Nga Gilles Bandérier
Duket disi e çuditshme të pranëvësh, në krye të një studimi, dy emra kaq të largët mes tyre në historinë e letërsisë evropiane siç janë Mary Shelley dhe Ismail Kadare. Ka fort të ngjarë që shkrimtari shqiptar të mos e ketë njohur krijimtarinë e paraardhëses së tij britanike, megjithëse – fakt që ia vlen të nënvizohet dhe që pa dyshim lidhet me qëndrimin në Institutin Gorki – burimet letrare të Kadaresë janë kryesisht klasike: nëse autori i Dimri i madh përmend Eskilin, Danten, Shekspirin,[1] Dostojevskin, Kafkan… mungesa e novatorëve të mëdhenj të shekullit XX (Xhojsi, Prusti, Muzil) është e dukshme.
Askush nuk e mohon dot, Kadareja bëri që Shqipëria të hyjë në zonën tonë letrare, ashtu siç bëri për Islandën Halldor Laxness-i. Para botimit të Dosja H. dhe Kronikë e qytetit të gurtë, para, pra, se Kadareja të mos e kishte bërë këtë vend të vogël pikën gjeometrike të të gjitha kontradiktave dhe të tragjedive të shekullit, do të ishte fort e vështirë të citoje vepra të njëfarë rëndësie (duke veçuar përshkrimet e udhëtimit) që kanë në sfond vendin e shqiponjave. Novela e Mary Shelley-t, Syri i keq, bën përjashtim[2].
Mbi burimet e kësaj historie janë sjellë shpjegime përmes një erudicioni të hollësishëm: pikënisja ka qenë një nga ato plagjiaturat që epoka e romantizmit i kishte fort për zemër: La Guzla e Prosper Merimesë, e paraqitur gjoja si përkthim i tridhjetë e dy poezive me prejardhje nga Dalmacia, Bosnja, Kroacia dhe Hercegovina. Nga gjithë këto tekste vetëm njëri është autentik[3].
Saktësojmë se gusla është njëlloj kitare me një tel të vetëm, që përdoret në Ballkan.[4] Mary Shelley duhej të botonte një paraqitje për këtë botim në Westminister Review të janarit 1829, bashkë me përkthimin në anglisht të tri poemave: The beloved of Dannisich, The Flame of Perrussich dhe Maximus and Zoe. Vëmendjen tonë e ka tërhequr kjo e fundit. Siç e ka shpjeguar përkthyesja:
(Kjo) poemë mbështetet mbi besëtytninë që lidhet me syrin e keq, i cili, kujtdo që i drejtohet, e vret atë. Syri i keq shfaqet në mënyra të ndryshme, njëra syresh është pasja e dy bebëzave në secilin sy.[5]
Linja që ndjekin njëzet e tetë strofat është fare e thjeshtë. Zoe, vajza e një vojvodi, rrëmbehet me kërkesën e saj nga i dashuri i vet Maksimi. Me shumë vonesë, ajo do të vërejë se ai ka shenjën e syrit të keq dhe do të vdesë. Mary Shelley ka nxjerrë nga kjo poemë lëndën e novelës së saj; edhe pse kjo lëndë fillestare është pasuruar, në tërësinë e saj ajo e tërheq fare pak lexuesin, tek sheh si një grek nga Moreja i kërkon një shqiptari (që ka syrin e keq), me të cilin është lidhur përmes një betimi midis shokësh, të hakmerret për të, lidhur me një përvetësim trashëgimie. Si në poemat e përkthyera dhe në novelën Syri i keq, ndeshet i njëjti imazh për shqiptarët: popull i egër malësor, i lidhur marrëzisht me kodin e nderit[6] dhe respektimin e fjalës së dhënë[7], por dhe i obseduar nga besëtytni, të cilat, edhe kur nuk janë tipike shqiptare[8], marrin gjithaq, në këto troje të rrepta, një theksim tepër të veçantë.
Gjithsesi, ndihet teprimi me njëlloj ekzotizmi jo fort të goditur, i cili, në të vërtetë, ishte i pranishëm edhe në përkthimin e baladave të Merimesë[9].
