Intervistoi: BRANKA BOGAVAC
Lajmi për marrjen çmimit “Nobel” nga Toni Morison jehoi në gjithë botën si bombë, sepse Morison ishte zezake. Një çmim i tillë është i pari në histori që i jepej një zezakeje amerikane.
Por Toni Morison nuk është romanciere e panjohur: në vitin 1988 ka fituar çmimin “Pulitzer” për romanin “Belloved” dhe, ç’është më e jashtëzakonshmja, dy herë ka qenë në listën e librave më të shitur në SHBA. Morisoni është gjithashtu një profesoreshë e shquar dhe shefe katedre në Universitetin e Prinstonit, i cili para pak kohësh nuk pranonte as hebrenj dhe as zezakë. Morisoni është drejtoreshë e shtëpisë botuese “Random House”, ku ka botuar “Anxhela Devisin”. Morisoni ka mbrojtur doktoraturën me temën: “Vetëvrasja në veprën e Uiljam Folknerit dhe të Virxhinaia Vulfit”. Krahas gjashtë romaneve që i sollën famë botërore, ajo ka shkruar edhe komedinë muzikore “Nju-Orleans”, që tashmë është shfaqur në Nju-Jork, si dhe pjesën teatrale “Dreaming Emet”, kushtuar Martin Luter Kingut.
Kështu e ka shpjeguar përzgjedhjen e vet juria e çmimit “Nobel”: “Arti i saj prej romanciereje, me një fantazi të fuqishme dhe shprehjen e pasur poetike, paraqet pamjen e një aspekti themelor të realitetit amerikan…”. E, me të vërtetë, Morisoni zotëron stilin e vet eliptik, në të cilin fut të folurit e ndryshëm, që nga më letrari e deri tek të folurit popullor zezak.
Shkrimtarët e dashur të Toni Morisonit janë Kafka, Dostojevski, Markezi, Fuentesi, James, Sikey, Dikensi, Shekspiri, Gëtja, Jan Potocki, Xherard Menli Hopkinsi.
Para pak kohësh ajo ishte e ftuar në Francë, në Paris, ku mori pjesë në takimin e Akademisë Universale të Kulturës (edhe ajo është anëtare e Akademisë), ku marrin pjesë njerëzit më të shquar të botës së artit e letërsisë: Umberto Eko, Horhe Amado, nobelisti Vual Sojinka, Liv Ulman, Kueljar. Tema e takimit ishte “Intervencioni”, në tëre kuptimet e kësaj fjale. Me Morisonin u takova në Sorbonë, ku u organizua ky takim ndërkombëtar.
Toni Morison është një femër me ngjyrë çokollate, e bukur, e bëshme, flokët i mban sipas modës afrikane dhe është mjaft e këndshme në bisedë. Kur flet duket sikur buzëqeshja i fluturon nga buzët, kur bëhet fjalë për ndonjë temë të këndshme, por kur flitet për gjëra serioze ajo duket e menduar, sikur të mbante mbi kurriz tërë botën. Ato ditë Toni Morisonit iu dha Urdhri “Legjioni i Nderit”, që ia dorëzoi personalisht ministri i Kulturës, Zhak Tybon. Vetëm një javë para marrjes së çmimit “Nobel”, në Sorbonë iu dha titulli “Doktor i Nderit”, që ishte një dëshmi se ajo ishte bërë e njohur dhe e vlerësuar në Francë.
Fati i Toni Morisonit i ngjan disi përrallës së Hirushes. Pasardhëse e skllevërve zezakë, Morison me punën dhe zgjuarsinë e saj u ngjit në shkallën më të lartë të shoqërisë dhe të vlerësimit, duke marrë çmimin “Nobel” në letërsi, si e para zezake në historinë e njerëzimit. Pesëmbëdhjetë tetorin e kaluar ajo u njoftua me telefon se i ishte dhënë çmimi “Nobel”. Kujtova se po më njoftonte një shoqe dhe se po fliste përçart, u shpreh ajo, sepse asnjë zezak amerikan nuk e kishte arritur më parë atë vlerësim të lartë.
