Veli Karahoda: Fundi i palavdishëm i Igor Bagrickit (Fragment nga romani)

Bagricki, Andante

Po e nis këtë shkrim për vetveten dhe për të tjerët pa ma kërkuar apo detyruar njeri, mbase i nxitur nga bindja se me t’i hedhur në letër disa gjëra që i kam mbajtur për vete për një kohë të gjatë, do të gjej, më në fund, njëfarë ngushë llimi e ndoshta edhe një grimë rehati për këtë shpirtin tim që — nëse më pyetni mua — ka zënë të rrënohet si një shtëpi e vjetër. Po ju them: diçka po thyhet brenda meje me ngadalë e me një rrapëllimë të mezidëgjueshme. Mos është kjo rrapëllimë vetë tingulli i shembjes së shpirtit? Këtë nuk e di.

Ndërsa shkruaj — e siç e keni kuptuar tashmë, Damen und Herren, po mundohem t’ju shkruaj në gjermanisht sepse, ç’është e vërteta, unë edhe jam njëfarë gjysmë-gjermani — dora ime, e pashkathët nga mungesa e rutinës, dridhet lehtas mbi letrën e bardhë duke provuar të paevitueshmen: se çdo fillim shoqërohet nga ajo që ju e quani Ehrfurcht, nderim e frikë, një shprehje që, në këtë rast, mund të mos jetë një gjetje fatlume. Ju nderoj, sepse s’ju njoh, por s’mund të them se kam frikë prej jush. Frika nga e panjohura është bestytni, do të thoshte Herr Feuerbach, të cilin e ftoj në ndihmë në çastet e dyshimit dhe ligështisë, sa herë që mendimet e mia luhaten mes besimit dhe mosbesimit, mes zotit dhe asgjësë.

Gjithçka nisi, të them kështu, në nëntorin e vitit 1968. E në margjinën e këtij shkrimi unë sapo shënova datën e sodit: 23 shkurt 1999. Vallë, a mund të shkruaj për tërë ato që kanë ndo dhur brenda tridhjetë e një vjetësh pa ju shkaktuar një mërzi të padurueshme?

S’mundem. Dhe as ju, Damen und Herren, s’do ta dëshironit një gjë të tillë. Do të qe një lexim i lodhshëm dhe mbase do t’ju ndillte krupën e do të pështiroseshit si asnjëherë tjetër në jetën tuaj. Por, veç në fillim, sepse ka të ngjarë që, më pas, ju do të mësoheshit edhe me gjërat më të neveritshme, më makabre që mund të imagjinoni. Larg qoftë: nuk është synimi im që të ndez impulse të lashta tek ju, as të zgjoj prirjet tuaja të fjetura për dhunë; unë do të doja të besoja se ju s’keni shkelur kurrë me këmbë as edhe një buburrec, ndaj nuk dua që syri juaj të mësohet me tmerre e me dhunë, sepse me t’u mësuar me këto — e kjo është gjithsesi e mundur — ju do jeni në gjendje të vështroni me ftohtësinë më të madhe edhe kasaphanën më të tmerrshme pa e lëvizur as qerpikun tuaj. Andaj, them, më mirë është të jetoni me iluzionin e pafajësisë. S’keni shkelur as buburrecin me këmbë, por kur e kur — mos e mohoni — keni ndier ndonjë urrejtje të vogël për dikë, keni bërë ndonjë dredhi, keni mashtruar e gënjyer, e mbase edhe ia keni vënë syrin gruas së mikut tuaj ose burrit të mikeshës suaj gjatë një darke. Vogëlima, do të thoni ju, por gjithçka nis me vogëlima. Atëherë, pa humbur kohë, t’ia nisim.

Nëntor, 1968. Vjeshtë e vonë. Isha në Stockholm me një grup studentësh në një eskursion dyjavor. Në ditët e para ne vizituam muzetë Vasa dhe Nobelmuseet, pallatin mbretëror dhe Riksdagen. Një ditë hipëm edhe në një pirg të lartë prej nga mund të shihnim, si në pëllëmbë të dorës, pothuajse gjithë Stockholmin: urat dhe grykat gjarpëruese mes ishujve dhe gadishujve, pirgjet e arta e të argjendta mbi çatitë e bukura të godinave me rëndësi historike, rrugët dhe rruginat, lundrat dhe anijet që davariteshin butësisht në mjegullën e rimtë vjeshtore si në ndonjë ëndërr. Gjithë këto ne i vështronim përmes trumave të reve që lëviznin prajshëm mu përpara syve tanë. Më pas hëngrëm salsiçe dhe akullore në qytetin e vjetër, në Gamla Stan.

