Krijimtaria poetike e Niko Kacalidhës i përket fundit të shekullit 20 dhe fillimit të shekullit 21.
Po i nis hamendësimet e mia me të dhënat biografike të poetit, konkretisht, me titullin e parë civil të tij, që shënohet në regjistrin e gjendjes civile: Vendlindja.
Poezia “Përditë këtu lind një tjetër det” na e jep figurshëm adresën e vendlindjes së tij:
Përditë këtu lind një tjetër det duke mendur gjirin e mandarinave.
Dhe juga fryn foleve të nerënxave duke pirë ujë në petalet e aposperitit.
Përditë juga ngre shaminë në kepin e Paladës.
Dhe fryjnë flota bore në farin e zbardhëllimeve detare.
Dhe pulëbardhat duke larë sytë, u sulen të përgjumura lulelimonave.
Dhe ndryshe fryn shpirti i detit në timpanin e hënës.
Dhe me një pendë dallëndysheje grisin agullimin duke bërë kryqin erërat.
Përditë këtu lind një tjetër det nga lëvozhgat e pulëbardhave
duke gjakosur guaskat me yllthet e kryqta të këmbëve të tyre.
Përditë këtu lind një tjetër det.
Këtu s’ndryshuakan vetëm brigjet.
Bregdet i harlisur ëndërrimtar, magjepsës! Bregdet mesdhetar.
Niko Kacalidha ka lindur në Shqipërinë e Jugut, në fshatin minoritar me emrin Leshnicë, pranë brigjeve të detit Jon, ku mori edukatën familjare dhe arsimin e parë, u diplomua në Universitetin e Tiranës, punoi si mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqipe, aktualisht jeton, krijon e boton në Greqi dhe në Shqipëri.
Në poezinë “Hieraldika e Erërave” poeti na jep dëshminë letrare të “lindjes” së tij si krijues.
Kjo është një dëshmi poetike, që fillon me perceptimin mitologjik të lindjes së botës.
Para poetit dhe para krijimit të botës ekzistonte natyra “memece”, që merrej vesh me veten në mes të kaosit, kur ekzistonin “qiejtë konikë me foletë e zogjve në xhepat e tyre; kur profecitë e gjetheve flisnin për pëllumbin në direkun e Noes; për gurin që plasi nga sqeptimi i zogjve dhe shpërthyen burimet dhe… kur, nga pickimi nga sqepi i zogut”, lindi poeti, “personaliteti poetik” Niko Kacalidha!
Çdo poet i vërtetë në letërsinë botërore ka krijuar mitologjinë e vet.
Mitologjia dhe letërsia kanë pasur dhe vazhdojnë të kenë lidhje të ngushtë midis tyre që në kohën antike. Subjektet mitologjike janë shfrytëzuar dhe vazhdojnë të shfrytëzohen nga shkrimtarët e të gjitha kohërave.
Sipas filosofit R. Bart, çdo gjë sugjestive e botës sonë, mund të na hapet në trajtën e fjalës. Asnjë ligj, qoftë jo natyral, ose tjetër lloj, nuk e pengon njeriun të flasë për çfarë të dojë me peshë historike,.
Kurse studjuesja N. Osipova e përcakton konkretisht dhe saktësisht thelbin e mitopoetikës.
Ajo e quan metapoetikën një krijim personal të një artisti të bazuar dhe të motivuar artistikisht në skemat mitologjike tradicionale, të ngjashëm me ritin dhe poetikën e mitit si një “tekst të ri mitologjik”.
Poeti Niko Kacalidha e quan veten një qenie të lashtë të dalë “nga balta e gjenezës”:
“Shpirti im është në shpirtin e drurit,
Shpirti im është në shpirtin e zogjve.”
“Në fillim ishin zogjtë dhe amarandusi i shpirtit ecte
mbi lumin e Lithisë, në rropullitë e lumit të Murganës, pranë shtëpisë sime”.
