Vepra kadareane doli në kohë të vështira, kur Shqipëria ishte pjesë e veçantë në perandorinë komuniste gjatë gjithë gjysmës së dytë të shekullit XX dhe vuante diktaturën më të egër si dhe pasojat e saj deri më tani, në fillimet e shekullit XXI.
Romanet e Kadaresë, poezia e tij më parë, u bënë prijëtare të letërsisë së re shqipe, madje dhe sunduese, kur letërsia e traditës pothuajse ishte e ndërprerë, shumë autorë të saj dënoheshin dhe me burg, madje dhe me pushkatime, ndërsa letërsia botërore e shekullit XX, arritjet dhe risitë nuk lejohej të vinin. Kadare i përbashkoi ato duke krijuar një epikë moderne, magjepsëse.
Në gjeneratat, që vinin pas asaj të fitimtarëve, si “breza të humbur”, ai pati një ndikim të pa zakontë. Kam shkruar se Kadareja na mësoi atehere të lexonim letërsinë…
Dukuria “Kadare” është ndër më komplekset në letrat tona, ndër më të rëndësihmet në të gjitha kohërat, po kështu dhe ndër më të njohurat në botë si letërsi e dalë nga Shqipëria. Ndoshta jo vetëm prej fatit tim, nuk mund të rri pa thënë se në këtë aksion zënë vendin e tyre dhe ish të burgosurit, kundërshtarë të regjimit, përkthyes të tij, si për të na nëpërmendur lidhjen metaforike mes penës dhe prangave. Ata, pa emër, e përkthenin Kadarenë në frengjisht, në anglisht, në italisht, etj, ku shkëlqeu Jusuf Vrioni. Kadare lexohej me ëndje dhe në burg, ku, nëse një pjesë e shikonin si shkrimtar të angazhuar, të tjerë zbulonin tek ai, në mos kundërshtinë e hapur, mos-honepsjen ndaj mediokritetit dhe dogmave të socrealizmit. Në fund të fundit duhet të mësohemi të mbrojmë shkrimtarin. Dhe veprën. Për të cilën vendosin lexuesi dhe e ardhmja.
Edhe unë kam lidhjet e mia me veprën dhe me shkrimtarin Kadare. Dua të sjell këtu dy pasazhe të pakta nga ferri im dhe jashtë tij, një dëshmi imja, që…
Në hetue-Zi:
…Minjtë po vinin drejt meje me nga një copëz metafore në gojë.
– E ke njohur Ismail Kadarenë?
Shtanga. Me një si shpresë të vagëlluar, s’e di pse, por që zgjati më shumë se një grimë, se tani do të isha më i mbrojtur. Ngaqë e ndieja apo e dëshiroja se aq lart, në katet që nuk i pushtonin dot, ata s’mund të prishnin gjithçka?
– Ismail Kadarenë e njeh e gjithë Shqipëria, – iu përgjigja pyetjes, – dhe bota, – shtova. Por u pendova se mos më thoshte: po ku e di botën ti? Ja, nga ato që botohen, do të thosha. I qetë aq sa mundej. Dhe sa më i përgjithshëm, çka e nervozonte menjëherë hetuesin.
– Ti, ti a e njeh? – bërtiti. – Pse u bën bisht pyetjeve? Thuaj po ose jo. Pa komente. Komentet i bëjmë ne.
Më kapën përsëri drithmat. E gjitha kjo u përzie me makth: barbaria s’ndalet, mendova… Hetuesi shtypi butonin në anë të tryezës… dhe u shfaq menjëherë te dera polici në qëndrim gatitu.
– Kush të tha t’ia heqësh prangat këtij? Nuk e meriton. Vërja!
– Si urdhëron!
– …Kthehemi te çështja. Po e përsërit. E ke njohur Ismail Kadarenë, i pandehur?
– Unë po.
– Po ai?
U rrëqetha. Intonacioni ishte i tillë, sikur donte të thoshte: po ai, i pandehuri tjetër? Por ai a nuk është juaji, desh thirra.
– Jo. S’kish pse të më njihte.