Një mbrëmje me t’u kthyer në dhomën tonë në hotelin ku po qëndronim unë dhe miqtë e mi, Vaso e Pilgrimi, sapo u bëmë gati për të dalë në qytet e ndoshta edhe për të shtënë në dorë ndonjë nga ato suedeskat si sheqere, Vasoja shfaqi befas njëfarë pakënaqësie fëminore duke thënë se ekskursioni, me gjithë ato vizita të kota muzeve e godinave historike, e kishte mërzitur tej mase, kështu që ai preferonte diçka më interesante, diçka që do ta mbanim mend për një kohë të gjatë. Ç’është e vërteta, ne nuk i vumë veshin dhe veç qeshëm me të. Pilgrimi mbështolli një joint dhe fjalët e Vasos humbën në mjegullën e tymit të hashashit prej Marokut.

Me Vason dhe Pilgrimin qeshë njohur nja gjashtë vjet më parë në burgun për deli kuentë adoleshentë. Asokohe Vasoja mbajti një dënim prej dy vitesh për një bastisje me armë zjarri, Pilgrimi një vit për rrahjen brutale të një polici në kinemanë Proleter, kurse mua më mbajtën për plot nëntë muaj për një sulm në afekt ndaj fshatarit Miodrag Saviç me profesion ruajtës bagëtie dhe dreser qensh.

Vaso dhe Pilgrimi vinin nga familje të privilegjuara oficerësh të Armatës Jugosllave, kështu që mbas mbajtjes së dënimit, përmes ndërhyrjeve nga anë të ndryshme dhe prej njerëzve të pushtetshëm, këtyre iu dha edhe një shans, gjithsesi i fundit, për të shmangur rrugën e krimit. Kështu, nga burgu për delikuentë, këta përfunduan në universitet. Si mjeshtër për thyerjen e kasafortave të blinduara, Vasoja nisi studimet për inxhinier makinerie ndërsa Pilgrimi, sa për sy e faqe do të thosha, u regjistrua në fakultetin e bujqësisë.

Me të dalë prej burgut, sesi m’u duk edhe mua se bota e krimit kishte zënë të intelektualizohej dhe s’më mbeti veçse të regjistroja edhe unë një fakultet. Kështu, me ndihmën e gjeneral-majorit Pavle Dundriç, babait të Vasos, u regjistrova në fakultetin filozofik ku kishte shumë femra të bukura dhe mendje hapura të cilat, me aq sa mundnin, po bënin përpjekje mjaft serioze për të ndryshuar normat ekzistuese të shoqërisë sonë patriarkale dhe sidomos për të thyer tabutë seksuale ashtu siç bënin kombet më të zhvi lluara si danezët, holandezët, suedezët e të tjerët.

Të kthehemi në Stockholm ku mbrëmjet zakonisht i kalonim në një bar nate në Gullmarsplan duke pirë vodkë me limon e duke dëgjuar cool jazz. Një mbrëmje, një suedez i pashëm, i bëshëm si një viking, iu vardis Pilgrimit, por, kur ky i fundit e zuri në një qoshe dhe i pëshpëriti diçka në vesh, suedezi u largua me çehre të prishur. Ne u bëmë kureshtarë dhe pothuajse njëzëri e pyetëm Pilgrimin se çfarë i pat thënë në vesh suedezit dhe ai, duke bërë një gjest me dorë sikur po largonte një mizë prej zverkut, tha:

— I tregova çfarë mendojmë ne malazezët për dylberët.

— Unë jam serb — tha me djallëzi Vasoja — dhe s’mund ta di se çfarë mendon një malazez. Ç’është e vërteta, unë mendoja se malazezi nuk mendon fare, sepse përton. Atëherë, na thuaj, çfarë mendon një malazez për çështjen në fjalë?

Pilgrimi heshti për pak kohë sikur po sajonte një përgjigje përfundimtare për diçka me shumë rëndësi dhe tha:

— Malazezi mendon se çdo gjë ka një çmim. Me suedezin nuk u pajtuam për çmimin. Asgjë më shumë.

Qeshëm me malazezin tuhaf dhe u dehëm shumë.

Të nesërmen ndërsa drekonim në restorantin e hotelit, Vasoja së rishti na mbushi me kureshtje duke folur me admirim për një emigrant jugosllav me emrin Milan me të cilin kishte shkëmbyer ndonjë fjalë në barin e hotelit tonë. Vasoja e përshkroi Milanin në mënyrë të kursyer, veç me një fjalë: kryemadh.

