Lisa toka kish ndërruar
Vitet e fundit më ndodh shpesh, që t’i kthehem të shkuarës, jo duke i thënë ndal të tashmes, sepse “koha rrjedh si ujërat e lumenjve” (Herakliti). Koha është imazhi i përjetësisë, ka thënë Borhesi. Ai pyet se ç’do të ishte secili prej nesh po të mos ishte kujtesa. Mbaj mend, vite më parë, në një kohë kur kishim hekurudha dhe udhëtonim me trena, në një nga vagonat hekurudhorë, përballë meje ishin ulur dy të moshuar. Unë isha ulur pranë dritares së madhe të kabinës dhe vështroja shiun e qetë, që binte fushave të Myzeqesë. Ishte pasdite e bukur vjeshte dhe shiu nuk e di pse më bënte jo vetëm të trishtuar, por edhe nostalgjik, duke sjellë ndërmend fëmininë dhe rininë time të hershme. Të moshuarit përballë meje, dukej se nuk e kishin mendjen tek shiu që binte. Ata bisedonin me njeri-tjetrin, si të ishin të njohur prej vitesh. Njeri prej tyre e pyeti bashkëbiseduesin, se çfarë kujtonte më shumë nga jeta e tij. Pa u menduar gjatë, ai ju përgjegj: “Kujtoj përroin e fshatit ku kam lindur. Ai o shoq, është përroi i fëminisë time. Jam 80 vjeç dhe më merr malli për atë përrua”. Pastaj i moshuari, siç duket nga Veriu i Shqipërisë, e pyeti tjetrin: “Po ti or shoq ça kujton?”
“U’ jam ka Çamëria o mik. Atje kam lindur. Sa vë kokën në jastëk, mendja më shpie në lumin e fëminisë time, që e quanin Kalama. Më vjen në kujtesë edhe gluha e gjishes time”.
… Prilli i këtij viti, veçmas dy javët e fundit të tij, erdhi me shira. Shumë shira. Edhe e premtja e 26 prillit e tillë ishte, kur kërkoja një dosje të vjetër dhe gjeta në të, jo vetëm disa fotografi, por edhe ca fletë të zverdhura A-4. Në dritaren e dhomës binin pikat e shiut, teksa shfletoja fletët e zverdhura dhe fotot. Dhe ndoshta nuk ishte e rastit që nga ballkoni i katit të tretë dhe të hyrjes së tretë të pallatit ku banoj, dëgjohej një këngë franceze me titullin “Lumi i fëminisë sonë”. Hapa perden e dritares. Ishte i njëjti shi, si i shumë viteve më parë, kur udhëtoja me tren dhe jashtë binte shi. Dhe m’u kujtuan të moshuarit, që pa e njohur këngën franceze, që fliste për lumin e fëminisë, kishin folur për përroin dhe lumin e fëminisë së tytre. Koha, thashë me vehte. Koha dhe kujtesa. Koha dhe e shkuara jonë, mendova, duke mbyllur perden e dritares dhe rikthyer ca kujtimeve të tjera, duke shfletuar fletët e verdha të dosjes, që kisha hapur. Jashtë vazhdonte të binte shiu i qetë i prillit, pastaj m’u duk sikur ndala kohën, të tashmen me shi të saj dhe u riktheva në gushtin e vitit 1990. Informacioni i parë, i dërguar nga Ostuni, mban datën 9.08.1990. Në krye lexova: “Viktor Sharrës. Komiteti i Kulturës dhe Arteve, Tiranë, Albania”. Dhe informacioni që nis me fjalët e ftohta, të sakta, si në shkresat zyrtare: Grupi “Na Bashkoi Kënga Popullore” dha me sukses shfaqjen e tij të parë, në qytetin antik të Ostunit(rajoni Puljas)… Në fund të këtij informacioni është emri im, që drejtoja këtë grup, në një nga turnetë më emocional të artistëve shqiptarë, në viset arbëreshe të Italisë së Jugut. E ndërsa jashtë vazhdonte shiu i qetë i prillit dhe dëgjohej kënga franceze për lumin e fëminisë, ju riktheva edhe dy informacioneve të tjera, që mbajnë datat 14.08.1990 dhe tjetri datën 20.08.1990. I pari për koncertin në Montecilfone, katund arbëresh i zonës së Molises dhe Karfici e Shënkoll të Kalabrisë. Informacioni tjetër për koncertet në Rexho Kalabria, Manduria, Kastorexho dhe Strigari, vendlindja e poetit të madh arbëresh, Zef Serembe.