Lexuesit e Kadaresë, për mendimin tonë, duhet ta ndiejnë veten në tokë të njohur. Në veprën e Mary Shelley-t, ata gjejnë po ato tema që janë në themelet e veprës së shkrimtarit shqiptar: gjakmarrjen, në fillesa serish të pafundme vrasjesh[10], kanunin, kodin e nderit, i pashkruar me rregullat e tij shumë të përpikta të mikpritjes (besa) dhe, sidomos, syrin e keq, besëtytni së cilës Kadareja i ka kushtuar një nga tregimet e tij më të mira, Qorrfermani, shkruar në vitin 1984, para mërgimit, por të cilit iu desh të priste vitin 1993 për t’u botuar në Francë. Aty gjen konstantet e universit legjendar shqiptar, si urën me tri harqe[11], e përmendur gjithashtu dhe te Muri i madh[12]. Te Qorrfermani veprimi zhvillohet në perandorinë osmane, por ne e kuptojmë se bëhet fjalë pikërisht për Shqipërinë (zhvendosja i ka krijuar shpesh Kadaresë mundësinë për t’i shpëtuar censurës). Asnjë e dhënë kohore nuk jepet, gjithsesi prania e Tabir Sarajit[13], e familjes së Qyprillinjve[14] dhe e Mark-Alemit[15], na lejon t’i vendosim ngjarjet e përshkruara në këtë novelë rreth pesëmbëdhjetë vjet para atyre te Pallati i Ëndrrave. Madje ky i fundit përmbante një aluzion të pakapshëm deri në botimin e Qorrfermanit[16].
Kjo novelë paraqet, si në rastin e Sjellësi i fatkeqësisë, zbatimin e një dekreti të qeverisë osmane. Kësaj here, sidoqoftë, nuk kemi të bëjmë me mbulimin e fytyrave të grave të vendeve të pushtuara, por me verbimin e të gjithë atyre për të cilët dyshohej se kishin, realisht apo në mënyrë të hamendësuar, syrin e keq; ndërsa vullnetarëve u jepej dëmshpërblim dhe e drejta për të zgjedhur mënyrën e verbimit më pak mizore se të tjerat.[17] Shumë shpejt, bëhet e qartë se dekreti është shpallur vetëm për arsye politike, me synimin për të larguar, me goditje të tërthortë, nga sferat e larta të shtetit vezirin Qyprilli[18]. Pasi arrihet ky synim, shfuqizimi i dekretit do të dërgojë ende në botën e territ ata që ishin ngarkuar ta zbatonin më parë.
Për krijimin e kësaj novele, Kadareja ka mundur të shfrytëzojë gojëdhënat dhe besëtytnitë popullore shqiptare (të cilat ai në shumicën e rasteve i ka rikrijuar). Në kapitullin e fundit, kur të verbrit, pas shfuqizimit të dekretit, vërshojnë rrugëve dhe kafeneve, atij me siguri i është kujtuar momenti nga Komedia Hyjnore[19], kur Dantja me Virgjilin kryqëzohen me një procesion të verbrish.
Nuk e besoj se ka njeri mbi dhe
aq zemërgur, që të mos mbesë i prekun
dhimbje për çka pastaj unë vura re.
Kur unë arrita te ata të vdekun
dhe qartë e pashë gjendjen e tyre, shumë
shfreva me lot për sa ishin tue hjekun.
Me kmishë torture dukeshin t’mbuluem,
në sup shoshoqin mbanin pa ia nda
e muri i mbante mos me u rrezuem.
Kështu t’verbtët e shkretë e fukara
rrinë para kishës e lëmoshë kërkojnë
e njani prir te tjetri kryet paksa,
se me i prekë zemrën botës dëshirojnë;
jo veç me ato fjalë që u dalin fill,
ma tepër me atë pamje të pikëllojnë.
