Reportazhin “Guri dhe dega e ullirit” (Mbresa nga Çamëria), e kam shkruar disa javë pasi u ktheva nga një vizitë e shpejtë në Çamëri dhe Spatar, vendlindjen e të parëve të mi. Ishte vizita e parë që bëja në ato vise, ku “Dita është tjetër ditë dhe nata tjetër natë”(Naim Frashëri). Mbaj mend që të nesërmen pasi u ktheva në Tiranë, shkova në Rrogozhinë, në shtëpinë e prindërve të mi. Në një qese kisha një gur, një degë ulliri dhe disa kaseta me këngë popullore të Epirit, që i bleva në qytetin e bukur të Gumenicës. Këto ishin të vetmet dhurata për babain dhe nënën time.
Sapo hyra në kuzhinë përqafova prindërit dhe para se të ulesha, nxora nga qesja gurin, degën e ullirit, gjethet e të cilit ruanin akoma freskinë. Pastaj gurin ja dhashë babait, ndërsa degën e ullirit nënës. Isha në Spatar, thashë. Edhe gurin, edhe degën e ullirit i mora atje për ju… Nuk do ta harroj kurrë atë moment: në fillim shtangien, vështrimet e tyre të habitura, sikur po zgjoheshin nga një gjumë i gjatë. Shumë i gjatë. Babai e puthi gurin. E puthi disa herë dhe u përlot. Ai ishte një burrë i fortë dhe kurrë nuk kisha parë lot në sytë e tij . Kurrë. Ndërsa lotët e nënës i njihja. Edhe nëna e puthi gurin dhe ja ktheu prapë babait, që nuk ngopej duke e parë. Nëna i mori erë degës së ullirit… Ata kishin 45 vite pa e parë Spatarin, vendlindjen e tyre. U kisha sjellë nga larg, qindra kilometra nga larg aromat e fëmijërisë dhe rinisë.
Babai ndërroi jetë në mesgushtin e vitit 2000, ndërsa nëna në fundprillin e vitit 2017. Varret e tyre janë pranë e pranë, në një kodër të bukur të Rrogozhinës dhe që andej duket qyteti i vogël, fusha, lumi Shkumbin, ujrat e të cilit qetësisht dhe si me përtim shkojnë në grykëderdhjen e tij , në Adriatik. Në kokat e vendprehjeve të tyre, kam vënë dy gurë të vegjël të marra nga vendlindja, Spatari. Gurin që mora në gushtin e vitit 1990, e kam vendosur në një kornizë qarkuar nga zinxhiri i orës së xhepit të babait, akrepat e së cilës kanë mbetur në katër pa pesë minuta, çastin kur ai dha shpirt.
Të gjitha këto ua sjell lexuesve të shumtë të “Ex Libris” me reportazhin “Guri dhe dega e ullirit”(Mbresa nga Çamëria), që botohet në kuadrin e 27 qershorit, Ditës së Kujtesës, tragjike Çame. Shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare, nuk është e rastit që parathënien e Antologjisë Poetike “Eni vjen pej Çamërie”, hartuar nga Ali Podrimja, e titullon “Dhimbje që nuk ikën”. Gjeniu i letrave shqipe, në këtë parathënie, mes të tjerash shkruan: “Çamëria bën pjesë në hartën më të dhimbshme të Evropës, atë që ka njohur shpërnguljen… Shumica e çamëve, që u shpërngulën mizorisht nga vatrat e veta, në mbarim të Luftës së Dytë Botërore, janë ende gjallë sot. Janë shuar dy ose tre breza, ata që mezi çapiteshin drejt Shqipërisë, por janë gjallë adoleshentët, fëmijët, së fundi, foshnjat, që hynin në shtetin amë nëpër djepe. Të gjithë ata, në një mënyrë ose në një tjetër, mbajnë mend. Asnjë ligj i botës asnjë formim kulturor, nuk mund t’i bëjë njerëzit të mos kenë kujtesë, e aq më pak të mos kenë nostalgji… Është një dhimbje, që nuk ikën ngaqë dikush e shpall të paligjshëm. As duke bërë sikur nuk e di. E aq më pak, kur sillesh pa nderim ndaj saj…”(28 shkurt 2004).