I le mënjanë letrat e zverdhura nga vitet dhe hap edhe një herë perdet e dritares. Jashtë shiu ka pushuar. Edhe kënga franceze nuk dëgjohet më. Është prilli i vitit 2024. Një prill me shira të ftohtë dhe dëborë në male, ndërsa gushti i vitit 1990, kur me grupin “Na Bashkoi Kënga Popullore” ishim mes arbëreshëve, ishte i nxehtë… Ah koha! Koha, them me vehte. Përroi apo lumi i saj, që rrjedh e rrjedh. Ndaleni atë dhe më riktheni në gushtin e vitit 1990, në viset e motit të madh dhe vargjet gati-gati të brishta dhe hënore të De Radës:
Lisa toka kish ndërruar
dhe në det ujë të ri,
Ditësh t’reja kaltëronte.
Pas 34 viteve, nëpërmjet reportazhit “Shihemi një tjetër herë”, po u risjell lexuesve të shumtë të gazetës “EXLibris”, emocionet e rrugëtimit me artistët shqiptarë në viset arbëreshe, ku siç shkruan De Rada i madh:
Fryu erë e maleve
dhe rrëzoi hijen e lisit…
Jemi një kulturë që nuk vdes
Duke kaluar nëpër kanalin e Korfuzit në paraditen e 8 gushtit, pasi kemi lenë pas qytetin me të njejtin emër, përpiqemi të shohim brigjet e Atdheut. Nën tisin e hollë të mjegullës ato duken, si të veshura me një pelerinë të hirtë. Udhëtojmë drejt Italisë së Jugut dhe mendojmë për ditët që do të na presin gjatë turneut të grupit “Na Bashkoi Kënga Popullore” në Kalabri. Gjithsesi do të jetë një turne i mbushur me emocione të veçanta… E ndërsa brigjet nuk duken më, nuk e di pse m’u kujtua një rapsodi arbëreshe. Është një klithmë e ngrirë dhimbjeje, nga ato që mund të lindin vetëm nga ndarje tragjike prej gjithçkaje…
“O Shqipëri! Kur të gjitha lundrat u nisën dhe malet tona nuk po dukeshin, gjithë luftëtarët lëshuan nga një psherëtimë të thellë dhe gratë një rënkim: Ti o det përbindësh, hajde dhe na gëlltit…!”
Ja them këtë piktorit vlonjat Petrit Cenaj, që vjen bashkë me grupin tonë për të çelur një ekspozitë tek arbereshët. Ai hesht e pas pak nxjerr nga çanta një album me fotografi. Janë riprodhime të pikturave të tij me motiv nga eposi ynë, baladat arbëreshe apo veprat e De Radës. I shoh me vëmendje. Vaji i Ajkunës sikur gjëmon në hapësirat e Jonit. Ca netë me hënë të ngrirë… Një reliev si në gjysmë ëndërr, hapësira gri… Një rrasë varri, që po transformohet në kalë e pastaj ata të dy: i vdekuri me të gjallë… Balada e famshme e besës dhe imazhi i kalit që çan hapësirat për të çuar në vend fjalën e dhënë, do na shoqërojnë gjatë gjithë turneut në viset arbëreshe. Dhe kjo nuk ishte aspak e rastit: bota arbëreshe do të na shpaloste gjithçka nga malli dhe lidhjet me dheun e të parëvë. Ne shkonim tek ata me një tufë këngësh e vallesh nga Shqipëria, për të gjetur të pashuar, gati të patretur dashurinë dhe mallin, për atë që quhet «mëmëdhe».
Bota arbëreshe
Është e vështirë ta përshkruash botën arbëreshe. Ajo ka ngjyrat e saj të veçanta, profilin e saj, ka gjithçka që e dallon nga mjedisi që e rrethon. Erozionet e shekujve diçka kanë gërryer… Por ka mbetur në thelb e paprekur, e veçantë, ajo që quhet arbëreshe. Shekujt, hapësirat e mëdha të ndarjes nga dheu i të parëve, nuk kanë mundur të shkëpusin dashurinë për Arbërinë. E vumë re kudo këtë. Nuk mund të harroj plakun 70 vjeçar në Monteçifone, që befas, pasi është afruar disa herë pranë podiumit të ngritur, ku artistët tanë kërcenin vallen e Tiranës, i gëzuar iu drejtua disa shokëve të tij: «Ejani këtu. Janë gjithë gjaku inë. Shihni në faqe. E kanë faqen si na».