Sigurisht, dëshmia e tij poetike është një metaforë “biografike” me domethënie alegorike, jo të kohës reale, por të kohës burimore historike etnike, që na flet për konceptin filozofik dhe estetik të perceptimit e të pasqyrimit të realitetit në ndërgjegjen e tij si në kohët mitologjike.
Po them “mitologjike”, sepse perceptimi i realitetit dhe raporti me botën na jepet konkret dhe emocionalisht sipas konceptit mitologjik. Mitologjia e percepton realitetin nëpërmjet të ndijimeve apo të situatave të perceptuara në gjendje të virgjër dhe të pandyshuara nga progresi shoqëror.
Historia njeh disa lloje poetësh që nga kohët e lashta e deri në ditët tona: Poetin Shaman, që fliste me gjuhën e idhujve, Poetin e antikitetit, që fliste me gjuhën e zotave të Olimpit, Poetin Profet, që fliste me gjuhën e Perëndisë, Poetin e larguar nga gjuha e Zotit dhe në konflikt me të.
Poeti shaman komunikonte me realitete të pakapshme nga njerëzit, si ndërmjetës dhe interpretues i fenomeneve nëpërmjet të riteveve rituale në gjendje të transit. Gjuha e tij përcaktonte njëjësimin e përfytyrimit parashkencor të shoqërisë dhe të natyrës, pra, imitonte gjuhën mitologjike të botës së lashtë.
Kacalidhën e frymëzon magjia prehistorike krijuese, që ia ysht gjuha “memece” e natyrës”, virgjëria dhe spontaneiteti i shfaqjes së bukurisë së saj. Ky perceptim ka në bazë alegorinë kozmogonike, sinkretizimin e njeriut me natyrën dhe atë të trillimit me realen.
Ligjërimi i tij poetik është një ligjërim surrealist.
Surrealizmi, si rrymë letrare, nuk i kushton vëmendje estetikës racionale, ai shfrytëzon format fantazmagorike të mendimit dhe të shprehjes artistike.
Surrealizmi i Kacalidhës nuk është një qëllim në vetvete, por një zgjedhje e mirëmenduar dhe e përshtatshme për shprehjen e frymëzimit të vet.
Në një nga poezitë e tij ai shkruan: “nuk e di se ç’ka brenda mitologjisë së gurit” dhe as “pas kullave (ku) hyn edhe del fantazma e gjakut”.
Është e njohur aksioma se poeti nuk është vetëm “predikues i së bukurës”, siç thotë Pushkini, por është edhe “predikues i të fshehtave universale”.
Autori e shikon poezinë dhe, konkretisht, figurshmërinë e saj, si mjet për të depërtuar në ato thellësi të ndjeshmërisë universale, e cila i shmanget gjykimit sistematik.
I gjithë cikli “Profecitë e drurëve” është shkruar me nëntekst mitologjik. Gjithçka na flet për një fillesë arqetipike të jetës, të natyrës, të dashurisë, të familjes, të mallit njerëzor, si një sinkronizim i dukurive njerëzore (dashuria, malli, gëzimi e trishtimi) me stihitë e fenomenet e natyrës (lulëzimin me dashurinë, baticat e zbaticat e detit me emoconet njerëzore).
“Isha dyzet vjet dhe e bëja botën nga e para”, shkruan poeti.
Ai i shndërron këto mbresa në mendime dhe, në të kundërtën, mendimet në mbresa estetike.
Poezia e tij e shfrytëzon mitologjizmin, në radhë të parë, për të strukturuar poezinë e vet si një rrëfim profetik empatik mbi natyrën e virgjër prehistorike.
Krijimtaria e tij në tërësinë e saj është një apoteozë alegorike e thelbit filozofik të kozmogonisë, Ajo na flet për kaosin, ngjizjen e Dheut, për Babelin, përmbytjen dhe apokalipsin, Ajo është një poemë pankozmike e përzjerë, ku ndërthuren epoka dhe pikëpamje të ndryshme mbi gjenezën e jetës, personazhe të saj janë: zogjtë, drurët, gurët, njerëzit, stihitë e natyrës pagane bashkë me heronjtë biblikë, nuk mungojnë as ata të antikitetit helen, as koha jonë.