“Jam lindur në një familje të varfër punëtorësh me katër fëmijë. Babai punonte në objekte të ndryshme ndërtimi dhe bënte punë të ndryshme: lante automjetet ose merrej me saldim. Unë jetoja në një qytet të vogël, ku pak a shumë tërë njerëzit ishin të varfër. Këtu kishte shumë të ardhur si polakë, çekë, italianë, meksikanë, zezakë e të bardhë. Barrierat shoqërore ekzistonin dhe njerëzit i mbanin brenda vetes, kurse fëmijët ndiqnin bashkërisht shkollën, sepse kishte vetëm një gjimnaz. Shoqja ime më e mirë ka qenë Rozmari Magazini, origjinën e së cilës e merrni me mend. Por në Loren nuk kishte geto të zezakëve. (Toni Morison lindi në vitin 1931, në shtetin Ohajo, afër Klivlendit.)
Pjesën më të madhe të kohës në këtë qytet e kaloja në bibliotekë. Ajo ishte e varfër, prandaj arrita t’i lexoj të tëra librat që ndodheshin në etazherët e saj: kishte aty edhe poezi të klasikëve anglezë dhe amerikane. Në atë kohë as që ëndërroja për letërsi, por dëshiroja të bëhesha balerinë. Kështu fillova të ndjek baletin, por isha e detyruar të ndërprisja kursin, sepse nuk kishim para për të paguar orët e mësimit.”
Si kanë qenë hapat tuaj të parë drejt suksesit?
Të ishe grua, të ishe me ngjyrë dhe e varfër në një qytet industrial të Perëndimit të Mesëm, ishte një e metë e madhe, por pikërisht kjo gjë më bëri shumë të përgjegjshme. Gjithmonë e kam ditur se do të isha e detyruar të punoja, se do të martohesha dhe do të bëhesha nënë. Por këto unë nuk i konsideroja si barrë të rëndë. Ngaqë isha një nxënëse e shkëlqyer në mësime, prindërit vendosën që të më “provonin” një vit në fakultet, “vetëm një vit”, që u pasua edhe me të tjerë. Kështu filloi, por që të shkoja për studime dhe t’i vazhdoja ato, im atë u detyrua të bënte edhe një punë tjetër. Po ashtu edhe nëna qe e detyruar të punësohej, kur u nisa për në Uashington, në Harvard (i vetmi universitet për zezakët në Amerikë). Më vonë edhe unë kam dhënë gjuhë angleze në fakultet, u martova me një arkitekt nga Xhamajka dhe linda dy djem, që tashmë janë të rritur.
Si keni filluar të shkruani?
Nuk kisha ndër mend të bëhesha shkrimtare. Nuk zotëroja asgjë, me përjashtim të fantazisë, aftësi të rrallë për ironi, melankoli dhe një respekt të pazakontë ndaj fjalës. Nga martesa filloi të më merrej fryma, prandaj u divorcova dhe vetëm pas kësaj fillova të shkruaj për kënaqësinë time, fshehurazi, sikur kjo gjë të ishte diçka e turpshme. Ishte viti 1965, kohë konfuzioni dhe e papërshtatshme, kur u bë gjithashtu një periudhë e turbullt në evolucionin e marrëdhënieve midis racave. Fillova të shkruaj për t’i sqaruar vetes disa gjëra, krijova ca rregulla, sepse nëse kuptohej ideja e së kaluarës, ajo mund të ndihmonte në konceptimin e së ardhmes. Prandaj fillova të shkruaj, siç thashë, për të krijuar rregullin, të bukurën, jetën në atë që më rrethonte e që ishte vetëm kaos, mjerim dhe vdekje. Historia e zezakëve në Amerikë është një tradhti dhe mashtrim i vërtetë, e deformuar dhe e konceptuar keq. Ajo fsheh pasuri, ngjyra, ngrohtësi, fuqi që gjithmonë mbahej e fshehur, sidomos për sa u përket grave. Prandaj shkruaj për të dëshmuar, dhe vështrimi im në tërësi nuk është si ai i zezakëve të tjerë. Libri për mua është një botë e re që ka ekzistuar, por që asnjëherë nuk është marrë parasysh. Kur shoh një maskë afrikane, në të njëjtën kohë shoh se sa e vjetër, primitive dhe e fuqishme është ajo, po ashtu edhe sa moderne e bashkëkohore. Dëshiroj që librat e mi të zotërojnë veçori të artit prehistorik, që të zëvendësojnë ushqimin, të cilën na e ofron muzika. Gjithashtu, dëshiroj që zezakët ta zotërojnë përsëri atë kohë kur doli në dritë xhazi, sepse ata e shpikën atë muzikë, të lirë e të improvizuar. Sipas mendimit tim edhe gjuha zotëron muzikën e saj, të vetën.