Arbëreshi nuk i fsheh ndjenjat e tij. Bota e tij ka diçka nga gurgullimet e krojeve, epizmi i maleve, shpërthimet e orteqeve ose melankolia e lehtë, fluide e fushave nga dheu i të parëve. Kur valltarët tanë kërcenin motivet nga Kosova, spektatorët ndiqnin me një përqendrim të veçantë epizmin e kësaj valleje e pastaj ngriheshin në këmbë dhe shpërtthenin në duartrokitje. Pastaj përsëri binte heshtje: Irma Libohova këndonte aq bukur këngën arbëreshe “Lule-lule macë – macë”. Dhe gjatë refrenit ata këndonin të gjithë, duke shoqëruar këngëtaren. Pastaj papritur heshtje: Spektatori sikur mekej… Parashqevi Simaku këndonte këngën “O e bukura More”. Malli dhe brenga, si mjegull e hollë, befas kishin rënë mbi ta. Kujtohej moti i madh, deri dhe ullinjtë e Arbërisë… Finalja e koncertit ishte me të vertetë shpërthyese: vallja “Festë të madhe ka sot Shqipëria” shoqërohet me duartrokitje. Kudo kërkohej përsëritja e saj. Në Kastrorexhio do të na ndodhte një e papritur tjetër: disa dhjetëra spektatorë, që ndiqnin koncertin nga lart, filluan të hedhin karamele të vogla të bardha dhe oriz. Arbëreshët ishin si në dasëm. Ne vinim nga Shqipëria dhe ata na prisnin si nusen në dasëm: oriz dhe karamele. Festa të veçanta ishin mbrëmjet pas koncerteve. Dëshira të shumta për të dalë në fotografi, për t›u regjistruar me grupin tonë në vdiokaseta, për të biseduar për Shqipërinë, për arritjet e saj, pyetjet për miqtë e shumtë nga Shqipëria… Dhe kur bisedonim shtruar me ta, ndihej përsëri e veçanta e botës arbëreshe: sinqeriteti. Kudo vumë re çiltërsi, një sinqeritet që nuk ishte trazuar nga retë e zeza të propagandës. Arbëreshët na dëgjonin me vemendjen për arritjet tona, për proçesin e pandalshëm të demokratizimit të jetës së vendit, për gjithçka të bukur.
Kështu na u shpalos bota arbëreshe: edhe me dallgëzimet e saj, edhe me brengat, edhe me shqetësimet e kohës, edhe me plagën e rëndë të emigrimit gërryes. E mbi gjithçka, me mallin therës Deradian dhe dashurinë për kulturën shqiptare.
Kultura është te varri tatëmadhit
Zef Kokoca, poet dhe kompozitor, na shoqëroi në disa koncerte. Është rreth të 30-tave, me fytyrë të mprehtë , sy të zgjuar e disi të trishtuar. Programi i grupit tonë niste me këngën “Jemi një kulturë që nuk vdes” (me vargje dhe muzikë të Zefit). Edhe libri që ka botuar vitin e kaluar, ai i ka venë titullin kuptimplotë “Jemi një kulturë që nuk vdes”. Pata rastin ta shfletoj librin e tij. Dua vetëm të citoj disa vargje nga vjersha “Kultura”:
Kultura është te varri tatëmadhit
te shpirti që del, tek er’ e barit
te sisa çë pini, te puna çë bëni…
Kjo është një e vërtetë e madhe, që e pamë kudo tek arbëreshët. Ajo nis që në ato që mund të të duken të thjeshta e deri në punën e ndërgjegjshme të intelektualëve arbëreshë për të ruajtur e trashëguar kulturën shqiptare. Dhe nuk është aspak e rastit, që katundet arbëreshe janë të vendosur në majat më të larta të kodrave apo maleve. Ato zotërojnë hapësirat e mëdha dhe dominojnë mbi to. Kudo duket deti. Është një dritare gjigande, që arbëreshin e lidh me Arbërinë. Pa këtë dritare komunikimi, ndoshta një ditë mund të vinte harresa: do të harrohej moti i madh, imazhi i dheut të të parëve, baladat, vallet, gjuha…
Nxjerr tym Kruja përtej detit, do të shkruante De Rada i madh një shekull e ca më parë, duke vështruar nga kjo dritare, që lidhte dhe njëkohësisht ngushtonte hapësirat e komunikimit me rrënjët e kulturës së lashtë. Do të ishin emocionuese jo vetëm e folura e arbëreshëve, një shqipe e lashtë si tek Buzuku, por edhe përpjekjet për të ruajtur kulturën në çdo gjë.
