Në mesin e viteve 1960-të, kuptova se po më kthehej në telash përqendrimi i vëmendjes gjatë shkrimit të prozës së gjatë. Për njëfarë kohe kisha vështirësi të lexoja atë që kisha shkruar, ashtu si edhe të shkruaja. Vëmendjen e kisha te vetja, nuk po përqedndrohesha dot, dhe nuk kisha durim të shkruaja romane. Është një histori e ngatërruar, tepër e gjatë për ta treguar, por e di që arsyeja pse kjo ndodh me mua ka të bëjë me arsyen pse shkruaj poezi dhe tregime. I thoja vetes: nisja, vazhdo, mos e zgjat. Por ka gjasë që në fund të të njëzetave, të kem humbur ambicien pë r të shkruar prozë të gjatë. Nëse ishte kështu, mendoj se më mirë që ndodhi. Ambicia dhe pak fat janë gjëra të mira për një shkrimtar. Shumë ambicie dhe fat i keq, ose aspak fat, mund të jenë vdekjeprurëse. Duhet të kesh talent.
Disa shkrimtarë kanë shumë talent, nuk njoh asnjë shkrimtar që nuk e ka. Por t’i shohwsh gjwrat nw mënyrë unike dhe tw saktë, dhe tw gjesh kontekstin e duhur për t’i shprehur ato, kjo është diçka tjetër. “Bota sipas Garpit” është botë e mrekullueshme, natyrisht, sipas John Irving-ut. Ka një botë tjetër sipas Flannery O’Connor-it, dhe të tjera sipas William Faulkner-it dhe Ernest Hemingway-t. Ka botë sipas Cheever-it, Updike-ut, Singer-it, Stanley Elkin-it, Ann Beattie-it, Cynthia Ozick-ut, Donald Barthelme-it, Mary Robison-it, William Kittredge-it, Barry Hannah-it, Ursula K. LeGuin-it. Çdo shkrimtar i madh apo edhe shumë i mirë e bën botën sipas veçantive të tij.
Ajo për të cilën po flas, është e ngjashme me stilin, por nuk është vetëm stil. Është firma e veçantë dhe e pagabueshme e shkrimtarit në gjithçka që shkruan. Është bota e tij dhe e askujt tjetër. Kjo është një nga gjërat që e dallon një shkrimtar nga një tjetër. Jo talenti. Ka shumë të talentuar rreth nesh. Por shkrimtari që ka një mënyrë të veçantë se si i sheh gjërat dhe kësaj pamje i jep shprehje artistike: ai shkrimtar mund të jetë rreth nesh për shumë kohë. Isak Dinesen-i ka thënë se shkruante nga pak çdo ditë, pa shpresë dhe pa dëshpërim. Një ditë do ta vendos këtë thënie në një letër dhe do ta ngjit në mur, pranë tryezës time të shkrimit. Tani unë mbaj disa letra të tilla në mur. “Saktësia themelore e një thënieje është morali I VETËM i shkrimit”. Ezra Pound. Nuk është kjo gjithçka DOMOSDOSHMËRISHT, por nëse një shkrimtar ka “saktësinë themelore të thënies”, ai është të paktën në rrugën e duhur.
Kam një letër të tillë të ngjitur lart, me këtë fragment fjalie nga një tregim i Çehovit: “…dhe papritur gjithçka iu bë e qartë”. Për mua këto fjalë janë të mbushura me habi dhe mundësi. Më pëlqen qartësia e tyre e thjeshtë, dhe shenja për zbulesën që nënkuptohet. Kanë edhe mister. Çfarë ka qenë e paqartë më parë? Pse po bëhet e qartë pikërisht tani? Çfare ndodhi? Mbi të gjitha – çfarë do të ndodhë tani? Ka pasoja si rezultat i zgjimeve të tilla të papritura. Ato më shkaktojnë një ndjenjë të mprehtë lehtësimi dhe pritshmërish.