Krijimtaria është edhe manifesti i jetës edhe i frymëzimit të poetit.
Niko Kacalidha nuk është, thjesht, një “poet shaman”, poet pagan, por edhe një poet (ai e quan veten “bard”), që flet edhe me gjuhën e Perëndisë. Te ai kemi një ndërthurrje të dy ligjërimeve të ndryshme, që kanë të përbashkët abstragimin idealist të botës. Është një palimpsest pagan, biblik dhe artistik së bashku.
Te poezia e Kacalidhës gjej të realizuar konceptin e njohur të poezisë romantike, e cila, siç na dëshmojnë studjuesit, e shikonte mitologjinë si fenomen estetik, si art ideal. Romantikët i kishin vënë detyrë vetes krijimin e një mitologjie të re, duke gërshetuar ndjeshmërinë e krishterë me atë të paganizmit.
Poezia e tij e shfrytëzon mitologjizmin për të strukturuar poezinë e vet si një rrëfim profetik empatik mbi natyrën e virgjër dhe kohën reale njëkohësisht.
Koncepti mbi mitin dhe mitologjinë përcakton jo vetëm metodën e tij krijuese artistike, por dhe raportin e poetit me jetën shoqërore, simbolizimin e konflikteve psikologjike të kohës.
Poezia “Krishti u kryqëzua në Leshnicë” është tipike në këtë drejtim:
“…Kryqin ia dhanë stërgjyshit tim dhe e mbante
mbi shpinë
me një peshë të tmerrshme të fatit. Dhe u
zbardh brenda një nate.
Gjyshja ime ishte vetë Shën Mëria e borzilokut
dhe e dhembjes së përgjakur,
që vuri kujën në shpellat e mia të shpirtit
dhe u bë ikonë e shtëpive tona…”
Poeti e ka përdorur mitin e krishterë biblik të kryqëzimit të Zotit për të na dhënë në mënyrë alegorike atmosferën social-historike të kohës së vet, golgotën njerëzore të personalizuar në persona të individualizuar: stërgjyshin, që thinjet brenda një nate duke mbajtur kryqin, kurse stërgjyshja profetizon ngjalljen e Zotit sipas ungjillit të saj.
Krijimtaria e tij ec në gjurmët e filozofisë ekzistencialiste, e cila një nga kryetemat e saj ka temën e fuqisë dhe të dobësisë së pambrojtur njerëzore, temën e vdekjes.
Apokaliptike është atmosfera e vdekjes, që përshkruan poeti:
“Rrahin zemrat nga shpellat e ulërimës.
Në sytë e tyre dridhej fija e barit…”
“Shkopinjtë gjethuan mbirë nëpër varre.
S’arrijnë as orët t’i varrosin bokërrimave.
Kush ka për të vdekur, sonte le të vdiste
Se gjallë qe prifti për dy grushta dhe’
për tre përshpirtje…”
Poeti, si dhe fisi i tij besojnë te Zoti, i falen dhe i luten Atij.
Kalendari ciklik i vyshkjes dhe i përtëritjes së saj i ysht njeriut idenë e ripërtëritjes bashkë me temën e pavdekësisë:
“Në vdeksha në verë…Mos vdeksha në verë
se kori i zogjve do të çmendë botën
duke i bërë njëmijë lutje zotit në agullim për ringjalljen time.
Se qenkam unë pagëzori i tyre.
Dhe kam hedhur një grusht vaj në baptisterin pagan të hënës
pranë gjirit të jargavanit dhe enigmës së jaseminit për pagëzimin e zogjve.”
Poeti bën një dallim thelbësor midis heroit biblik (Jezu Krishtit), i cili u ngjall përsëri i varrosur në tokën biblike dhe atë të njeriut të zakonshëm, stërnipit të Adamit të vdekshëm të zbuar nga parajsa qiellore.
Njeriu, tokësori i zakonshëm, pavarësisht nga besimi ose mosbesimi i tij në jetën e përtejme, e vlerëson fuqinë mbështetëse të natyrës përballë perceptimit tragjik intelektual mbi pashmangshmërinë e vdekjes.