Do të jetë e paharruar pasmesnata në Shënkoll. Me miqtë arbëreshë shetisim nëpër qytet. Etnomuzikologu Beniamin Kruta, flet me pasion për kulturën arbëreshe… Ecim ngadalë. Në horizont del një hënë e kuqe, si në baladat arbëreshe… Të duket sikur befas mund të shfaqet ai, me flokët e përbaltura, sytë e mjegulluar dhe fytyrën e verdhë dhe me fjalët e thella si në varr:
– U jam Kostandini…
– Vështro, – me shkëput nga këto imazhe Beniamini.
Ishte një tabelë ku shkruhej: “Udha Shqipëria”. Kalojmë në udhët e tjera, na propozon Karlo Rici. Rrugicat e ngushta, ballkonet, vazot me lule, ndonjë e qarë fëmije e pastaj zëri i nënës ose gjyshes, të kujtonin qytetet tona të Jugut. Ndoshta Gjirokastrën, Beratin, Himarën, apo Çamërinë. Shëtisim në udhën Shkodra, Tirana, Saranda, Serembe dhe dolëm përsëri në udhën kryesore “Shqipëria”.
Damjano Gualjardi na njeh në Mongresano me ndërtesën që do të kthehet në muzeum të kulturës arbëreshe. Në Kastrorexhio ai ka hapur nje ekspozitë fotografike, ku pasqyrohet një pjesë e kulturës materiale e shpirtërore e arbëreshëve. U njohëm me të rinj që punonin për të folmen arbëreshe. Në Spezano Albaneze, një grup vajzash nga San Demetrio Korone përshendetën me 4 këngë të vjetra arbëreshe… U njohëm me këngëtaren e dëgjuar arbëreshe Silvana Likursi, që kohët e fundit ka hedhur në qarkullim diskun “Nga vendi i Shqiponjave”. Kishte të drejtë Zef Kokoca, kur na citoi 2 vargje nga vjersha e tij:
Na jemi buka te tryeza, lulja te muri,
Jami fara çë lulëzon edhe te guri.
Rrini mirë. Shihemi një tjetër herë
Në Karfici ka nisur të bjerë një vesë shi. Është i mirëpritur, se ka muaj pa rënë. Jemi për rrugë. Kanë dalë dhjetëra banorë të Karficit. Kanë ardhur edhe nga Shënkolli. Karficiotët e kanë të vështirë të ndahen nga ne. Kemi qendruar rreth 10 ditë këtu dhe jemi miqësuar me ta. Ndahemi të përlotur dhe në të dalë kthejmë edhe një herë kokën pas. Një tabelë ku shkruhet shqip: “Rrini mirë. Do të shihemi një tjetër herë”. Përsëri në rrugë, mes vreshtave dhe peisazhit, që të kujton aq shumë vargun e De Radës:
Vreshtat ishin verdhullore…
Pastaj deti i qetë. Në të majtë, tutje ne horizont, shfaqen katundet arbëreshe. Duken si sy të mëdhenj me vështrim disi të përlotur nga deti. Dhe vargu i Serembes “Arbëria matanë detit na kujton”, me siguri ka lindur në një ditë të tillë, kur horizonti është i kthjellët dhe brigjet matanë mund të duken si nëpër mjegull. Ecim drejt Brindisit. Dhe duke pritur në port tragetin, na afrohen dy të rinj: janë Paskuale dhe Françesko. Kemi bërë 300 km rrugë, na thanë. Nuk mund të rrinim pa ju takuar për të fundit herë. Ku i kemi parë ata? Në Strigar, Mongrosano. Spezano Albaneze…? Na kanë ndjekur kudo. Ndahemi me mall nga ata. “Jeni të liq”, na thotë Paskuale. Përse, themi. “Na lumtëroni kur vini e pastaj ikni dhe na helmoni shumë” “Rrini mirë, u themi. Shihemi një tjetër herë…
Përsëri rrugë. Tani drejt Jugut përmes Jonit. E ndërsa kalojmë kanalin e Korfuzit, përpiqemi të shohim brigjet e Atdheut. Ato duken qartë. Na ka marrë malli. Kthehemi, duke sjellë dashurinë e mijëra vëllezërve të një gjaku përtej detit. Do të çmallemi edhe për ta me dheun tonë.
Kalabri-Tiranë, gusht 1990-prill 2024