Kam dëgjuar shkrimtarin Geoffrey W olff duke thënë para një grupi studentësh të shkrimit krijues: “Mos bëni truke të pavlera”. Edhe kjo duhet ngjitur në mur. Do ta ndryshoja pak në “Mos bëni truke”. Pikë. I urrej truket. Sapo të pikas shenjën e parë të një truku ose një marifeti në një krijim letrar, një truk të pavlerë apo edhe një truk të ndërlikuar, prirem të hedh sytë te ballina e librit. Truket janë përfundimisht të mërzitshme dhe unë mërzitem lehtë, gjë që mund të lidhet me faktin që nuk përqendrohem për një kohë të gjatë. Por shkrimi jashtëzakonisht i mençuar, ose thjesht shkrimi pa kuptim, më vë në gjumë. Shkrimtarët nuk kanë nevojë për truke apo marifete dhe nuk është e domosdoshme të jenë më të zgjuarit. Duke marrë në sy rrezikun të duket si i marrë, shkrimtari ndonjëherë duhet të jetë në gjendje të ndalet dhe të habitet prej diçkaje – nga muzgu apo një këpucë e vjetër – me mahnitje absolute dhe të thjeshtë.
Disa muaj më parë, në “Neë York Times Book RevieW ”, John Barth shkroi se dhjetë vjet më parë shumica e studentëve në seminarin e shkrimit letrar ishin të interesuar për “risitë formale” dhe kjo nuk duket se po ndodh më. Ai është pak i shqetësuar se mos shkrimtarët fillojnë të shkruajnë në vitet 1980-të romane për nënat dhe baballarët. Ai shqetësohet se eksperimentimi në shkrimin letrar mund të jetë duke u braktisur, së bashku me liberalizmin. Bëhem pak nervoz nëse shoh se jam duke dëgjuar diskutime të zymta për “risitë formale” në letërsi. Shumë shpesh “eksperimentimi” është një leje për të qenë të pakujdesshëm, teveqelë ose imitues në letërsi. Edhe më keq, një leje për të dhunuar apo tjetërsuar lexuesin. Shumë shpesh një letërsi e tillë nuk na jep asnjë lajm nga bota, ose përshkruan një peizazh shkretëtire dhe kaq – disa duna dhe hardhuca aty-këtu, por jo njerëz; një vend të pabanuar nga asgjë e njohur njerëzore, një vend me interes vetëm për disa specialistë shkencorë.
Duhet të theksohet se eksperimenti i vërtetë në krijimtarinë letrare është origjinal, i fituar me vështirësi dhe është arsye për t’u gëzuar. Por mënyra e dikujt tjetër se si i sheh gjërat – ajo e postmodernistit Donald Barthelme, për shembull – nuk duhet të ndiqet nga shkrimtarët e tjerë. Nuk do të funksionojë. Ekziston vetëm një Barthelme, dhe që një shkrimtar tjetër të përpiqet të përvetësojë ndjeshmërinë e veçantë të Barthelme-it ose mise en scene-ën në rubrikën e risisë për atë shkrimtar do të thotë të ngatërrohet me kaosin dhe fatkeqësinë dhe, edhe më keq, me vetë-mashtrimin. Eksperimentuesit e vërtetë duhet ta “bëjnë të re”, siç kërkoi Ezra Pound-i, dhe në këtë proces duhet t’i zbulojnë vetë gjërat. Por nëse shkrimtarët nuk kanë hequr dorë nga shqisat, ata duhet gjithashtu të mos shkëputen plotësisht nga ne, duhet të përcjellin lajme nga bota e tyre tek e jona.
Është e mundur, që në një poezi ose një tregim, të shkruash për gjëra dhe objekte të zakonshme duke përdorur një gjuhë të zakonshme, por të saktë, dhe t’i pajisësh këto gjëra – një karrige, një perde dritareje, një pirun, një gur, një vath gruaje – me pafundësi, madje me fuqi befasuese. Është e mundur të shkruash një rresht dialogu në dukje të padëmshëm dhe t’ia shtish të dridhurat lexuesit – ta bësh burim të kënaqësisë artistike, siç do të thoshte Nabokovi. Ky është lloji i shkrimit që më intereson më shumë. Nuk më pëlqen shkrimi i shkujdesur ose i paorganizuar, edhe nëse mban lart flamurin e eksperimentimit ose është thjesht realizëm i paraqitur dobët.
