Adam Haslett shkruan për zbulimin e botës intime nëpërmjet personazheve letrare
Një miku im psikiatër theksoi gjatë një bisede se njëri nga përkufizimet e psikozës nënkupton besimin e ngulitur për muaj ose vite në një botë imagjinare, të cilën nuk është në gjendje ta perceptojë askush përveç pacientit. Ai pyeti veten me zë të lartë nëse ky ishte gjithashtu përkufizimi i duhur për një romancier. Tani që jam shkëputur nga bota imagjinare e librit tim më të fundit, pas një përqendrimi pesëvjeçar, mendoj se ia vlen ta diskutosh. Kjo pyetje më ka bërë të përsias për dhuntinë që i bën njerëzit të shkruajnë, si dhe për marrëdhënien midis jetës së tyre të vërtetë dhe asaj imagjinare.
Një nga paradokset e të shkruarit është se për të përmbushur shtysën për të komunikuar me të tjerët, ti përfundon duke kaluar një kohë shumë të gjatë më vete. Në rastin e një libri, shkrimi shton vitet në vetmi, disa prej të cilave të japin kënaqësi, madje janë të këndshme, shumica janë të mundimshme dhe me merakun e përhershëm të dyshimit. Ironike është se shumë shkrimtarë e kanë shtysën për të komunikuar ngaqë e kanë përjetuar vetë vetminë më herët në jetë dhe shkrimi duket si një mjet për ta tejkaluar, për t’u lidhur me të tjerët. Një vetmi e detyruar në rini shndërrohet në zgjedhje në moshë madhore. Ajo që ishte burim turpi kthehet në gjendje pune. Ti e largon veten nga bota, në mënyrë që t’i afrohesh më shumë.
Shkaku më i dukshëm i vetmisë sime si fëmijë ishte se babai, për të cilin në moshën katërmbëdhjetëvjeçare mendoja se ende vazhdoja të ndieja dashuri, kreu vetëvrasje. Meqë vuante nga depresioni, nuk kishte ndodhur asnjëherë që ta fajësoja apo të zemërohesha me të. Në mendjen time prej djaloshi, ai vdiq si martir i një kauze të padukshme.
Humbja e një prindi është gjithnjë humbje që ndodh dhe unë bëra atë që bëjnë shumica e fëmijëve kur ndiejnë se bota e tyre u shkatërrua. U mundova të kujdesem më pak për atë që mbeti. Mund ta kujtoj se sa krenar isha për analogjinë që bëra për të shpjeguar situatën time. Unë jam djegur, u thashë miqve të mi, dhe efekti ishte që nuk mund të ndieja asgjë që nuk arrinte temperaturën e lartë të vdekjes së babait. Me fjalë të tjera, kisha imunitet ndaj gjërave të vogla dhe zhgënjimeve që shumica e njerëzve kishte, sepse ato thjesht nuk regjistroheshin në shpirtin tim të përvëluar.
Kjo ishte e pavërtetë, sigurisht. Kisha nevojë më shumë se kurrë për vëmendjen dhe dashurinë e njerëzve. Kisha nevojë në një shkallë të patolerueshme. Metafora ime dramatike, romantike, ishte ajo që përdorja për ta fshehur këtë fakt. Ishte mësim i hershëm për vlerën e një historie si një vend për t’u fshehur. Sepse kjo ishte ajo që po bëja, po krijoja një rrëfim nisur nga jeta ime, rrëfim me vetveten në fillim dhe kur nisa të mbaja ditar, ky rrëfim bëhej vazhdimisht te letra e bardhë.
Një gjendje e veçantë shpirtërore mund të më dëmtonte, por shkrimi i një fjalie të mirëmenduar për këtë gjendje shpirtërore përbënte kënaqësi dhe ishte shenjë e kontrollit të saj. Me këtë pushtet të vogël vetjak, nisa të ndiej kënaqësi, diçka që më mungonte në atë fazë të jetës, kënaqësi ndryshe nga ajo e lehtësimit të përkohshëm nga ilaçet. Të krijuarit e muzikës së një fraze të mirë, të asaj që i bënte jehonë më së mirës që kisha lexuar, përbënte shpëtim që mund të ripërjetohej sërish dhe sërish.