— Mos qeshni! — gërthiti Vasoja. — Vetë ai m’u afrua e m’u prezantua. Në fillim deshi të më shiste xhinsa e këpucë të vjedhura, por mandej nuk di si erdhëm deri te armët. Kryemadhi më tregoi se kishte disa pistoleta dhe një revolver me mulli Smith & Wesson. Unë e këqyrja sikur s’po kuptoja asgjë, por më pas, fjalë pas fjale, ramë në ujdi për të… domethënë… jo ai, veç ne… a jam i qartë, a jo? Kryemadhi tha: kam edhe maska e dorëza…

Unë e Pilgrimi pothuajse në akord ia ngulëm sytë Vasos me njëfarë mosbesimi. Dhe jo pa arsye. Ne tashmë e njihnim mirë Vason, impulsivitetin e tij, manitë e tij të kohpaskohshme për të bërë gjëra të mëdha — dhe pikërisht kjo — ndjenja e grandiozitetit, që kur e kur e mbërthente Vason, na hapte telashe mjaft shpesh.

— Mos paragjykoni, o njerëz! — ia bëri Vaso sikur t’m’i kishte lexuar mendimet. — Është një punë që bëhet… e pse të mos jetë? E tha edhe Milani, kryemadhi.

— E çka tha Milani? — e pyeta.

— Milani tha: A ju mjafton Smithi? Unë i thashë po.

— E pse të na huazojë Milani Smithin?— ia bëri Pilgrimi. — Ç’dobi ka ai nga kjo gjë?

— Mos je idiot? — ia ktheu me nerva Vasoja. — Shumë e thjeshtë: Milani e do pjesën e tij pasi ta kemi bërë punën! Kaq!

Ç’të them? Vasoja na futi në mendime të thella. Por, a ishte kaq i krisur miku ynë Vaso Dundriç, i biri i lazdruar i gjeneral-majorit me nam Pavle Dundriç, sa të mendonte se ia vlente të plaçkitnim ndonjë bankë apo ndonjë dyqan stolish të çmuara veç për hir të argëtimit? Natyrisht që jo. Asokohe, në rrethet e belaxhinjve nuk i merrnin seriozisht njerëzit që “ende nuk e kishin parë botën” dhe që s’mund të krenoheshin të paktën me ndonjë krim të lehtë të bërë në botën perëndimore. Vasoja vetëm këtë donte: të krijonte ndonjë legjendë urbane për vetveten në nëntokën kryeqytetase, të bënte emër dhe name ndoshta edhe pare. Nuk di me sa palë mend e kishte bindur veten Vasoja se për këto “benefite” ia vlente të kaloje një pjesë të jetës edhe në burg, sepse — dhe ky ishte argumenti — me të dalë prej burgut do të fitoje respektin e gangsterëve, hajnave, xheparoshëve, kontrabanduesve dhe fundërrinave të tjera njerëzore të nëntokës. Tashti, Damen und Herren, unë mendoj kështu sot, tridhjetë vjet më pas, por në atë kohë ishin të rrallë ata që merrnin guximin për të ecur kundër rrymës. Pra, asokohe edhe unë e Pilgrimi i kishim ambiciet e Vasos, përveçse Vasoja, duke qenë se vuante nga manio depresioni dhe tërë kohën humori i ndryshonte varësisht nga baticat dhe zbaticat, herë donte të ndryshonte botën siç e njihnim, herë sharronte në një melankoli të thellë që e bënte të mbyllej me javë të tëra në shtëpi duke pritur fundin e botës. Sidoqoftë, mos kujtoni se ne ishim budallenj dhe nuk e dinim se, në qoftë se e bënim atë që mendonim se s’kishim çare pa e bërë, jeta jonë do të kthehej përmbys. Po, këtë e dinim, por e dinim po ashtu se asgjë në botë nuk jepej falas, lëre më fama, legjenda urbane apo respekti i fituar me shumë mund e sakrificë. Fundja, edhe në qoftë se e dreqosnim fare, atëherë kurrgjë kurrkujt: do të bënim ndonjë vjet burg, por jo në një burg dosido, po në një burg suedez.

Të kthehemi në hotel. Atë mbrëmje Vasoja shkoi më tej: nxori nga çanta e tij revolverin me mulli Smith & Wesson dhe na mbajti një leksion sesi duhej për dorur, montuar e çmontuar një revolver kaq i sofistikuar. Eksitimi i parakohshëm na çoi buzën në gaz. Më pas, Vasoja na e shpjegoi edhe planin dhe ne… asgjë. Veç e këqyrnim Vason dhe çele gur gojën.