Jorgo Seferis, një nga poetët më të mëdhenj të Greqisë fqinje dhe më të njohurit dhe më të përkthyerit në botë, në poezinë “Kudo që shkoj”(përkthyer nga Ismail Kadare), ka dy vargje të shkëlqyera.
Kudo që shkoj Greqinë me vehte bart
Si një plagosje.
Dhe po t’i perifrazoja këto vargje, unë do të shkruaja:
Kudo që shkoj Çamërinë me vehte bart,
Si një dhimbje.
Tiranë, qershor 2023
GURI DHE DEGA E ULLIRIT
Mbresa nga Çamëria
Në udhëtimet për në jug të vendit, sapo dal në Qafën e Muzinës dhe hedh vështrimin përpara, nga ku shfaqet hapësira e Jonit, kam ndjerë vazhdimisht që gjaku të më lëvizë ndryshe. Dhe këtu, me vete kam thënë vargun e njohur të këngës popullore: “Të isha zog e të fluturoja”… Të fluturoja drejt atyre hapësirave. Ka qenë më shumë se një varg, më shumë se një dëshirë, një mundim i përhershëm, gati-gati torturues. Në net të gjata dimri, në vjeshtrat me bubullima ( veçanërisht në vjeshtën e dytë), kjo dëshirë e përmallim më gërryente ngadalë-ngadalë. Që i vogël kam dëgjuar dhjetëra tregime për Çamërinë, për Filatin, Spatarin ( vendlindja e prindërve të mi), Lopësin, Gumenicën, Grikohorin, Paramthinë, Sulin, Pargën, Prevezën, lumin e Kalamait. Prindërit, të afërmit, në dasma e ksodhe, njerëz të panjohur në takimet e rastit, kujtonin e kujtojnë me mall të papërmbajtur ato vende. Kujtohet çdo gjë: deti, ullinjtë, dhentë, shtëpitë, njerëzit e vdekur e të gjallë, rrugët ku kalonin, pllajat, puset, erërat… Më lidhni sitë, më thotë shpesh nëna ime, e më lëshoni në Qafën e Botës. E gjej vetë vendin tënë. Edhe po të jetë natë… Se më njohin gurët e më tregojnë dhromnë. Më njohin drurët e më flasin, më njohin varret…
Ç’është ky vend i çuditshëm që edhe bukën e kishte më të ëmbël, që edhe mishin më të shijshëm, që edhe gurin më të butë, që përmendej e përmendet aq shumë me një mall gërryes? Është më shumë se një mall, më shumë se një dhimbje, më shumë se shumë gjëra të dashura për njeriun. Këtë do ta përjetoja në moshën 40- vjeçare, në një ditë të veçantë, të papërsëritshme, gjatë një udhëtimi të rastit në Çamëri.
Ishte fillimi i gushtit të vitit 1990, kur pas ngjarjeve tronditëse të ambasadave dhe zagushisë së Tiranës, një mëngjes dikush nga Teatri i Operës dhe Baletit më uroi në telefon për turneun e ardhshëm në Italinë e Jugut. Pas disa orësh, në mesditë, valltari i Ansamblit të Këngëve dhe Valleve, Bashkim Braho, duke pirë kafe, do të më thoshte në intimitet: “Do të kalojmë në Çamëri. Kur të kthehemi do të vemi në Filat dhe Spatar”. E lashë kafenë dhe e vështrova Bashkimin sikur të isha zgjuar papritmas nga një ëndërr. Ai vuri re pataksjen time dhe i përsëriti fjalët: “Do të kalojmë në Çamëri. Do të vemi në Spatar”.