Ju mbani një qëndrim normal ndaj të bardhëve, pa asnjë lloj urrejtjeje ataviste?
Sikur të shkruaja për të bardhët, ashtu siç shprehen ata për zezakët, me stereotipa të njëjtë, vetëm se do të tregoja dobësinë time. Nuk dua as të mbivlerësoj zezakët dhe as të nënvlerësoj të bardhët, sepse nuk më pëlqen të përdor asnjë lloj strategjie të dominimit racor. Qindra vjet me radhë zezakët u janë drejtuar të bardhëve me fjalët: “Nuk është e rëndësishme raca, rëndësi ka njeriu! Zezakun shikojeni si qenie njerëzore, gjykojeni atë mbi bazën e karakterit dhe të punës që bën”. Por të bardhët janë përgjigjur: “Vetëm raca është e rëndësishme!” Prandaj edhe sot dallimet racore që kanë ekzistuar me shekuj, realisht janë të pranishme dhe interesimi vetëm me fjalë nga ana e njerëzve përparimtarë, nuk do të bëjë që ato të zhduken me të vërtetë. Në Amerikë jeta politike, kulturore dhe ekonomike është mbështetur në konstruksionin e identitetit të racës së bardhë. Ndërkohë që zezakët i detyron e keqja për ta parë gjithmonë veten viktimë e për të jetuar në këtë gjendje. Gratë, në përgjithësi, janë të prira që t’i nënshtrohen situatës. Me fjalë të tjera, identiteti amerikan fillon me racën e bardhë dhe gjininë mashkullore, pra me mashkullin. Sido që të jetë forca, rangu apo statusi i tij ekonomik, mashkulli gjithmonë mbetet mashkull dhe i jep përparësi vetes ndaj gruas. Nëse do të përpiqeni që prej tij të krijoni një qenie njerëzore, ajo do të jetë një përpjekje e vështirë. Në jetë duhen pranuar improvizimet.
Ju keni marrë pjesë në Parlamentin Ndërkombëtar të Shkrimtarëve, në Strasburg, ku ka marrë pjesë edhe Salman Ruzhdiu. Ç’mendim keni për rastin e tij?
Presionet, censura, ndëshkimet, nuk janë aspak gjë e re për artistët. Armiqtë e lirisë së mendimit dhe të shkruarit sot janë të larmishëm. Nuk janë më armiq vetëm tiranët me forcën e tyre totalitare, por, për shembull, në rastin e Ruzhdiut, është qeveria britanike ajo që vazhdon të mbajë marrëdhënie tregtare me Iranin.
Si e përjetuat lajmin e vlerësimit me çmimin “Nobel”?
Si një dhuratë që nuk kërkon revansh se ndryshe nuk do të quhej e tillë. Ky vlerësim me rëndësi botërore më obligon për të qenë më e vëmendshme për çdo fjalë që shpreh, sepse tashmë të gjitha regjistrohen. Por pikërisht për këtë gjë kërkoj të drejtën për të gabuar dhe nëse gaboj, dëshiroj ta pranoj atë.