— Më pëlqen fort — tha Pilgrimi pa u menduar dy herë, e ndoshta as edhe njëherë. — Lehtë dhe thjesht, si në një film.

Mbase s’është nevoja t’ju them se jeta s’është film, kështu që as Milan kryemadhi dhe as ne të tjerët nuk morëm “ndonjë pjesë” nga puna që e bëmë ose, më mirë, nga puna që s’e bëmë. Me maska e me dorëza dhe natyrisht me revolverin me mulli të kryemadhit u futëm në një bankë të vogël që ndodhej në një rrugicë të qetë me shtëpiza të lyera me ngjyra të ndezura si në përralla, me oborre të rrethuara me taraba të bardha e me lule të bukura vjeshtore te parvazet e dritareve, dhe atëherë ndodhi diçka e çuditshme, shumë e çudit shme: Vasoja e nxori armën nga xhaketa dhe në vend që ta kthente në drejtim të nëpunësve të llahtarisur mbas xhamave të sportelit, ai e lëshoi armën përtokë dhe u shtri edhe vetë, përmbys, mbi dysheme, me duart të lidhura mbas zverkut, gati për t’ia vënë prangat. Unë e Pilgrimi vështruam njëri-tjetrin dhe nuk di tamam se çfarë ndjenjash shkëmbyem mes veti në atë çast. Mua m’u bë se edhe ai mendonte si unë. S’mund të mos mendonte si unë. Atëherë, dy punëtorët e sigurimit që bënin roje në bankë, e që njëra — gati-gati më vjen marre ta them — ishte një grua në të pesëdhjetat, e ashpër dhe fort e ngrysur në fytyrë, kërkuan nga ne, urtë e butë, duke na drejtuar tytat këmbëngulëse të Glockut, të shtrihe shim përmbys ashtu si Vasoja, me duart mbas zverkut. Një pamje bukur tragjikomike, do të mendoni ju me të drejtë.

Ashtu të shtrirë me duart pleksur mbas zverkut, në qoftë se donim, me pak mund e me një ndonjë buzagaz ironik, ne mund të çonim sytë një grimë për të parë kasafortën e blinduar ku me gjasë i mbanin dengat e parave me portretin e Gustav Adolfit, paratë që ne s’do t’i shihnim kurrë.

Njëfarë komisari i policisë që mbante syze me xhama të trashë i quajtur Yngwie Åkesson, pasi na mori në pyetje dhe na i kontrolloi pasaportat, na shpuri nëpër qelira që s’dallonin me asgjë nga dhomat e hotelit ku kishim qëndruar gjer atëherë. S’kishim, pra, asnjë arsye për t’u ankuar. Po krijonim famë e nam pothuajse pa u munduar fare dhe skandinavët po na hynin në hatër: ishin njerëz të butë dhe as që u shkonte mendja të na zhdëpnin dajak veç për hir të argëtimit ashtu siç ishte zakon në burgjet e shtetit tonë socialist. Për mëngjes servirnin vezë të skuqura, harenga të marinuara, bukë thekre, kafe e çaj, kurse për drekë — biftek me salcë e me patate të rreshkura e të karamelizuara me sheqer dhe një pjatë me djathëra mbas së cilës vinte edhe deserti, zakonisht një mollë ose një dardhë. Për darkë hanim sanduiçë me kaçkavall e me proshutë. Bash si në një hotel me tre yje, po ju them, dhe më e mira e të gjithave: gjithçka jepej falas. Kështu, ne luanim biliard, shfletonim revista të ilustruara me femra nudo dhe shpresonim se edhe prokurorët dhe gjykatësit suedezë, ashtu si policët, gardianët e burgut dhe kuzhinierët, do të ishin po kaq zemërgjerë e të sjellshëm.

Mirëpo, puna nuk vajti aq larg. Na ftoi një ditë në zyrën e tij drejtori i burgut, një burrë i gjatë leshkuq me një fytyrë të ngrirë në të cilën vetëm do sy të vegjël, të qetë por njëherazi edhe hulumtues, lëviznin sa andej këndej. Këta sy kaq të qetë e të padepërtueshëm më fusnin fajin në bërthamën e shpirtit dhe unë mezi përmbahesha që të mos brohorisja: Jam fajtor, Herr Drejtor! Më ndëshkoni!