Elegjia, kësisoj, ishte e sigurt. Të përfytyroja veten dhe njerëzit rreth meje si personazhe, fati i të cilëve ishte vulosur, nxiti përsiatjen abstrakte për trishtimin, por duke ruajtur lëndën jetësore. Do të kalonin vite përpara se të lexoja rreshtin e parë të romanit të Russell Bank, “Vuajtja”, për dy vëllezër, “shpresa më e mirë e të cilëve për t’u lidhur me qeniet e tjera njerëzore kishte të bënte me krijimin e stërholluar të një forme elegjiake lidhjeje, sikur jeta e të gjithëve kishte marrë fund”, por kur unë e bëra këtë, kisha pasur tashmë një nga këto përvojat e mistershme të mishërimit në një libër të asaj që mendoja.
Në kolegj studiova anglisht dhe mësova për zhvillimin e narracionit, siç shpjegohej nga historia zyrtare e letërsisë. Ishte pak a shumë kështu: të gjithë fuqinë e tij përshkruese dhe shtrirjen shoqërore, realizmi i shekullit XIX e mori nga ideologjia borgjeze e një uni të përmbajtur, koherent, dhe që mund të jetojnë në çift. Ishte kjo ideologji që shkatërroi me guxim modernizmi, nën trysninë e jetës urbane, duke e reflektuar patosin e një vetëdijeje të ndarë, moderne, te sintaksa e fjalisë. Por, ndërkohë, vetë modernizmi u pa se iu përkushtua një “narrative madhore” për kulturën perëndimore, për përparimin madhështor të mishëruar në një varg monumentesh artistike, të cilat modernizmi i kishte riinterpretuar në mënyrë krijuese, dhe gjatë këtij procesi ofroi kapituj përmbyllës për linjën e subjektit letrar si ato që ishin përdorur që nga Platoni deri te Xhojsi. Dhe kështu mbërritëm në postmodernizmin bashkëkohor, me ironinë e tij rrënuese, mjet i përdorur për ta ndërprerë këtë narrativë dhe për të përmbysur çfarë synonte me anë të flakjes së mundësisë së kuptimit duke parashtruar pyetje të pafundme.
Si i ri, mësimi që mora nga ky shpjegim ishte se, që të merreshe në konsideratë si shkrimtar, duhej të ishe risues në aspektin formal. Kjo është ajo që pritet të bëjë çdo brez: të përqeshë format e vjetra dhe të shpikë një gramatikë të re që i përshtatet epokës.
Pastaj ndodhi diçka. U largova nga akademia. U zhvendosa në Nju-Jork, ku fillova punë.
Dhe pas punës ulesha në tryezën e dhomës sime të vogël të gjumit duke u përpjekur të shkruaj histori që i trazojnë njerëzit, i bëjnë të ndiejnë diçka. E bëra sepse ajo që përjetova unë dhe njerëzit rreth meje nuk kishte të bënte me trysninë shtypëse të estetikës moderniste. Përkundrazi, ishte një depresion i shkallës së ulët. Ishte ndjesia se asgjë nuk kishte shumë rëndësi. Çfarëdo qëndrimi të mbaje ti, ai qëndrim kishte të kundërtën e vet asgjësuese. E megjithatë, pas pozës së atij që shmang përballjen, unë isha i zotëruar nga vetmia, hidhërimi dhe dëshira për intimitet. Këto ishin tema për të cilat letërsia postmoderniste nuk shfaqe kurrfarë interesi, përveçse kur i bënte objekt të parodisë.
Besoj se shkrimtari shkruan librin që do të lexojë. Ajo që dëshiroja me kaq zjarr si lexues ishte të shprehja, aq sa të mundesha, tronditjen e asaj që kisha përjetuar, dhimbjen dhe absurdin e përpjekjes për t’u lidhur me qeniet e tjera njerëzore, dhe ta bëja këtë sadopak me ndershmëri dhe duke u treguar i hapur. Dhe kështu, pa e kuptuar plotësisht se çfarë po bëja, gjatë viteve të ardhshme shkrova shumë tregime të cilat u bënë pjesë e librit tim të parë, ku secili prej tyre dramatizonte, në një mënyrë ose tjetër, këtë përpjekje: si të gjesh intimitet në një kulturë që e ka varfëruar gjuhën që ne përdorim për ta përshkruar atë, si të përkapësh përvojën e pikëllimit kur gjendja jonë është tejkaluar nga komercializimi i rrëfimit vetjak. Armiku nuk ishte Kritika e Re, por klisheja.