U ndava me të dhe gjatë atyre ditëve mendova se isha me të vërtetë me fat. Asnjerit nuk ia thashë këtë. Ishte një e fshehtë që më dukej se duhet ta dija vetëm unë e Bashkimi, se po t’ia thoja ndonjë të treti çdo gjë, mund të prishej si me magji… Bile edhe gjatë turneut në Itali nuk folëm asnjëherë me Bashkimin për udhëtimin në Filat e Spatar. Vetëm kur trageti, pas një qëndrimi të shkurtër në Korfuz, lëviz drejt brigjeve të Çamërisë, gati sa nuk thirra me zë të lartë. Është mëngjes i freskët dhe një mjegull e lehtë gri ka rënë mbi majat e maleve dhe kodrat e buta të tokës çame. Duket mirë Gumenica., ndërtuar në këmbët e detit, Grikohori në një pllajë me ullinj, Sajadha… Të kisha sytë e tyre, thashë me vete. Sytë e nënës, edhe të babait edhe… Çfarë kërkon, më pyeti shoku që kisha pranë. Asgjë, thashë. Se ç’the për sytë, më tha ai. Nuk thashë gjë, thashë. Ti diçka the, nguli këmbë ai. Të dëgjova mirë. Ndoshta, thashë. Ti the të kisha sytë e tyre, vazhdonte të ngulte këmbë ai. E the me zë të lartë.
Doja t’i thoja se kisha dëshirë që me mua të ishin nëna e babai, të ishin ata që kishin lindur pranë atyre brigjeve, se ata me tregimet e tyre i kishin krijuar e rikrijuar me qindra herë në përfytyrimet e mia këto vende, se më dukej sikur ata po më prisnin në brigjet e detit, se… Por heshta. Edhe kur zbrita në Gumenicë heshta. Edhe kur dola në rrugët kryesore heshta. Qyteti ishte zgjuar me kohë e dukej si i larë nga ujrat e Jonit. Dalim në rrugën kryesore të qytetit dhe befas dikush na del përpara.
-Është miku i familjes sime, – thotë Bashkimi.
Burri që kemi përballë, me fytyrën e pjekur nga dielli, nuk është më shumë se 45 vjeç.
-U jam ka Kastria, – thotë ai me një shqipe të bukur.
-Gëzohem që u njohëm, – i them unë.
-Do vini ka ne për drekë?
-Të vini për një klumësht- ngul këmbë ai.- Kemi një gluhë, – shton pastaj.
Bashkimi më thotë se janë miq shtëpie e se prindërit e tyre venin e vinin me njëri-tjetrin.
-Rrini kutu në Gumenicë, – thotë ai. – Do na bëni zemrën hare me këngët dhe vallet tuaja.
Pastaj ulemi në një lulishte pranë detit dhe ai na flet me përmallim për miqtë çamër që i ka treguar gjyshi dhe babai i tij, për gjakun çam që na bashkon, për fshatrat e bukur çame. Ndahemi me të dhe me Beniamin Krutën e Bashkimin, marrim rrugën për Filat e Spatar. Shoqëruesi ynë herë pas here na flet për fshatrat ku kalojmë. Lumi dhe ura e Kalamait. Ujët e tij është i turbulluar nga shirat e fundit. Pastaj kalojmë përmes Vërselës e Galbaqit, duke lënë në të majtë Varfanjin mes ullinjve. Në Filat nuk ndalemi. Rruga për në Spatar është e asfaltuar. I vendosur në tri kodra të bukura, me vështrimin nga Filati, Spatari digjej nën diellin e nxehtë të gushtit. Vështrojmë me vëmendje shtëpitë gjysmë të rrënuara, bahçet e mbjella, fushën e Lopësit poshtë dhe me hapa të nxituara shkojmë drejt lagjes, që me siguri duhet të jetë Bregu. Ku është shtëpia jonë? thashë me vete. Po e nënës? Po shtëpitë e Saqenjëve ku janë? Isha si i mpirë, me një hutim ëndrre a gjumi të gjatë letargjik. Fiksoja çdo gjë: ullinjtë, shtëpitë, rrënimin. Ku është kali? sa nuk thirra me zë të lartë. Kali i bardhë që hingëlliu kur, siç kisha dëgjuar, u rrethua shtëpia në mars 1945 dhe u vra pasi luftoi disa orë Selmani, xhaxhai i babait tim. Po varret… Ku janë varret? Asnjë nuk më përgjigjej. Gurët dhe ullinjtë janë të vuvosur. Ata që njihnin gurët dhe mbjellë ullinjtë nuk ishin.