Në tregimin e mrekullueshëm të Isaac Babel-it, “Guy de Maupassant”, rrëfimtari ka këtë për të thënë për shkrimin e letërsisë : “Asnjë hekur nuk mund ta shpojë zemrën me aq forcë sa një pikë e vënë pikërisht në vendin e duhur”. Kjo gjithashtu duhet të vihet në një letër për ta ngjitur në mur.
Evan Connell tha një herë se ai e dinte se kishte mbaruar me një tregim kur shihte se po e rishikonte dhe po hiqte presje dhe më pas duke e lexuar përsëri historinë i vendoste presjet përsëri në të njëjtat vende. Më pëlqen kjo mënyrë të punuari. E respektoj këtë lloj kujdesi për atë që po bëhet.
Në fund të fundit, kjo është gjithçka që kemi, fjalët, dhe është mirë që ato të jenë të duhurat, me shenjat e pikësimit në vendet e duhura, në mënyrë që ato të mund të thonë më së miri atë që mendohet të thonë. Nëse fjalët janë të rënda ngaqë emocionet e vetë shkrimtarit janë të shfrenuara, të gabuara dhe të pasakta për një arsye a një tjetër – nëse fjalët janë në ndonjë mënyrë të paqarta – sytë e lexuesit do të rrëshqasin mbi to dhe nuk do të arrihet asgjë. Ndjenja artistike e lexuesit thjesht nuk do të ngjallet. Henry James-i e quajti këtë lloj shkrimi të pafat “veçanti të dobët”.
Kam miq që më kanë thënë se duhej të nxitonin ta përfundonin një libër, sepse kishin nevojë për para, botuesi ose bashkëshortja i detyronte – dhe ata në një farë mënyre kërkonin falje që shkrimi nuk ishte shumë i mirë. “Do të kishte qenë më mirë nëse do t’i kushtuar më shumë kohë”. Mbeta i shtangur kur dëgjova një mik romancier të thoshte këtë. Këtë ndjesi më shkakton, sa herë që e mendoj, gjë që e shmang. Nuk është puna ime. Por nëse letërsia nuk mund të bëhet brenda nesh aq e mirë sa është, atëherë pse ta shkruajmë? Në fund, kënaqësia që kemi bërë më të mirën dhe prova e kësaj pune të madhe, është e vetmja gjë që mund të marrim në varr. Doja t’i thoja mikut tim, për atë Zot, më mirë merru me diçka tjetër. Duhet të ketë mënyra më të lehta dhe ndoshta më të ndershme për të nxjerrë bukën e gojës. Ose thjesht bëje duke përdorur aftësitë, talentin tënd në mënyrën më të mirë të mundshme dhe pastaj mos u shfajësoj dhe mos gjej justifikime. Mos u anko, mos jep shpjegime.
Në një ese të quajtur, thjesht, “Shkrimi i tregimeve”, Flannery O’Connor flet për shkrimin si një akt zbulimi. O’Connor thotë se ajo shumë shpesh nuk e dinte se çfarë do të shkruante kur ulej për të shkruar një tregim. Ajo thotë se është dyshuese kur shumë shkrimtarë e dinë se çfarë do të shkruajnë kur fillojnë të shkruajnë diçka. Ajo përdor tregimin “Njerëz të mirë, të thjeshtë” si një shembull se si ajo shkroi një tregim, fundin e të cilit as që mund ta merrte me mend derisa i ishte afruar: “Kur fillova të shkruaj atë histori, nuk e dija se do të flitej aq me hollësi për shumë tema të jetës së përditshme dhe njëri nga personazhet do të kishte një këmbë druri. Thjesht një mëngjes pashë se po përshkruaja dy gra për të cilat dija diçka, dhe para se të isha e vetdijshme, njëra prej tyre kishte një vajzë me një këmbë druri. U shfaq shitësi i Biblës, por nuk e kisha idenë se çfarë do të bëja me të. Nuk e dija se do ta vidhte atë këmbë prej druri deri në dhjetë a dymbëdhjetë rreshta para se ta bënte, por kur zbulova se kjo ishte ajo që do të ndodhte, kuptova se ishte e pashmangshme.