Po përpiqesha të shkruaja prozë, ritmi i së cilës krijonte atmosferë, një muzikë e cila lejonte ngjyresat e izolimit njerëzor, dëshirën për ta mposhtur atë që ndien kur dështon ose kur ia del mbanë përkohësisht ta kundërshtosh rrënjosjen e kësaj ndjenje në vetëdijen e lexuesit. Ajo që besoja atëherë, ashtu si edhe sot, është se në një botë të dhunshme, të shpërqendruar, të bombarduar nga media, burimi më i nevojshëm artistik nuk është më kritika ndaj mundësisë së kuptimit, kultura masive në vetvete është shndërruar në këtë kritikë. Ajo për të cilën kemi nevojë, është krijimi i një kuptimi që i reziston shpërqendrimit. Kapitalizmi i konsumit lulëzon nëpërmjet krijimit të vetmisë njerëzore dhe njëherësh, kthimit në mall të qindra mënyrave për t’u përballur me të. Një formë qëndrese ndaj saj është përjetimi në art dhe jetë i një intimiteti njerëzor të arritur nëpërmjet vëmendjes së vazhdueshme ndaj asaj aq ndodhet pas dhe përtej tregut.
* * *
Kështu, gjithçka duket mirë e bukur, por është shumë më e ndërlikuar se kaq. Shkrimtarët nuk janë thjesht krijues të mënyrave të dobishme të përballjes me depërtimin gjithnjë e më të madh të vlerave të tregut. Ne jemi, unë jam, i kapur brenda kësaj kulture ashtu si çdokush tjetër. E vërteta është se, ndërsa reflektoj për këtë, arrij të kuptoj që prirja të cilën po përpiqem të përshkruaj këtu, ajo që shtyn njerëzit të krijojnë botë imagjinare, është shkaku pse e kam shmangur intimitetin si përvojë. Nëse ia kushton jetën zhvillimit të aftësisë për të shpikur histori, atëherë ajo aftësi mund të të pengojë të shohësh atë që është mu përballë teje.
Para disa vjetësh, për shembull, për arsye që nuk i mbaj mend më, i telefonova dados, Suzanës. Nuk mbaj mend pse e mora në telefon, ndoshta t’i tregoja për tezen time, me të cilën ajo donte të lidhej. Cilado qoftë arsyeja, nuk kisha folur me të për shumë vjet. Ajo ishte kujdesur për vëllezërit dhe motrat dhe për mua para më shumë se një dekade dhe ishte bërë si një pjesëtare e familjes. Tani ishte në të dyzetat, jetonte me të ëmën në Massachusett në shtëpinë ku ishte rritur dhe punonte për qytezën.
Atë ditë, pasi ngriti receptorin e telefonit, më tha se ishte në studio dhe unë munda ta përfytyroja lehtë qilimin e trashë, divanin e mbuluar me batanije, dritaren përballë shpatit përtej rrugës. Ajo u befasua që po komunikonim bashkë pas kaq shumë kohësh. Pasi ia përcolla të rejat që duhej, më pohoi se ishte e çuditshme që i kisha telefonuar pikërisht atë ditë dhe jo një ditë tjetër. Kjo sepse sapo kishte zbuluar që e ëma kishte shpërfillur pagimin e taksave për shumë vjet me radhë dhe autoritetet e qytezës po mendonin që t’ia merrnin shtëpinë. Ndoshta ia shpreha keqardhjen time. Më kujtohet vetëm që para se ta ulte receptorin, më tha: “Besoj se ti je njeriu më i afërt që e dua si fëmijën tim.” Dhe ajo që më është ngulitur fort në mendje, nuk janë fjalët që tha, por si unë i dëgjova.