Ju jeni shprehur: “Të shkruarit është e vetmja gjë për të cilën jam krijuar”, megjithatë këtë gjë në veten tuaj e keni zbuluar me shumë vonesë.
Siç jam shprehur më sipër, kam filluar të shkruaj pas divorcit, isha e trishtuar dhe fillova t’i bëj vetes pyetje me shkrim. Shkruaja pa përjashtim çdo ditë, derisa m’u bë kërkesë e domosdoshme. Ndonëse të shkruarit nuk është punë e lehtë, përkundrazi, e vështirë, unë në të gjej kuptimin e jetës dhe të kënaqësinë që asgjë tjetër nuk mund të ma ofrojë. Por, sidoqoftë, nuk kam zgjidhje tjetër, më vështirë e kam të mos shkruaj sesa të shkruaj.
Ju jeni profesoreshë dhe shefe e katedrës së gjuhës angleze në Prinston. A nuk keni menduar që pas marrjes së çmimit “Nobel” t’i përkushtoheni plotësisht letërsisë?
Nuk kam dëshirë të braktis fakultetin dhe studentët e mi, sepse është e vetmja mënyrë për të mbajtur kontakt me realitetin, për të zbuluar gjëra të reja dhe për t’u pasuruar nga ana intelektuale. Për mua të jesh profesor do të thotë të mësosh pa ndërprerje dhe të rifreskosh idetë personale.
Nikol Zand, gazetar letrar i “Le Monde” thotë: “Me siguri që Toni Morisonit i është kujtuar dashuria e gjyshes së vet, një ish-skllave, e cila e ka mëkuar fëmijërinë e saj me rrëfime dhe folklorin e zezakëve të Jugut, duke e rrethuar me rituale dhe fise hyjnore. Ajo e shpinte në botën e magjisë dhe të fantazmave drithëruese, në botën ku ëndrrat kishin më shumë fuqi se realiteti dhe që familja i ruante që nga Xhorxhia e Alabama, pra, që nga paraardhësit e saj zezakë. Kështu, Toni trashëgoi tërë kapitalin e legjendave dhe të ëndrrave, të cilat i kanë shërbyer si frymëzim. Toni Morison konsiderohet si një nga romancieret më të talentuara zezake”.
Tradita është pjesë përbërëse e qenies sonë. Gjyshja ime ishte një tregimtare e vërtetë, kurse gjyshi lexonte vetëm Biblën që e dinte përmendësh. Nëna ime ishte jashtëzakonisht energjike dhe mbahet mend se kur gjente krimba në miell protestonte tek Ruzvelti. Ajo më ka përkrahur për të ndjekur studimet, në vend që të martohesha. Por desha të shtoj edhe faktin se në shtëpinë tonë fjala “skllav” përmendej si një refren dhe se kujtimet e skllavërisë ishin tepër të gjalla. Prandaj falënderoj Perëndinë që nënën e kam ende gjallë dhe që ia arriti ditës kur çmimi “Nobel” t’i jepej një trashëgimtareje skllave. Befasimi im i parë ka ndodhur para dymbëdhjetë viteve, kur fotografia më doli në faqen e parë të “News week”. A e merrni dot me mend se ç’do të thoshte kjo? Unë, një zezake trashamane, me flokë të thinjur e me një bluzë ngjyrë rozë, të gjendesha në faqen e parë të së përjavshmes prestigjioze të të bardhëve? Kjo është dëshmi se shoqëria po evoluon dhe se nuk duhen humbur shpresat.
Ku e keni ndier personalisht diskriminimin?
Më shumë kam vuajtur për shkak të djemve të mi, kur i keqtrajtonin apo kur nuk i lejonin të shkonin diku; kisha frikë se nuk do të kishin mjaft forca për t’ju kundërvënë poshtërimit. Për shembull, në një vetëshërbim më ka rastisur të shoh një grua të bardhë, e cila, me një shprehje neverie në fytyrë, largohej nga im bir, që donte të zinte radhën pas saj. Këtu njeriu është i pafuqishëm, ndërsa ofendimi mbetet.
