam dëshirë, as për të vdekur. Jam aq i zbrazët, në të vërtetë jam aq i vdekur, më kupton Jehona, jam aq i panevojë, pa dëshirë për të vdekur.” E gjitha kjo të sjell ndërmend lodhjen, rëndesën dhe veleritjen e Ekleziastit: “Gjithçka është kotësi kotësish dhe rraskapitje shpirti”. Po “patria”, pas gjithë kësaj përvoje sfilitëse dhe pikëllimi të paanë, ka mbetur ende një ide e pakthjelluar? Duket se përvoja e fundit shtesë me Jehonën, diç ka ndryshuar, diçka zhdvaritur e përshkëllirë. Ka ndryshuar, mbase, nga prekja e saj njerëzore për qeniesim:
“Kur e mendoj, ndoshta ka dashuri, ndoshta dashuria që ndjeja për Jehonën këto ditë, para natës së sontme, është e vërtetë, nëse ka ndonjë gjë të vërtetë, sepse më kishte kthyer në njeri, në përkatës të kësaj bote, e jo si vampirë i kësaj bote pa asnjë lidhje me të”.
Ballsor Hoxha nuk është tipi i pozitivistit hamngjitës e motivues, për ata që kërkojnë moral mallëngjyes nga letërsia, e cila, siç thamë në fillim, i shërbeu si bastun për t’u ngritur në këmbë nga ploja ku dergjej, por nëse letërsia e ndihmon të ngrihet, atëherë mos prisni që, me t’u ngritur në këmbë, t’ju mbaj një fjalim prekës e moralist. Ai është larg prej kësaj epidemie banale dhe nuk është aspak i sigurtë për qëndrueshmërinë: nuk ekzistojnë receta, sikundrse nuk bëhet fjalë as për kompromentimin e shkrimtarit me moralistin mallëngjyes. Shkrimtari i pakorruptueshim kthjellon e përkthjellon misterin, shqyrton e ripërkufizon më qartë patrian e tij, që tashmë, në fund të romanit, ka ngrohtësinë e rrjedhshme të gjakut në damarë, diç tejet e gjallë e njerëzore:
“Por patria, nuk është strehë, në të vërtetë, është vetë gjaku, rrjedha e tij, dhe në fund premtimi i tij, jeta, dhe vdekja si premtime, dhe tërë ajo që është në mes, – njëlloj ndërthurje e rrjetave të njeriut, dhe të njerëzimit në tërësinë e asaj që është”.
Po patria e tij, ku është patria, për të cilën ravgon qenia si një minë me sahat? Ajo është përherë iluzioni ynë i ëmbël që na ngashënjen, na ndjell t’i bindemi ta ndjekim në fshehtësi, larg atij zinxhiri dërmues me hallkat e shkaqeve dhe pasojave, qofshin këta prindja, familja, farefisi: – është bukuria tejtokësore e ëndrrës dhe imagjinatës që na përthith me hijeshinë dhe elegancën efemere, përdegëzimi ku tretemi si në një rrjetë bigëzimesh fraktal në univers. Me një imazh metaforik të kësaj ideje mbi bukurinë dhe imagjinatën e virgjër mbyllet dhe romani “Bora dhe unë” i shkrimtarit Ballsor Hoxha:
“Nuk ka gjë më të bukur në natyrë se brirët e drerit, mendoj. Kapërthimi i tyre, degëzimi i tyre, dhe përthyerja e tyre në një spontanitet tej të njohurës, janë pikërisht maja e natyrës së këtij universi që e quajmë botë”.
Zvicër, 31 dhjetor 2024