Kur e lexova këtë para disa vitesh, u befasova që ajo, ose kushdo tjetër, shkroi tregime në këtë mënyrë. Mendova se kjo ishte diçka që më ndodhte vetëm mua dhe isha pak në siklet. Me siguri mendova se kjo mënyrë e të punuarit në një tregim në një farë mënyre zbulonte disi të metat e mia. Mbaj mend që u ngazëlleva shumë duke lexuar atë që ajo kishte për të thënë për këtë temë.
Një herë u ula për të shkruar atë që doli të ishte një histori mjaft e mirë, megjithëse kisha vetëm fjalinë e parë të tregimit kur e fillova. Prej disa ditësh sillesha me këtë fjali në kokë: “Ai po përdorte fshesën me korrent kur ra telefoni”. E dija se kishte një histori aty e cila donte të rrëfehej. E ndjeja së thelli, se kjo histori fillonte në atë mënyrë, nëse do të kisha kohë ta shkruaja. Gjeta kohën, një ditë të tërë, madje dymbëdhjetë, pesëmbëdhjetë orë, nëse do të doja t’i shfrytëzoja. E gjeta këtë kohë, u ula në mëngjes, shkrova fjalinë e parë, dhe fjalitë e tjera filluan t’i bashkoheshin të parës menjëherë. E shkrova tregimin ashtu siç do të shkruaja një poezi; një rresht dhe pastaj tjetrin, dhe tjetrin. Shumë shpejt mund të shihja një histori të shkruar dhe e dija se ishte historia ime, ajo që doja të shkruaja.
Më pëlqen kur ka një ndjenjë rreziku ose kërcënimi në tregime. Mendoj se është mirë të kesh një kërcënim të vogël në një histori. E para, është gjë e mirë për të vënë gjërat në lëvizje. Duhet të ketë tension, një ndjesi se diçka është e pashmangshme, se disa gjëra janë në lëvizje të pandërprerë, përndryshe, shpesh ndodh që thjesht nuk ke një histori. Ajo që krijon tension në një krijim artistik është deri diku mënyra se si fjalët konkrete lidhen së bashku për të krijuar veprimin e dukshëm të historisë. Por janë edhe gjërat që lihen jashtë, që nënkuptohen, peizazhi mu nën sipërfaqen e lëmuar (por ndonjëherë të thyer dhe të paqartë ) të gjërave.
Pë rkufizimi i V.S. Pritchett-it për tregimin është: “diçka e parë kalimthi me cep të syrit”. Vini re pjesën “shoh kalimthi” të këtij përkufizimi. Së pari, të shikuarit. Më pas, pamjes i jepte jetë, shndërrohet në diçka që ndriçon çastin dhe, nëse jemi me fat – përsëri kjo fjalë – mund të ketë rëndësi dhe kuptim më të gjerë. Detyra e lëvruesit të tregimit është të rrok me këtë shikim gjithçka që mundet me fuqinë e tij krijuese. Sprova më e madhe është që me inteligjencën dhe aftësinë letrare (talentin) e tij, të gjejë masën e përpjesëtimit dhe përshtatshmërisë së gjërave: të shpë rfaqë se si gjërat janë në të vërtetë dhe si i sheh ai ato gjëra – ashtu siç askush tjetër nuk i sheh ato. Dhe kjo bëhet nëpërmjet përdorimit të gjuhës së qartë dhe specifike, gjuhës së përdorur për të sjellë në jetë detajet që do të ndriçojnë historinë për lexuesin. Dhe në mënyrë që detajet të jenë konkrete dhe të përçojnë kuptim, gjuha duhet të jetë e duhura dhe e përdorur me saktësi. Fjalët mund të jenë aq të sakta, saqë mund të tingëllojnë monotone, por gjithsesi nëse përdoren siç duhet, mund të jenë pikërisht ato që duhen duke qëlluar në shenjë .
Ese e shkëputur nga studimi “Historia dhe shkrimtari i saj: hyrje në artin e tregimit”, hartuar nga Anne Chartes, Universiteti i Kënektikatit, SHBA, 2003.
Përktheu: Granit Zela