Keni shkruar librin të titulluar “Xhazi”. Në të nuk bëhet fjalë për muzikën, por për jetën e dy të huajve që vijnë nga fshati në qytet për të jetuar atje. Por mua më intereson pikërisht koha e xhazit, ajo e viteve ’20.
Atë vit shpesh e lidhin me Skot Ficxheraldin, Gertruda Stajnin dhe romanet me xhazin në sfond. Në të vërtetë, kjo është muzikë zezake. Tani është e vështirë ta përfytyrosh se çfarë përfaqësonte kjo muzikë për zezakët e rinj në atë kohë. Ajo qe një eksplozion i vërtetë, një tërmet, që bëri që gjeneratat të ndihen ndryshe. Para daljes së xhazit të rinjtë martoheshin e vinin kurorë, sepse ashtu duhej bërë, por pas daljes së xhazit lidheshin me njëri-tjetrin, sepse e zgjidhnin partnerin e vet. Kjo muzikë i afroi njerëzit. Zezakët nuk ishin më robër, trupi tashmë u përkiste vetëm atyre. Kur trupi është juaji tashmë kërkoni kënaqësinë, tundimin… Tanimë që muzika nuk është më e jona, romani ka zënë vendin e saj.
Libri juaj i parë titullohet “Syri më i kaltër”.
Këtë libër e kam shkruar sepse po të isha më e re do të isha e lumtur sikur ta gjeja në bibliotekë. Kur po e shkruaja e dija se tek ne nuk ishte shkruar asgjë për vajzat zezake. Unë doja të tregoja se deri në ç’shkallë kanë qenë të shtypura zezaket dhe si e kapërcyen edhe racizmin edhe skllavërinë. Disa nga heroinat e mia përshtaten, ndërsa të tjerat nuk rezistojnë dot. Por unë nuk doja që këto viktima të zhduken, por vetëm që t’u jepej mundësia ta afirmonin veten. Ne do t’i tradhtonim ato nëse do të shpreheshim se vuajtjet e tyre nuk kanë zgjatur me breza të tërë. Ato nuk janë rrëfime të gëzueshme, por unë jam shkrimtare dhe jam e detyruar të tregoj të vërtetën. Në këtë libër, heroina është një vajzë njëmbëdhjetëvjeçare që ëndërron për flokë biond dhe sy të kaltër, siç njihet bukuria “klasike”, sytë e kaltër të Shirli Tempëll. Por, meqenëse vogëlushja është zezake, do të shfaqet kontradikta në qenien e saj dhe ajo do të lajthisë “duke ëndërruar” për “bukuroshen sykaltër”. Ky është një shembull i skizofrenisë raciste dhe që i imponon një model të vetëm bashkësisë që është përjashtuar për shkak të ngjyrës së saj.
“Sula” është rrëfim mbi miqësinë e dy grave. Libri ka fituar çmimin e kritikës për vitin 1977. Ky libër është futur këtë vit në shkallën më të lartë të programit të letërsisë, në Francë. Mua më duket se për miqësinë joseksuale midis grave është shkruar fare pak, prandaj më tërhoqi kjo temë për të zbuluar se ku mbështetet kjo miqësi jashtë pranisë së njerëzve. Të kesh një mike është kaq e rëndësishme, saqë duhet të bësh gjithçka që ta ruash atë. Por heroina ime e kuptoi se ç’do të thoshte për të miqësia me shoqen, vetëm kur e humbi atë. Miqësia e tyre është një metaforë e dallgëve të mëdha që na fshikullojnë gjatë jetës.
Libri “Belloued” fitoi çmimin “Pulitzer” në vitin 1988 dhe në Amerikë bëhet bestseller, duke ju bërë të famshme në botë.