Poeti, duke shfletuar palimpsestin e lashtë të viseve të veta, ka formësuar mitologjinë e vet poetike, në radhë të parë, i frymëzuar nga bukuria e virgjër e natyrës mesdhetare. Ai na ka përcjellë, gjithashtu, sagën e dhimbshme të jetës së fisit të vet të harruar nga perënditë, të fisit që ngopej me misërniken e hënës për të ruajtur gjuhën e gurit, si dhe ritet dhe lutjet fetare, për të kënduar lindjet dhe vdekjet, hirin e hidhërimit të kurbetit, shëmbjen e kishave dhe varreve, dashurinë dhe bukurinë femërore, pa harruar as kalendarin mitologjik të ciklit të stinëve.
Kacalidha përdor edhe subjekte të ndryshme të antikitetit mbi Ikarin, Poseidonin, Odisenë, Argonautët, Sizifin të personalizuar në qenie të zakonshme, duke ua “çvirgjëruar” mitologjizmin, pa prekur metaforën dhe thellësinë universale të mitit. Ai e ruan përfytyrimin krijues mitologjik në tërësi. Ai e ndien veten arketip, “vëlla kromozomesh me Zeusin”, apo argonaut i nisur për udhë nëpër dete bashkë me Athinanë, Orfeun, Medenë magjistare, për të kërkuar bashkën e artë, “që do e shqyejnë qentë” ose oshënar mbi gurin pagan duke shkruar testamentin nëpër shpella… “.
Kjo është mitilogjia poetike, që ka sendërtuar frymëzimi bashkëkohor modern i poetit Niko Kacalidha.
Është vështirë ta shpegosh prirjen e tij ndaj konceptit mitologjik. Ky është një problem i ngushtë personal, në radhë të parë. Problemet shoqërore dhe ideologjike, traditat kulturore fisnore dhe familjare luajnë rolin e tyre, por, në fund të fundit, rolin kryesor e ka individualiteti, mënyra e perceptimit individual të realitetit nga vetë krijuesi, origjina dhe kultura e tij.
Ja se ç’thotë vetë autori në intervistën e tij:
“Gjithë bota ime që kishte lidhje me tokën, me drurët, me gurët, me yjet, me gurrat, me zogjtë dhe gjethet përreth ishte pagane sikur në këto troje ishte zanafilla e botës”. Ai përmend bestytninë në lidhje me ujën e pafolur të burimit malor të pashtershëm, ritin e luleve ditën e parë të majit, që viheshin te pragu i derës dhe kultin e gjarpërit mbrojtës të shtëpisë.
“Paganizmi,- thotë ai,- ishte i pranishëm spontanisht sikur këtu, në keto troje ishte zanafilla e botës.”.
“Që një krijim të bëhet mit, – pohon filozofi dhe filologu R, Bart,- duhet që të paraqitë në vetvete një sistem komunikimi”. Kjo duhet sepse për ta zbuluar një fenomen të mbyllur, ky duhet të hapet, të bëhet i kuptueshëm nga lexuesi. Ai nuk lind vetvetiu nga “natyra” e tij, duhet zbuluar nga vetë autori.
Kacalidha arrin të zbulojë anën sugjestive të gjenealogjisë së tij të vendosur në një kontekst historik bashkëkohor.
Autori përmend historinë e familjes dhe atë personale : burgosjen e të atit dhe emërimin e tij, të cilin e përjetoi si një izolim, i emëruar mësues në një zonë të thellë malore për dhjetë vite me radhë, se, pas këtyre kushteve, i lindi ideja e arratisjes bashkë me frikën se, nëse do të ndodhte kjo, do të ndodhej “në shpellën e Polifemit”.
Kjo do të thotë se ndijimet dhe përjetimet jetësore ai i interpreton me arsyen e ndërgjegjes së vet shoqërore: “Ikja ime nga konkretja, behej si nga nevoja e brendshme krijuese spontane drejt detajeve universale po dhe per t’u shmangur nga skematizmi i realitetit.”