– Ti gënjen. Nuk je i sinqertë. Mbi ty do të rëndojnë të gjitha. Po mblidhen e po mblidhen dhe s’do t’i mbash dot. Në ditarin tënd ke shkruar se e ke parë Kadarenë në Lidhjen e Shkrimtarëve.
– Është normale, ku duhej ta shihja?…
…
– Meqenëse ti je armik dhe e kupton më mirë se ne, – vazhdoi (një herë tjetër, edhe ai i pagjumë, – duam të na komentosh se ç’do të thotë Ismail Kadareja në romanin e tij “Dimri i madh” me atë skenën kur ai malësori zbret nga Bjeshkët e Nemuna e do që të takojë Enver Hoxhën në Tiranë, dhe roja me automatik e ndal ashpër, ndërsa binte shi?
Ej, o Zot, po unë kam dimrin tim, për Kadarenë më kanë arrestuar këta? E si t’u përgjigjesha, veçse me gjuhën e tyre, edhe esëll, edhe përgjumësh, se ju vetë thoni, ashtu siç porosit Partia, se ka armiq, të jashtëm e të brendshëm, dhe udhëheqësi duhet mbrojtur. Ushtari përfaqëson diktaturën e proletariatit. Arma në duart e tij simbolizon, jo, jo nuk simbolizon, s’jemi në simbolizëm këtu, e di që është i ndaluar, por tipizon, është tipikja, vetë vigjilencën revolucionare, që nuk tërhiqet as në shi e furtunë.
Por unë kurrë s’do t’ju them se, edhe në variantin e dytë të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, që ju e kritikuat, për ta bërë më të partishëm, Enver Hoxha më duket si ata diktatorët e Amerikës Latine, i rrethuar me gardë të armatosur deri në dhëmbë etj., etj. Dhe ajo mbledhja e 81 partive në Moskë, ku Enveri juaj shkëlqen, për mua është masakër komuniste, kështu e lexoj unë, se dua. Internacionale dinozaurësh, përbindëshash…
(nxjerrë nga libri “Rrugët e ferrit”)
Një lypës në Paris…
…drita dhe fantazma mrekullish. Një shëtitje pas mesnate… me Kadarenë, që po më pyeste për në Shqipëri. Ndërhynte dhe herë pas here ndalej, kthehej nga unë, unë miratoja, ndërsa s’po kuptoja më gjë, i përpirë nga habia, isha në Paris pranë tij, ja dhe kulla marramendëse e Ejfelit, dilte herë pas here, sikur të mos ishte një, përçonte lart nëpër yllësi vetvetet e saj të shumta si dehje të përndezura…
Na u afrua një lypës, i veshur mirë, po kërkonte me një frëngjishte hokatare ca franga. Dhe Kadareja ia dha po aq gëzueshëm. “Blen një shishe verë me to, – më tha, kur u larguam, – dhe diçka më tepër.” S’po kisha të lodhur. Megjithëse gjatë ditës isha endur nëpër pavionet e Luvrit, shtatë orë… nëntë…
– S’rrihet aq shumë, – më qortoi me dashamirësi Kadareja. – Dy-tri orë e shkohet prapë një ditë tjetër.
– S’e di a vij prapë, a shihet dy herë e njëjta ëndërr, – thashë. Por s’po më hiqej nga mendja një shishe verë për lypësin e natës në Paris! Jepi verën që i takon tjetrit, racionin e gëzimit të tij, m’u dëgjua një si britmë. Do t’ia japësh apo…
Përveç ndjenjës së mëshirës, lypësit sikur rikrijojnë diçka nga besimi i dëshpëruar te njeriu, tek ato rastësitë si lidhje me të panjohurën… e domosdoshme. Mbase… sipas meje… Të mendosh dhe për verën e tjetrit. Ky është Parisi… i rrallë, gjenial… i gjithhershëm…
– Ndahemi, – dëgjova zërin e Kadaresë. Po unë do të doja ta përcillja deri te porta e shtëpisë së tij… Po mbaronte edhe kjo natë. Merrja tjetrit sasinë e tepërt të errësirës, jepi racionin e dashurisë, të fjalëve…
(nxjerrë nga libri “Ferri i çarë”)