Temat e mia i gjej në mënyra të ndryshme. Nganjëherë më frymëzojnë ngjarje reale, siç është rasti i këtij libri. Nga mesi i shekullit të kaluar, një nënë më shumë dëshironte ta vriste të bijën sesa të lejonte që ajo të bëhej skllave. Ky rast atëherë pati jehonë të madhe, por mua ngjarja më shërbeu vetëm si zanafillë, ndërsa shtjellimi ishte fantazia ime.
“Kënga e Salomonit” është vlerësuar si romani më i mirë i vitit në Amerikën e Veriut.
Në të përshkruhen përpjekjet e një djaloshi zezak për të gjetur identitetin e vet, kemi një afresk të robërisë dhe të shfaqjes së legjendave afrikane.
Fjalimi juaj në Sorbonë, si pjesëmarrëse në Akademinë Universale të Kulturës, la mbresa të thella. A mund të më përmendni ndonjë fragment prej tij?
Sot, shpeshherë e ndiej pafuqishmërinë e fjalës para forcës së madhe e masive të së keqes, të kriminalitetit dhe indiferentizmit. Ne e dimë se edhe njerëzit më të këqij janë të aftë të lexojnë librat më të mirë, të dëgjojnë muzikë të shkëlqyer, të shohin tablo të mrekullueshme. Por, në të njëjtën kohë, ata janë të gatshëm për të kryer aktet më të këqija ndaj bashkëqytetarëve. Megjithatë, fjala është e domosdoshme dhe kjo është e vetmja gjë që disponojmë.
Për njëfarë kohe, jo shumë të largët, në Jugosllavi mbizotëronte koncepti totalitarist “moralisht i përshtatshëm”, që do të thotë njeri i bindur. Tashmë në Amerikë qarkullon një koncept i ngjashëm “politikisht korrekt”. Nga e ka burimin diçka e tillë?
Mua më shqetëson shumë origjina e kësaj ideologjie dhe qëndrimi i elementëve të së djathtës ekstreme në këtë kontekst. Ata bëjnë të pamundurën për të penguar evoluimin e mirësjelljes midis njerëzve dhe në shoqëri. Meshkujt tërbohen sepse nuk mund t’u drejtohen më grave me fjalën “ajo femra”, por kjo nuk ka shumë vlerë. Gjërat serioze fillojnë kur në konviktin e studentëve, në dyert e të gjitha dhomave të gjumit zbardhin kryqet naziste. Ose kur studentët, “për t’u zbavitur”, organizojnë “shitjen e skllevërve” në ankand. Kjo është zbavitëse për të bardhët, por mund ta merrni vetë me mend reaksionin e zezakëve. Nëse kjo gjë ndalohet, atëherë ata kërkojnë “të drejtën për t’u shprehur”. Kjo është thikë me dy tehe. Mënyra më e mirë për të shmangur diskriminimin është që shprehjet tallëse ta humbin rëndësinë e tyre dhe që të minimizohen në aspektin intelektual. Prandaj asnjëherë nuk duhet të tregohemi të lëkundur që publikisht dhe në çdo rast të shprehim mendimin tonë në raste të tilla. Për sa i përket punës sime, unë asnjëherë nuk do të pranoj që dikush të më imponojë direktiva, qofshin meshkuj apo femra, të bardhë apo zezakë. Nëse do t’i isha nënshtruar ndarjes sipas racave, nuk do isha shkrimtare. Rritja e kriminalitetit midis të rinjve është fakt. Shkak i tij, krahas varfërisë, është sepse pothuajse të gjithë njerëzit në këtë vend disponojnë armë. Më lehtë është të sigurosh një armë sesa një libër, madje edhe të miturit nëpër shkolla mbajnë armë. Nuk e merrni dot me mend se sa është numri i gjyqeve midis grave e burrave, të cilët gjatë kohës së gjykimit, me marifet, fusin armë edhe në sallën e gjyqit. Gjatë procesit gjyqësor ata qëllojnë njëri-tjetrin nën hundën e policisë. Pra, derisa të mos kryhet çarmatimi i përgjithshëm brenda vendit, ne do të jetojmë në gjendje shtetrrethimi.
Përktheu nga serbishtja: Nikolla Sudar