Kacilidha ka krijuar një mit të ri, i cili quhet edhe “antimit”.
“Antimiti” është mit i kthyer në simbol të problemeve dhe të konflikteve psikologjike të një kohe konkrete historike. Ai është shprehje e tjetërsimit dhe e vetmisë së individit bashkëkohor. Ky mit i ri vë në plan të parë psikologjinë njerëzore të kohës sonë dhe jo antipsikologjizmin mitologjik.
Pozicionimi i tij i dyfishtë mitologjik “pagano-kristian” ka përcaktuar jo vetëm tematikën e poezisë, por dhe profilin e ligjërimit të tij poetik.
Në këtë ligjërim, nga njëra anë, gjejmë mendimin parak, prehistorik të kaosit që formësohet, siç shprehet ai: “përditë këtu lind një tjetër det” dhe nga ana tjetër kemi konceptin mitologjik kristian, i cili na përcakton një qenësi, botëkuptim dhe një jetë historike, që përshkohet nga ndjeshmëria kristiane për “adamin mëkatar”, i cili është i dënuar të vuajë edhe për vetësakrifikimin e birit të Perëndisë, që u kryqëzua për rilindjen e jetës njerëzore mbi tokë,
Kjo sintezë mes paganizmit dhe mëshirës kristiane ka përcaktuar dhe figurshmërinë artistike të diferencuar të autorit, ose, më saktë, sintezën e të dyja ndjeshmërive. Kjo vihet re në gjuhën metaforike dhe në simbolikën e pozisë së tij mbi gurin si simbol i “eleksirit të ostracizmit të yjeve të shkruara në guaskat e detit” dhe i “coprave filozofale guvave”; te gjethi pagan, që “harroi perënditë e drurëve dhe bridhte në oborre”; te “pagëzimi i zogjve”, që “janë zogj a gjethe/apo shpirtrat tanë/që enden nëpër qiej?!…” etj.
Kacalidha ka bërë përpjekje të suksesshme në shfrytëzimin me mjeshtëri të figuracionit mitologjik. Dhe veçanërisht të mitologjisë antike helene. Ai përdor metaforën dhe simbolikën mitologjike të kësaj tradite për të përcjellë te lexuesi mesazhe bashkëkohore sociale dhe estetike të rëndësishme.
Struktura figurative e poezisë së Kacilidhë ka në themel të vet kategori të caktuara estetike sipas konceptit të kryqëzimit të paganes me bibliken. Këto kategori janë: e Bukura dhe Tragjikja.
Bukuria si thelb i qenësisë nuk është e ndarë nga e shëmtuara në poezinë e tij. Kjo lidhet me perceptimin mitologjik të universit. Nga njëra anë ishte kaosi i paformë (e shëmtuara) dhe nga ana tjetër bukuria spontane, që po merrte formë.
Këtë autori e shpreh nëpërmjet të një apoteoze kozmike mbi krijiminin e jetës mbi tokë në poemën e tij “Pagëzimi i zogjve”. Në qendër të saj është heroi i tij lirik si dëshmitar dhe pagëzues i këtij realiteti post apokaliptik.
Koha mitologjike pagane nuk e njeh tragjiken.
Tragjikja e poezisë së Kacalidhës lidhet me epokën e monoteizmit dhe, konkretisht, me formën e tragjizmit të vuajtjes për të shpëtuar shpirtin e përjetshëm, e frymëzuar nga heroi tragjik biblik, Jezu Krishti, që u sakrifikua për shpëtimin e njerëzimit.
Ligjërimi i poetit, në tërësi, është një ligjërim emocional me nota lirike dhe dramatike mbresëlënëse. Një ligjërim avangardist i vlerësuar me konsiderata të larta nga kritika letrare dhe me çmime kombëtare dhe ballkanike.
Mitologjia poetike e Niko Kacalidhës është një prurje e veçantë dhe dinjitoze, një fjalë e re në poezinë tonë moderne.
Vangjush Ziko
Gusht 2021, Mississauga, Canada