Sikur te qorrat nuk arrin kurrë diell,
kështu dhe shpirtnat që përmenda ishin,
dritë mbi ata nuk resh i ambli qiell;
qepun me tela sytë e tyne i kishin,
siç ia punojnë skyferit grabitqar,
që rrin i butë kur qepun e ka mishin.[20]
Bie në sy ajo çka e dallon Shqipërinë e Mary Shelley-t nga ajo e Kadaresë. Shkrimtarja britanike krijon personazhe, të cilët, edhe pse nuk shquhen për thellësi psikologjike, nuk kanë më pak karaktere të spikatura; kaçakë e luftëtarë për të cilët hakmarrja dhe krimi janë çështje që zgjidhen mes individësh. Asnjëherë nuk bëhet fjalë për drejtësi shtetërore, për rregullime apo dëmshpërblime legale. Gjithçka shtjellohet brenda kuadrit të një kodi nderi të pashprehur e të pashkruar. Fryma e romantizmit në përgjithësi dhe ndikimi i Bajronit, në veçanti, dallohen dukshëm. Ndërsa bota e Kadaresë është ajo e frikës së ngritur në mjet për të qeverisur, e administratave të pazbërthyeshme, e funksionarëve të ngurtësuar e të ndërkëmbyeshëm, e natës komuniste që ra mbi Shqipërinë (mjaft e ndryshme, dhe më pranë, në disa aspekte, Mary Shelley-t, është imazhi që përcjell Kështjella). Le të krahasohet fillimi i Syrit të keq:
Moreoti Katusthius Ziani, i raskapitur dhe me frikën e kusarëve vendës, udhëtonte nëpër pashallëkun e Janinës; gjithsesi nuk kishte arsye për të qenë i tmerruar. A nuk mbërriti ai, i lodhur e i uritur në një fshat të vetmuar – a s’u ndodh ai papritur në djerrinat e pabanuara, i rrethuar nga një bandë kaçakësh – apo në qytetet më të mëdha a nuk u zmbraps ai kur e pa veten të veçuar nga raca e tij midis malësorëve të rreptë dhe turqve despotikë – kur sapo njoftoi se ishte Pobratimi i Dhimitrit me Syrin e Keq, iu zgjat çdo dorë dhe çdo gojë i uroi mirëseardhjen[21] me një pasazh si ky më poshtë nga Qorrfermani:
Një gjë e njohur, disi e harruar që prej disa vjetësh, nisi të notonte në erë: frika. Ishte një frikë e veçantë, fare e ndryshme nga ato që përftonin sëmundjet, kusarët, fantazmat apo vdekja: frika prej shtetit. E akullt, pa përmasa, me një zbrazëti të madhe tejpërtej, por që mbushte megjithatë gjithçka, ditë për ditë e orë pas ore, ajo nisi të përfshinte në qerthullin e saj qindra mijëra njerëz.[22]
Janë dy tregime të ndryshme të ngritura mbi të njëjtën besëtytni, por dallimi mund të shpjegohet më tepër me ndryshimet e sjella prej historisë se sa me dy personalitetet sigurisht të pangjashme apo se bëhet fjalë për dy talente të dallueshme mes tyre (megjithëse është fakt se nuk ka dyshim që Mary Shelley nuk shfaqet në tërë lartësinë e saj te Syri i keq, që paraqitet mjaft i dobët). Mes romantizmit heroik të Mary Shelley-t dhe pesimizmit absolut të Kadaresë, ka hyrë historia, që ka marrë pamjen e totalitarizmave të përmasave të mëdha. Mund të thuhej: “Për fat të keq! Ka kaluar historia”, njëlloj siç thoshte Remboja “Për fat të keq! Ka kaluar Bibla”. Figura emblematike e universit Kadarejan, njeriu i ri i Partisë Komuniste kineze, i vdekur para se të lindë, ruan gjurmë të këtij kalimi. Nëse Syri i keq është një degë e dobët në trungun e fuqishëm të Çaild Haroldit, Qorrfermani shënon, si dhe Pallati i Ëndrrave, një kthim te Dantja; dhe jo një shtesë të thjeshtë anësore, por fare qartë rimarrjen e një konfiguracioni teologjik, i cili, sipas vetë Kadaresë e gjen rilindjen e tij në sistemet politike të një shekulli të ndërkryer.
