Nëse i bën gjërat, nëse je “artist” i çfarëdo lloji, do të vijë çasti kur do të do pyesin, ose mund të pyesësh veten, “pse”, e ushtroni këtë veprimtari, pse skalitni, pikturoni, etj. Në botën e shkrimit letrar, kjo pyetje duket se nuk vjetërohet kurrë. Në çdo brez, disa njerëz do të ndjehen të frymëzuar të shkruajnë një ese të titulluar, në mënyrë të pashmangshme, “Pse shkruaj” ose “Pse të shkruash?” titull nën të cilin do të gjeni shumë arsye dhe shpjegime të ngatërruara, pak a shumë të përqendruara tek autorit i shkrimit. (Edhe unë kam dhënë ndihmesë në këtë gjini.) Vetëm disa arsye janë vërtetë të mira dhe në asnjërën prej tyre (përfshirë edhe timen) nuk shihet e përshtatshme të përmendet motivi më i sigurt që njoh, atë që ndiej më thellë brenda vetes, motiv i cili kur është thënë gjithçka, përfunduar, hequr nga vetja, duket se thelbi i çështjes për shumë njerëz se të shkruarit është diçka për t’u bërë.
Dikur nga podium ose para studentëve e kisha përgjigjen në majë të gjuhës, por e dija se nëse do ta thosha me zë të lartë do të merrej gabimisht si shaka ose përulësi e rremë ose ndoshta thjesht budallallëk… Tani jam e kënaqur që i dëgjoj këto fraza kaq të sinqerta të thuhen nga të gjithë, dhe si përgjigje për gati çdo pyetje. Pse gatove sot puré? Ishte diçka për t’u bërë. Pse ke bërë një kala me kuti në dhomën e ndenjes? Epo, është diçka për t’u bërë. Pse e ke veshur qenushin si mace? Diçka për t’u bërë, apo jo? Për të vrarë kohën.
Për të kaluar kohën, ti krijon një zonë të vogël që askush s’të kërkon ta krijosh, dhe bën “diçka”. Por ndoshta ndryshimi midis asaj diçkaje me të cilën jam mësuar dhe kësaj kulture të re për të bërë diçka, është ankthi moral që e rrethon atë. Diçkaja që artistët kanë bërë gjithmonë është zakonisht e izoluar nga pjesa tjetër e shoqërisë, dhe me marrëveshje të ndërsjellë kjo hapësirë shihet si magjepsëse, por në thelb rrethore e padobishme, ku futen me të cilën të rriturit sillen si fëmijë, krijojnë histori, vizatojnë fotografi e kështu me radhë, megjithëse të paktën ato ofrojnë një formë kënaqësie për njerëzit seriozë, duke bërë diçka praktike.
Mbrojtësit e artit të përqendruar tek funksionet utilitare e përligjin ekzistencën e tij duke këmbëngulur në efektshmërinë e mundshme politike, e cila zakonisht mbivlerësohet. (Vetë artistët janë shumë të prirur për ta mbivlerësuar.) Por edhe nëse besoni në efektshmërinë e mundshme politike të artit, ashtu si unë, pak artistë do të guxonin të mbështeteshin në afatet e tij kohore. Ai është si piktori i zhgënjyer që përfundon një kanavacë në orën dy dhe pret shndërrimin rrënjësor të shoqërisë në orën katër. Edhe kur artistët shkruajnë manifeste, ata (me gjasë) janë të vetëdijshëm se toni i tyre alarmues, në fund të fundit është i huazuar, dhe i bën jehonë alarmit të kërkesave të grupeve guerile, ose të protestave të aktivistëve, në vend që ta zbatojnë me të vërtetë. Njerëzit herë pas here kërkojnë ndryshim. Ata pothuajse kurrë nuk kërkojnë art.
Si pasojë, arti ka një lidhje të dyshimtë me nevojën dhe me vetë kohën. Është diçka për të bërë, po, por kur bëhet, nëse bëhet, në përgjithësi shihet si një pyetje vetëm për artistët. Një përpjekje për të lidhur punën e artistit me veprën e njerëzve që vërtetë punojnë, bëhet shpesh, por gjithmonë më duket si e paqartë, me vijën themelore të dallimit këtë çështjen e orës. Punë fizike është puna e bërë me orë (dhe paguhet si e tillë). Arti e merr kohën dhe e ndan si ta shoh të përshtatshme. Është diçka për t’u bërë. Por kjo ndarje e njohur midis kohës së artit dhe kohës së punës ka hyrë në krizë dhe e ka shndërruar atë.
