Një shtëpi e veçantë ngjeshur mes ndërtesave buzë Prinsengracht që tanimë shërben si muze, është edhe shtëpia e Anne Frank. Nuk dija ç’të bëja me të. A do të pikturoja? Apo do të mbytesha nga ëndërrimi? Ishte shtëpi-hotel, e vjetër, e shndërruar në muzeun më të veçantë në botë me tre kate, (i katërti s’duket), ankoruar në mes të lagjes, fshehur nga parku i madh, që nuk e gjeje dot sado të mundoheshe. Atëherë vura në punë mendimin që të bisedoja me miqtë e mi, siç ndodhte gjithmonë, nëpërmjet një meditimi të gjatë. Ah, Anne Frank! Një popullaritet kaq i madh! Idhull. Totem. Dashuri. Dhimbje. Forcë. Gjithçka. Radha e vizitorëve është aq e gjatë, sa katedralja Westerkerk që gjendej pranë, përshkohej rreth e qark pothuaj në çdo kohë të ditës. Pritëm plot katër orë për t’u futur brenda. Prandaj dhe meditimi e biseda mentale me miqtë bën gjithnjë punë.
Ia mbërrij më në fund. Duhej pak durim dhe unë e gjeta për fat. Para meje kalonin burra dhe gra dhe më ra në sy një djalë e një vajzë të dy të sëmurë. Të dy bashkë. Ai pothuaj hiqej zvarrë pas saj. Pa moshë. Në një zgrip jete. Vazhdimisht putheshin. Vetëm putheshin. Ca të pagdhendur i shihnin me mëri, të tjerë e kishin groposur trurin në xhepin plot, pastaj parakalonin kostume elegante, endej rreth-e-qark një hije melankolie dhe bënte majë shumë tundim, pastaj femra të mekura e të ngopura me jetë dhe energji. Gjithë skenën e ngushtë e përmbyti një gajasje e çuditshme, që nënkuptonte veç të tjerash turbullim dhe një lloj harrimi.
Herë pas here jashtë binte ndonjë pikë shiu dhe ne këtë e ndjenim, ndonëse, e dinim që kjo nuk trembte njeri. Nuk ndodhi që ndonjëri të linte radhën edhe pse shpresonim për një gjë të tillë. Por gjithçka tashmë kishte kaluar. Dikush shkrepi aparatin fotografik disa herë. Ishte një fotograf hijerëndë me një shpurë nga pas duke lëshuar tërë ngulm blice befasuese. M’u bë se në mes të sallës ku ndodhej një eses i shoqëruar me një grua, pa e ditur ç’e kishte, asnjëri më i gjatë se tjetri dhe po mundohesha t’i përfytyroja në muzgun nostalgjik të Amsterdamit. Unë as që dija se ai burrë kish qenë eses, por me që kishim ardhur tek Anne Frank, çdonjërin aty e merrja me mend si ish–eses. Edhe po të ishte i shkurtër. Më bënë sytë, siç më ndodh rëndom këto kohë. Fenerët antikë në muzeun e Anne Frank. Po bredhat e shtrembër e të mbytur me ndriçime të fshehta? Dy të rinjtë e sëmurë vetëm putheshin…
Jo pak më ngritën nervat turma e filloristëve në uniformat me bluza ngjyrë portokalli, të cilët më dukej sikur shumoheshin për çdo minutë. Po ç’donin sot këtu gjithë ata kalamaj? A thua nuk kishin gjë më të mençur për të bërë? Kishte ardhur shkrimtari norvegjez Knut Hamsun me bashkëshorten, një brune tmerrësisht e bukur. Sikur ta kisha ditur që ai kish qenë eses. Ai vet mbante trupin drejt kurse ajo të ndillte përplot marrëzi dhe një buzagaz jashtëzakonisht të bukur. Më pëlqente ai shkrimtar. E kisha lexuar dhe thuhej se kish marrë çmimin Nobel. Ishte rasti sërish të flisja mendërisht me miqtë. Ja, për shembull, do të flisja me Pablo Pikason. Batutat e zakonshme. A e kishte lexuar Pikaso Knut Hamsun, esesin nazist që po vizitonte Anne Frank dhe do t’u fliste fëmijëve holandezë? Aq i çmendur të ishte? Romanet e tij tërë kolorit dhe një pink Norlandi e Veriu, që do të kisha rast ta shijoja edhe unë nga afër. Në oborrin e kishës Westerkerk gjendej një shtatore e Anne Frank, e pse nuk e bën atje takimin me fëmijët? Këtu kishte rrezik të shembej. Dhe në prani të këtyre dy të sëmurëve kaq të rinj që vetëm putheshin. Putheshin. Putheshin pa fund…