[1] Shih dy sudimet Figurat e ëndrrës te Pallati i Ëndrrave: Eskili, Shekspiri, Kadareja dhe Kadareja dhe Dantja.
[2] Kjo novelë citohet sipas botimit Collected Tales and Stories de Mary Shelley, ed. by Charles E. Robinson; Baltimore-London, The Johns Hopkins University Press, 1976, p. 100-116.
[3] Shih punimin e Alan W. Raitt, Prosper Merime, Londër, Eyre & Spotttiswoode, 1970, f. 41-44, 58-62. Dihet se Gëtja ishte ndër të paktët që nuk u mashtruan (Gespräche mit Eckermann, 14 mars 1830). Kujtojmë se La guzla ishte përkthyer në rusisht nga Pushkini dhe në polonisht nga Mickieviçi, që të dy të mashtruar. Shih R. Maixner, “Disa viktima të La guzla të Merimesë”, Revue de Littérature comparée, XXX-3, korrik-shtator 1956.
[4] “Gjithë vëmendja e Mark-Alemit u përqëndrua së pari në ato vegla, “lahuta”, siç quheshin, tepër të ngjashme me “guslat” e rapsodëve sllavë”. (Pallati i Ëndrrave, f. 168).
[5] Mary Shelley, Westminster Review, 1829/1
[6] “A s’ndiqet ai nga armiqtë e tij, dhe a s’janë betuar ata se gjaku nuk paguhet” (“The Flame of Perrussich”, str. 1; art. i cit.; Raitt, po aty f. 377a).
[7] Shkrimtarja britanike e paraqet “The flame of Perrussich” me këto fjalë: “Një prej këtyre poemave mbështetet mbi betimin mes shokësh, që është diçka e zakonshme për luftëtarët ilirë. Dy njerëz të bashkuar në këtë mënyrë quhen Pobratimi, ose gjysëmvëllezër; shpesh ata flijojnë jetën e vet për njëri-tjetrin, dhe çdo grindje mes tyre është po aq skandaloze sa kur, ndër ne, djali keqtrajton babanë e tij” (art. i cit.; Raitt, f. 376b).
[8] Shih Jaroslav Frycer, “Syri i keq – vështrimi frenetik”, Romantizmi frenetik, përmbledhje artikujsh, f. J. Frycer dhe F.P. Kirsch; Brno-Wien, Masarykovy universita- Universität Wien, 1993, f. 61-72: “Kjo bestytni ndeshet në mbarë botën, që nga Irlanda në Kore, nga Groenlanda në Peru dhe Brazil, tek Bantutë si dhe te Pigmejtë. Në lashtësinë greke, ajo quhej baskania, në Romë fascinum, fascinatio, në spanjisht mal ojo, në italisht fascino ose jettatura, në anglisht evil eye, në gjermanisht böser blick etj.” (f. 63-64). Dihet se Teofil Gotjeja ka shkruar një novelë me titull “Jettatura”.
[9] Një strofë si kjo p.sh.: “Më mirë do ndjeheshit sonte në shtëpinë time; atje ka jastëkë atllasi, dhe ju do të preheshit natën me perde damasku” (“Maximus and Zoe”, 21 ; M. Shelley, art. cit.; Raitt, p.379 a) nuk mund të mos të bëjë të qeshësh, kur dihet se, në malësinë shqiptare, jastëkët prej atllasi ishin po aq të rrallë aso kohe sa edhe sot.