Ka punëtorë të domosdoshëm, të cilët s’kanë nevojë të kërkojnë diçka për të bërë; detyra e tyre është jetike dhe e pareshtur, dhe jemi ne të tjerët, të gjithë me një kohë të caktuar në dispozicion. (Për të mos përmendur një minë ekonomike me sahat, e cila, për shumë njerëz, shpërtheu brenda javëve të para – brenda ditëve të para. Një nga mundësitë radikale politike të hapësirës sonë të re, zbuluese të kohës “së lirë”, siç është vënë re shpesh, është se mund të krijojë një kërkesë kolektive për të rivlerësuar dhe rikonfiguruar, si shoqëri, mënyrën se si ne mbrojmë të drejtat e atyre, puna e të cilëve ekziston vetëm në çastin e tanishëm, pa siguri ose mbrojtje nga e ardhmja e panjohur, e ardhmja më e qartë e panjohur e të cilit është “raporti shëndetësor”) Ne të tjerët jemi përballur papritmas me problemin e përhershëm të artistëve: koha dhe çfarë të bëjmë në të.
Ajo që më bën përshtypje është se sa kundërthënës ndihemi ndaj kësaj lirie dhe/ose robërie të re. Nga njëra anë, ashtu si argjila që nxirret nga uji, gjymtyrët tona të vogla vazhdojnë të kullojnë, siç bënë kur po nxitonim për në vendin e punës. A dimë të ndalemi? Për ne që u përkasim kulturatve puritane ndiejmë se “puna duhet bërë”, dhe kështu bëjmë një kek, merremi me kopshtari, ose fillojmë negociatat e përditshme me shkrimtarin tjetër në shtëpi gjatë orëve kur fëmijët s’janë në shtëpi dhe punojmë me “diçka”. Gatuajmë puré, qepim fustane, bëjmë vrap, përfundojmë të gjitha nivelet e videolojës, bëjmë diçka, pastaj e fotografojmë atë diçka, dhe jo rrallë e postojmë në internet. Reagimet janë të përziera, edhe brenda nesh. Edhe kur bëjmë diçka, në të njëjtën kohë akuzojmë veten: ti e përdor këtë veprim të skajshëm si një tjetër rast për vetë-përmirësim, si tjetër akt i pakuptimtë vetë-realizimi. Por a nuk gjen çdokush aftësitë e veta që rikthehen, edhe nëse kjo është vetëm aftësia për të mbajtur zi për atë që kemi humbur? Kishim lënë në harresë kaq shumë gjëra.
Duket se shkrimtarët, të cilët e dinë shumë mirë çfarë është të qenit vetëm, duhet ta administrojnë këtë situatë më mirë se shumica. Në vend të kësaj, në javën e parë zbulova se sa shumë nga jeta ime e vjetër ishte fshehje nga jeta. E përballur me problemin e jetës ballas, pa shpërqendrim, zbukurim apo ndonjë superstrukture të saj, s’kisha thuajse asnjë ide se çfarë të bëja me të. Atëherë në rrethoren ku u futa, krijova kuptim duke krijuar kufizime artificiale brenda kohës, nga ato që zakonisht u krijohen njerëzve nga kufizimet e vërteta të punës së tyre reale. Gjëra të tilla si “një vend i përcaktuar për të qenë në nëntë të mëngjesit çdo mëngjes” ose një “shef që të tregon se çfarë të bësh”. Në mungesë të këtyre elementeve fiks, do të merrja përsipër për të bërë gjëra të vështira, ose do të shmangia disa gjëra të tjera. Janë kufij artificialë. Vrapimi është çfarë di të bëj. Shkrimi është ajo që di të bëj. Konceptimi i orareve që i respektoj: dita e mësimdhënies, dita e leximit, dita e shkrimit, përsëritja e tyre. Çfarë ideje shterp, e trishtuar, e vogël për një jetë. Dhe sa e dukshme është tani kur njerëzit që dua janë në të njëjtën dhomë për të dëshmuar se si “e bëj” kohën, mënyrën se si ia kam bërë gjithë jetën time.