Po tani kisha punë me vëzhgimet e holla, që sigurisht s’të nxirrnin gjëkundi. Sillu e vërtitu e prapëseprapë ngecja te çifti i të rinjve që vetëm puthej. Shtëpia-muze përmbante dokumente, fotografi, materiale filmike dhe objekte e sende origjinale. E kisha pritur këtë vizitë, por jo në shoqërinë e dy dashnorëve adoleshentë. Më tej fëmijët jo aq të vegjël të Amsterdamit që i vërsuleshin Knut Hamsun… Citate të shumta nga ditari i Anne Frank, që dukej sikur akuzonin shkrimtarin eses pjesë e çmimit Nobel, qenë shpërndarë gjithandej mureve e tavolinave ekspozuese. Nuk doja të ndodhte ndonjë ngatërresë me njerëzit vizitorë. Mendoja gjithfarë gjërash. Një pyetje për Euxhenio Montale, diçka vërtet emocionale, se nuk është shaka, të jesh mik me të. Ai, poeti im i dashur dhe i shtrenjtë, që nuk përmbahej nga gëzimi kur haste një figurë letrare të hollë ku të mbeteshin sytë për një kohë të gjatë! Edhe pse Anne Frank kishte lindur në Frankfurt, me ardhjen e Hitlerit në fuqi familja e saj u detyrua të shpërngulej nga Gjermania. Dhe zgjodhën Amsterdamin ku në atë kohë bëhej jetë e qetë dhe vështirë të besohej se vite më pas edhe ai mund të përfshihej në luftë. I ati i Anës, Otto, një tregtar i fuqishëm e me përvojë, menjëherë filloi biznesin e tij me prodhimin e ekstraktit të frutave.
Dhe ata putheshin! Dhe Knut Hamsun tregonte bëmat e luftës! Dita përmes dritareve kishte filluar me kohë ta humbte ngadalë marramendjen e vet. Hutimi dhe emocioni ia kishin lënë vendin një shthurjeje të bukur. Megjithatë do të dridhesha nga emocioni…
Me pushtimin e Holandës nga ushtria gjermane, masat kundër hebrenjve filluan të zbatoheshin edhe në këtë shtet. E ndjeva të ftohtin në shputat e këmbëve. Hekur m’u bënë. Një burrë para meje u bë flakë i kuq në fytyrë. Nga mesi i vitit 1942 e gjithë familja e Ottos u fshehën në këtë shtëpi që gjer më atëherë kishte shërbyer si zyrë, magazinë dhe punëtorì për biznesin e familjes.
E ndieja se Anne Frank mund të bëhej totem për mua. Ngjyrat, sytë e mëdhenj, drita në një blu-marin të zbehtë. Edhe shkrimtari ish–eses, laureat i çmimit Nobel, nuk i mendonte këto asfare, por kisha frikë se mos nuk i shkonte në mendje kontradikta e madhe që aty ishim në shtëpinë e Anne Frank… Dhe të rinjtë nuk ngopeshin me puthje, duket sikur merrnin hak ndaj sëmundjes së pashërueshme. Një totem më vete. Pa diskutim… Përveç Anës dhe të atit të saj, nënës Edith dhe motrës Margot, atyre iu bashkuan edhe Hermann van Pels dhe gruaja e tij Auguste, djali i tyre Peter dhe një mik tjetër i quajtur Fritz Pfeffer, që të gjithë hebrenj. Në një fragment sekonde vura re se Knut Hamsun po rrinte vetëm, i pikëlluar, si i sëmurë. Ndërsa çifti i dy të rinjve të sëmurë nuk po puthej. Qenë kredhur në përqafimin e tyre që nuk dihej se kur do të përfundonte… Kaluam nëpër të gjitha katet, kthinat dhe dhomat e kësaj ndërtese që rrezatonte dhimbje e trishtim.