[10] As gjakmarrja nuk është një veprim posaçërisht shqiptar. Shih Ernst Jünger: “Ndëshkimi ngrihet mbi gjakun e kriminelit, dhe përmes tij e drejta. Një ndëshkim i pakryer përbën rrezik për të gjithë. Ndaj thuhej dikur se “gjaku nuk duhet të mbesë mes nesh” (Le mur du temps, § 52; përkth. Henri Thomas, Paris, Gallimard, coll. “Folio-Essais”, 1994, p.102)
[11] (…) vjehrri i saj, Aleksi, maniak siç qe për të shpjeguar zanafillën e mbiemrit të familjes, i kishte vizatuar atij një urë triharkëshe, që ndodhej diku në Shqipërinë Qendrore dhe në të cilën ishte bërë dikur një flijim” (Qorrfermani, f. 28)
[12] ( …) kishte parë, në një vend shumë të largët, një urë në themelet e së cilës ishte muruar një njeri. (… ) Ishte një urë e vogël, më saktësoi ai, dhe , për të shmangur shembjen e saj, ishte dashur të bëhej një flijim” (Muri i madh)
[13] “Dëgjove ç’ndodhi dje përpara Tabir Sarajit?… (Qorrfermani, f. 60)
[14] Familja ku ajo do të hynte ishte fis (vërtet i largët, me gjithë atë fis) me Qyprillinjtë e famshëm. Madje mbiemri i saj Ura, nuk ishte veçse mbiemri i vjetër, paraprak, i Qyprillinjve, që ata, për arsye të larta shtetërore, e kishin ndërruar duke e përkthyer nga shqipja në osmanishte. (po aty, f. 28 ) Shih Pallati i Ëndrrave, f. 68: (…) “mbiemri i Qyprillinjve s’ishte veçse përkthimi i fjalës “Ura”, që vinte nga një urë e moçme triharkëshe në Shqipërinë Qendrore, e ngritur në kohën kur shqiptarët ishin ende të krishterë, dhe në themelet e së cilës ishte muruar një njeri.”
[15] (…) “një nipi të tyre, një djalë i zbehtë dhjetë-dymbëdhjetëvjeçar, që kishte ardhur për vizitë një vit e ca më parë së bashku me të ëmën. Djali quhej Mark-Alem, ishte i paafrueshëm. (Qorrfermani, f. 28)
[16] Të verbrit që vinin në kafene nuk ishin të verbër dosisdo, të bërë kështu nga sëmundja apo ndonjë goditje, as të plagosur në luftë (…) Nga fëminia Mark-Alemit i kujtohej, ndonëse turbull, dekreti i famshëm i “Qorrfermanit”, me anë të të cilit shteti kishte shpallur verbimin e dhjetëra mijëra njerëzve që, me syrin e keq, rrezikonin mbretërinë; por vetëm prej kafetarit kishte mësuar ç’kishte ndodhur në të vërtetë : ankthin e pafund, gjuetinë e sykëqinjve, së fundi pensionet që u kishte dhënë shteti atyre që u paraqitën vullnetarisht për t’u çliruar prej syve të vet. (Pallati i Ëndrrave, f.122-123 )
[17] Në një udhëzim të tij Komisioni Qendror kishte përcaktuar qartë pesë mënyrat e nxjerrjes së syve: bizantino-venecianen (me hekur me dy gjilpëra), tibetianen (me shtypje gurësh mbi zgrof për të shkaktuar daljen e kokërdhokëve), mënyrën vendase (me thartirë gërryese), romako-kartagjenasen (me tepri drite) dhe atë evropianen (me mungesë drite).
Po në të njëjtën qarkore përcaktoheshin gjithashtu se, përveç shpërblimit në të holla, do të kishin të drejtën e zgjedhjes së mënyrës së verbimit gjithë ata që do të paraqiteshin vullnetarisht përpara komisioneve. (Qorrfermani, f. 23).
[18] Fjala është për një episod nga përplasja e përhershme mes Qyprillinjve dhe Sheh- Ul-Islamit (po aty f. 10-11), që përshkon dhe Pallati i Ëndrrave gjithashtu.
[19] Për lidhjet mes romancierit shqiptar dhe Komedisë Hyjnore, shih studimin tonë të përmendur në shënimin e mësipërm.
[20] Komedia Hyjnore (përkthyer nga Pashko Gjeçi), Onufri, 2021, f. 277
[21] Shelley, Mary. Syri i keq, f. 100
[22] Kadare, Ismail. Qorrfermani, f. 14