-Shih Korfuzin, – tha Bashkimi.
-Këtu është lagjja Breg, – i thashë. – Se duket deti. Me siguri këtu kanë qenë shtëpitë e dajove të mi.
Ju afrova mureve të një shtëpie gjysmë të rrënuar e mora një gurë. Këputa edhe një degë nga ulliri pranë dhe disa fiq. Dhe kur kaluam në rrugën që të çonte në qendër të fshatit, lehën qentë. Në qendër, në derën e një dyqani të vogël, i zoti i dyqanit na e bëri me dorë dhe na ftoi të uleshim. Greku vinte i pakët nga trupi. E pyeta nga ishte. Nuk jam këtej, tha ai duke na servirur uzon dhe një pjatë me djathë të bardhë. Ishte nga fshatrat e Janinës. Kur po dilnim i kërkova dy fije çaj. I dua për kujtim, i thashë. Ai na zgjati nga një tufë me çaj. Vetëm dy fije çaj, i thashë. Do t’u jap nga një tufë, këmbënguli greku. E falenderuam për mikpritjen. Para se të hipnim në makinë, hodha edhe një herë vështrimin në lagjen e sipërme të fshatit. M’u duk pa jetë… Krejt i shkretuar, i braktisur, vuv… Tri kodrat e larta me shtëpitë e rrënuara në to. Qetësia që mbizotëronte kudo, i nxehti i gushtit, ia shtonin më shumë memecllëkun. Ku është kali, gati sa nuk thirra prapë. Kali i bardhë, që hingëlliu natën kur u vra Selmani i rrethuar nga zervistët. Po varri i tij ku është? Po varret e tjerë?… Ku janë varret e të parëve të mi? Përgjigjmuni ju, shtëpi të rrënuara. Ku janë varret? Varret kërkoj… Të vdekurit e mi kërkoj. Mos m’i fshihni ata. Rrënjët e mia mos m’i fshihni… Rrënjët kërkoj… Rrënjët… Mos m’i fshihni rrënjët… Por…Spatari digjej nga dielli i gushtit, në vetminë e tij. Pezull qëndronte, si një mjegull e hollë, malli përvëlues i atyre që e kishin lënë. Dhe nuk e di pse m’u kujtuan fjalët që më thotë shpesh Nuja, e bija e Myftiut të Filatit… “Ëndrra më shpie në fshatin tënë… Ndez furrën dhe pjek bukë… Dhe më mblidhen Selamni, Emini, Zelua, Nesua, Fahrua… Dhe ha e ha bukë të misirtë me ta. Kur më del gjumi dukem e ngopur. Ëndrra më shpie në bahçenë tënë me migladhe, pastaj më shpie në odanë e madhe. Hap penxheren e shoh Korfuzë”.
Me këto përfytyrime hymë në Filat, ku takojmë njerëz që e flasin aq bukur gjuhën tonë.
-Kemi njohur gjishërit tuaj… Kemi patur miqësi me ta.
-Të fala bëji.
-Nipi i Xhevizit? Gjishi it ka patur diqan kutu…
-Rron Hiseni? E kam njohur Hisenin…
-I shohim në ëndërr e llafosemi me ta…
I shohim në ëndërr… Kaq vite që i shohim në ëndërr shtëpitë, ullinjtë, rrugët, arat, varret, Çamërinë… Largohemi nga Filati e marrim rrugën për Gumenicë. Përsëri fshatra… Rruga për Paramithi… Rruga për Prevezë… Rruga për… Në duar shtrëngoj gurin dhe degën e ullirit që mora në Spatar. A jam vërtet në Çamëri? Apo ndoshta jam në ëndërr…
Toka çame digjet nga zhegu i gushtit dhe hapësirave të saj fluturojnë zogjtë e stinës. Guri i Spatarit më ngroh duart.
Filat-Tiranë, gusht dhe vjeshtë e tretë
( Moti 1990 )