I dëgjova si rresht i një tregimi. Ishte rreshti i një tregimi për një grua në të dyzetat që banonte në shtëpinë ku ishte rritur, e cila përballet me këtë zbulim që ia ndryshon jetën dhe pastaj, papritmas, ajo merr një telefonatë nga një djalosh, dadoja e të cilit ka qenë dikur, e cila bën që ajo të përsiasë se nuk do të ketë fëmijë të vetin. Nuk dëgjova fjalët e Suzanës dhe pastaj mendova mundësinë letrare të asaj që po thoshte. Nuk ndodhën gjërat në këtë rend. Unë e përvetësova atë që ajo tha si letërsi. Duke e përjetuar në atë çast si personazh më shumë se si person, si personazh fati i të cilit mund ta kontrollojë fletën e bardhë. Kjo më kishte vaksinuar mua duke mos reaguar ndaj realitetit të asaj që po dëgjoja, ndaj asaj gruaje e cila ishte përkujdesur të rritesha dhe të cilën e kisha dashur me atë mënyrë të plotë dhe të pavetëdijshme që duan fëmijët, dhe megjithëse kishte kaq shumë kohë që nuk më kishte parë, ndiente akoma dashuri për mua.
Në esenë për Mbretin Lir, filozofi Stanley Cavell jep një shpjegim bindës për një nga çështjet e asaj shfaqjeje, atë se pse e dëbon Liri, Kordelian, vajzën e preferuar, pasi nuk pranoi të imitojë deklaratat prej servilesh dhe të pasinqerta të dashurisë. Ai e dëbon, shkruan Cavell-i, sepse duke mos pranuar të bëjë pohime të rreme për dashurinë me deklarata të bujshme, ajo e shfaq dashurinë e saj për të fare hapur. Dhe kjo është ajo që Liri nuk mund ta durojë. Ai mund ta pranojë dashurinë e gënjeshtërt, sepse ajo nuk kërkon intimitet, nuk kërkon vetënjohje dhe pranimin e dobësisë dhe të qenët vdekatar. Dashuria e vërtetë, nga ana tjetër, i kërkon të gjitha këto. Liri e heq qafe Kordelian për të shmangur njohjen e vetes. Kjo është tragjedia e tij.
Asgjë e tillë dramatike nuk po ndodhte me mua dhe Suzanën. Por një nga argumentet e Cavell-it ishte se për arsye të caktuara ne të gjithë jemi si Liri. Ne e mbajmë larg dashurinë, sepse na shfaqet si kërkesë për të pranuar nevojat e tjetrit dhe tonat, vdekshmërinë e tjetrit dhe tonën. Secili nga ne ka mjetet e tij për ta bërë këtë shmangie. Si fëmijë i vetmuar dhe më pas si shkrimtar, unë e arrita nëpërmjet “një mënyre elegjiake lidhjeje”, duke larguar të tashmen si diçka tashmë e kaluar. Nuk është e lehtë ta pengosh një prirje e tillë. Ti bëhesh ata dhe ata bëhen ti. Por këtu paradoksi i shkrimit është se ai e zbulon veten si një lloj dhurate. Sepse pavarësisht se sa vetmi nevojitet për të shkruar, shkrimi mbetet një përpjekje për t’u lidhur me të tjerët.
Gjatë pesë viteve të fundit, javë pas jave, ndërsa jam përpjekur të ruaj besimin në një botë paralele për të cilën kam shkruar, krijova një familje imagjinare e cila ngjan shumë me timen, por është në të njëjtën kohë e trilluar, kam trilluar dëshirat, ankthin dhe nevojën time për të dhënë një histori me fund të hapur me një rrëfim të kuptimshëm, që ka një formë të caktuar për shkak të një arsyeje të qartë. Ky mendoj se është qëllimi i artit, të ngrejë një urë aty ku ka ndarje duke e përdorur përvojën për të krijuar diçka me të cilën krijon një lidhje me tjetrin. Artistët e largojnë veten nga bota për t’u kthyer tek ajo.
Pjesa më e madhe e asaj që përpiqem të bëj, është të imagjinoj se si është të jesh dikush ndryshe nga unë. Të jesh, në disa raste, një nga njerëzit që kam dashur. Dhe në mënyra të ndryshme të panjohura kjo më ka rikthyer tek ta.
Botuar në revistën letrare “LitHub”
Përktheu: Granit Zela