* * *
Për mua, klisheja është e vërtetë: e vetmja rrugëdalje është në mes. Përpjekja për të ruajtur një “hapësirë për veten” në hapësirën e mbushur me njerëz të shtëpisë është si të mbledhësh duart si kupë në ajër. Ti e krijon kohën që të nevojitet, pas shumë ankthi dhe debati, dhe futesh në hapësirën e veçantë, shikon mes duarve të tua dhe atje s’është asgjë. Një fitore e kotë. Në fund të prillit, në një ese të fuqishme nga një shkrimtar tjetër, Ottessa Moshfegh, lexova këtë rresht për dashurinë: “Pa të, jeta thjesht po “bën kohën”. S’mendoj se ajo synonte me këtë vetëm dashuri romantike, dashuri prindërore, dashuri familjare ose çdo lloj dashurie në veçanti. Të paktën, e lexova në kuptimin Platonik: Dashuria me shkronjë të madhe D, një formë ideale dhe pjesë thelbësore e universit si “Bukuria” ose ngjyra e kuqe nga e cila të gjithë shembujt e veçantë në tokë krijojnë llojin e tyre. Pa këtë element të pranishëm, në një farë forme, diku në jetën tonë, ka kohë dhe gjithmonë do të ketë shumë. Të qenit i zënë s’do ta maskoj mungesën e saj. Edhe nëse po punon nga shtëpia në çastin që Zoti të jep edhe nëse s’ ke asnjë çast të lire, gjithsesi gjithë ajo kohë, pa dashuri, do të jetë e zbrazët dhe e pafund.
Shkruaj sepse. . . epo, është një kalambur psikologjik i imi që e kam zhvilluar si reagim ndaj çfarëdo dështimesh personale që kam. Por s’mund të mbushë kurrë kohën me kuptim. S’ka ndonjë ndryshim të madh midis romaneve dhe purés. Të dyja janë thjesht diçka për t’u bërë. Nuk e zëvendësojnë dashurinë. Vështirësitë dhe ndërlikimet e dashurisë, ashtu si ekzistojnë në anën tjetër të këtij muri, larg laptopit tim, janë detyra para meje, edhe pse detyrë është një fjalë jo e gjetur, sepse ndryshe nga shkrimi, kushtet e saj s’mund të programohen, planifikohen ose përcaktohen nga unë. Dashuria nuk është diçka për t’u bërë, por diçka për t’u përjetuar dhe diçka për ta përshkuar, kjo duhet të jetë arsyeja pse ajo frikëson kaq shumë prej nesh dhe pse shpesh i qasemi në mënyrë jo të drejtpërdrejtë.
Këtu është ky roman, i bërë me dashuri. Këtu është kjo puré, e bërë me dashuri. Po të mos ishte për këtë zakon të qenit jo i drejtpërdrejtë, natyrisht, s’do të kishte kulturë në këtë botë, dhe shumë pak kënaqësi kuptimplote për askënd. Edhe pse arti më i fuqishëm, ndonjëherë më duket se eshtë një përvojë dhe një kalim përmes. Ai është dashuri e kuptuar, e shprehur dhe e sjellë në jetë përmes vetë artit, dhe për këtë arsye është krijuar ndoshta më shpesh nga njerëz që e ndiejnë veten të jenë krejtësisht vetëm në këtë botë dhe kësisoj krejtësisht të përqendruar tek detyra në fjalë, më shumë se sa ata që janë të rrethuar nga “të dashurit e tyre”. Një art i tillë është i rrallë: është e pamundur që të gjithë të ulemi këmbëkryq si budistët ditë e natë duke medituar për çështjet përfundimtare. Ose unë nuk mundem. Por po kështu thjesht nuk dua që “ta bëj” kohën, si dikur.
E megjithatë, në rastin tim, s’mund të mos ndodh. S’mund ta çliroj veten nga nevoja për të bërë “diçka”, për të krijuar “diçka”, për të ndjerë se kjo hapësirë e re e kohës s’është “humbur”. Parapëseprapë, është mirë të kesh shoqëri. Duke parë këtë dëshirë maniake për të krijuar, për të rritur ose për të bërë “diçka”, që tani duket se po i konsumon të gjithë, ndihem e qetë kur zbuloj se nuk jam i vetmi person në këtë tokë që s’e ka idenë se për çfarë është jeta dhe as se çfarë duhet bërë me gjithë këtë kohë përveç mbushjes së saj.
Zadie Smith është shkrimtare britanike, autore e romaneve “Dhëmbi i bardhë” “Njeriu i autografeve”, “Mbi bukurinë”, “North West-Londër”, “Koha për kërcim”, si dhe e novelës “Ambasada e Kamboxhias”. Ajo është gjithashtu autore e dy përmbledhjeve me ese, “Të ndryshosh mendjen”, “Ndjehu i lirë”, dhe e përmbledhjes me tregime “Supermarketet”. Smith është profesore e shkrimit krijues në Neë York University dhe anëtare e Akademisë Amerikane të Arteve dhe Letrave. Shkruan rregullisht në The Neë Yorker dhe The New York Review of Books. Shkrimi është shkëputur nga përmbledhja e saj më e fundit me ese “Rrëfime intime” (Intimations), Penguin Books 2020.
Përktheu: Granit Zela