Të kesh qenë eses dhe të mos e marrësh çmimin Nobel?
Unë e kuptoja hallin e tij të tanishëm. Ai është shkrimtar i madh jo thjesht laureat i çmimit Nobel dhe i takon! Edhe komunist po të kish qenë do ta kish marrë njëlloj. Mjafton të jetë i sinqertë. Dhe sinqeritetin nuk e nxjerr sheshit loti, por diçka tjetër, e fshehtë, turbulluese dhe me aq shumë emocion. Atij nuk i mungon… Fëmijët po largoheshin me zhurmë. Ke për të parë…
Si dhuratë për ditëlindjen e trembëdhjetë, prindërit i kishin blerë Anës një ditar, në të cilën ajo do të rrëfente jetën që ata bënin brenda kësaj ndërtese gjatë viteve në fshehtësi. Takimet e netëve, tregti e endur si fijet e merimangës, familjarë që mbaheshin seriozë dhe s’ia varnin askujt dhe as vetes së tyre, zogjtë që këmbenin fjalë si cicërima, të mërdhitur në pezulet e dritareve, qen që ankoheshin ndonjëherë rrugëve me angullima të mbytura (pse nuk lehin qentë gjatë luftës?!) sikur ta ndjenin se diçka tjetër ishte mjaft e rëndësishme, ndonjë bisedë me kode e plot befasi që të çudiste. Qiell i sertë. Përhumbje mendimesh. Seks i fshehur që donte të thoshte se qenë gjallë… Njerëzit që punonin në zyrën e pjesës së përparme të ndërtesës, të cilët ishin edhe punëtorë të kompanisë së Ottos, ndihmuan familjen me ushqime e me çdo gjë tjetër dhe mbajtën në fshehtësi vendndodhjen e tyre për vite të tëra. Të gjithë flisnin, po askush s’i dëgjonte. Hera-herës pija e shndërronte gjendjen në një ring ku edhe pse nuk bënin boks, ndihej se kjo mund të ndodhte nga çasti në çast. Të gjithë dukeshin të rrëshqitur nga mendja. Të mendosh që nëpër rrugë shkreheshin pushkë dhe, edhe aty të ngujuar në shtëpinë e madhe, kundërmonte erë e barutit që gati-gati të binte në kokë një dëshirë, zili apo mallkim. Frika mbretëronte. Ankthi dhe shkallimi qenë bërë ortakë dhe modë… Në aneksin e pasmë të shtëpisë në krye të shkallëve të ngushta, përmes një dere të vogël e cila mbyllej me një dollap librash, i bërë pikërisht për këtë qëllim, domethënë si objekt kamuflimi, hyhej në dhomat e fshehura ku ata bashkëjetuan duke pritur kalimin e atij rrebeshi vrastar. Aty dukej se ata e kishin lëshuar veten me gjithsej, hanin dhe pinin sa për të thënë, sa për të mbajtur shpirtin gjallë. Zgjasnin këmbët e gjata dhe krahët e gjatë zbulonin të fshehtat dhe shkruheshin fjali të shkurtra në ditar, sigurisht shoqëruar me marramendje. Nganjëherë kjo gjendje i sillte edhe në qejf. Në murin e njërës prej dhomave, prindërit e Anës kohë pas kohe kishin shënuar gjatësinë e saj dhe të motrës. Ana gjatë atyre dy viteve qe rritur plot trembëdhjetë centimetër. Dhe kjo s’është për t’u habitur. Edhe egërsia zbulon dritëhije në shkëlqimet e mëdha. Por ama egërsia hakmerret keq. Sepse jeta brenda këtyre mureve për më tepër se dy vite kohë, duhej të ketë qenë një torturë e papërshkrueshme, plot me frikë, tmerr e terr. Ata asnjëherë nuk kishin rrezikuar madje as të hapnin perdet e dritareve për të shijuar vjedhurazi ndonjë rreze dielli.
Më në fund i pashë dy të rinjtë e sëmurë që as po putheshin dhe as po përqafoheshin. Pranë tyre Knut Hamsun. Dhe ndjeva një përqethje emocionale të llahtarshme. Dikush duhet të vuajë shumë që të fitojë jeta. Jo, s’mund të ndodhë që të jetë në praninë e të vërtetave të mëdha personaliteti. Nderi jetonte nëpër terr, jeta lulëzonte në errësirë. Në një faqe të ditarit Ana shkruan «ah, sa më ka marrë malli të ngas biçikletën, të vallëzoj e të fishkëllej, të shikoj botën, të ndihem e re e të shijoj lirinë». Në të katër anët shtinin me armë. Asnjë lajm nga bota jashtë. Mjaftonte që rrinin bashkë dhe rroknin dashurinë duke luftuar me veten dhe shpirtin e nëpërkëmbur. Në një faqe tjetër të këtyre kujtimeve ajo dëshmonte se «kur shkruaj në ditar unë shkundem nga të gjitha mërzitë dhe sikur në çast më zhduket dëshpërimi e më ringjallet shpirti. Është e dhimbshme, por njëkohësisht edhe frymëzuese një kurajë e tillë njerëzore.
Në fillim ajo nuk e pëlqente shoqërinë e Peterit që ishte përafërsisht i moshës së saj, por më vonë ata kalonin shumë kohë bashkë. Ajo madje nga ai do të merrte dhe puthjen e parë. Për fat të keq në gusht të vitit 1944 shtëpia bastiset nga forcat speciale naziste esesë, sigurisht pas një spiunimi, por se kush e kishte bërë këtë gjë nuk u kuptua asnjëherë. Ana dhe të gjithë të tjerët që ishin aty, fillimisht u dërguan në një kamp përqendrimi në Gjermani, gjersa më vonë u transferuan në Auschwitz. Në këto kampe gjetën vdekjen të gjithë, përveç atit të saj. Ai u kthye në Amsterdam menjëherë pas përfundimit të luftës dhe dy vite më pas botoi ditarin e Anës…
Të rinjtë, njëri në karrocë me rrota, tjetri në këmbë mbështetur pas saj qeshnin me ndriçimin e bukur. Shtëpia e madhe nuk i nxinte dot. Knut Hamsun iu afrua. Ishte një gjë vërtet prekëse. Ata ruanin në zemër ëndërrimet e jetëve të mbytura, duke mbajtur në duar ditarin e Ana Frankut. O, këto fjalë janë pak, mendoja. Një trishtim kapitës, gjithçka sikur nxiton të bëhet protagoniste. Duket se jeta e dikurshme, që është rrënjë, pothuaj është harruar. Kjo s’shkon. Por ndodh shpesh. Në fillim vjen si një e papritur drithëruese. Sepse ditari i Ana Frankut vazhdon të jetë një ndër librat më të lexuar të të gjitha kohëve. Padyshim që ditari vazhdon të jetë një frymëzim i fuqishëm për breza e breza të tërë.
Vizita u mbyll. Në ora pesë të mbrëmjes dolëm. Sot nuk përkëdhela asnjë pikturë, por preka Anne Frank! Knut Hamsun dhe dy të rinjtë e sëmurë dolën njëkohësisht. Pllakat prej betoni të trotuarit ndriçoheshin ende nga fenerët antikë.
Dy të rinjtë po putheshin në shesh dhe esesi e shkrimtari i shquar Knut Hamsun mbetën aty një kohë të gjatë. E dija, do të vinte një ditë dhe ai nuk do t’i gëzohej më çmimit Nobel.
Dikush pështyn përtokë. Çudi.
Pështyma në optikën time u kthye në totem.
Fragment prej librit me të njëjtin autor, “Misteri Kodra” ‘Onufri’ 2016
