1.
Kjo është legjenda e Breshkanit të Bokës, Lepurushes së Shullanit dhe Poetit të Vdekur.
Gjithçka niste pikërisht te ai diell që po vdiste tepër ngadalë, më ngadalë nuk e mbaja mend të ketë vdekur. Ishte një vdekje që kishte përgjakur jo vetëm malin matanë, por të gjitha malet rreth e rrotull ku mbështetej ai qiell aq i kaltër, aq bosh, aq i zgavërt, pa asnjë re. Dukej se dielli nuk po vdiste vetë, por po e dështonte i njëjti qiell që e kishte lindur, nga krejt e kundërta e tij, me aq dëshira dhe me aq shpresa. Dhe e vetmja qenie në botë që e përjetonte me kureshtje, përzier ndoshta me dhimbje të pakuptueshme, isha unë. Nuk pyeta pse kështu, sepse në jetën time ende nuk kishin lindur pyetjet, të cilat, pasi të kenë lindur, vdesin, sikurse vdes gjithçka tjetër. Ndoshta në jetën e një breshkani nuk ka vend për pyetjet. Dhe nuk hamendesha fare se edhe kësaj të mete të njerëzve nuk do t’i shpëtoja, ashtu si nuk do t’iu shpëtoja edhe shumë të metave të tjera që, njëra pas tjetrës, do të hynin në jetën time.
“Kjo mbrëmje, – po flisja me vete, – “është më e vjetër se mbrëmja e djeshme. Është mbrëmja më e vjetër”, – shtoja pastaj po me veten time.
Unë po bëhesha gati të përfundoja kullotën, sepse po vinte orari i rëndomtë i gjumit. Dy fëmijë të vegjël, një djalë e një vajzë, me çantat shkollore kraheqafë, që dolën nga Pylli i Thellës, më tërhoqën vëmendjen dhe u bënë shkak që të mos shkoja kurrë më tek shtrofulla ime në majë të Thellës.
Edhe pasi dolën nga pylli, ata vazhdonin të mblidhnin lule. Ngjyrat e tyre më hutuan, aromat e tyre më dehën.
Ishin fytyrëlule.
Por më shumë se çdo gjë në botë më trullosën sytë e tyre. Më trullosi aroma e blerimit të syve të tyre. Një blerim fieraje, me pakëz prarim rrezesh, njëherësh dielli dhe hëne, tejet fëshfëritës, i përjetuar nga unë para gjithçkaje tjetër në jetë, menjëherë pas daljes nga lëvozhga e vezës. (Këtu nuk mund të mos shënoj se unë kam lindur me kujtesë dhe do të vdes me kujtesë.) Një fierajë që mua m’u duk më e pafund se pafundësia. Dhe një aromë e pafund fieraje. Sytë e fëmijëve mua më trullosën jo aq pse më kujtuan ditën time të parë të ardhjes në jetë, jo aq pse nuk do të shikoja kurrë më në jetë sy më të bukur, jo ngaqë shikoja për herë të parë njerëz – dhe njerëz kaq të bukur….
Sytë e tyre më trullosën atëherë, sepse ishin të njëjtë, si sytë e djalit edhe të vajzës. Sytë e tyre më trullosin gjithnjë, sepse kurrë më në jetë nuk do të shikoja dy njerëz që t’i kenë sytë aq të njëjtë.
Ai djalë dhe ajo vajzë do të mbeteshin të paharruar për mua jo vetëm për sytë e tyre që ishin më të njëjtë se të gjithë njerëzve që do të shikoja në jetë.
Në njëfarë vendi, ata i hodhën çantat shkollore, i vendosën pranë çantave tufat e mëdha të luleve dhe filluan të pëshpërisin:
– Mua po më rrah shumë zemra! Po ty?
– Ku e ke zemrën ti?
– E kam këtu, po ti?
Ai e vuri njërën dorë të tij tek zemra e saj. Ajo e vuri njërën dorë të saj tek zemra e tij.
– Sa bukur rrah zemra jote. A mund ta dëgjoj? – pyeti ai.
– Mund ta dëgjosh, – pranoi ajo. Dhe ai vuri veshin e tij tek zemra e asaj.
– Mund ta dëgjoj unë zemrën tënde? – pyeti ajo. Dhe ajo e vuri veshin e saj tek zemra e tij.
Unë thjesht mendova se zemra e tij është krejt si zemra e saj, zemra e saj është krejt si zemra e tij.
Duke dëgjuar zemrat, trupat e tyre të vegjël, të imët dhe të zbehtë u këputën nga gjumi. Nuk u dëgjuan më. Kokat i kishin mbështetur tek çantat, tufat e luleve ishin shpërndarë sipër trupave të tyre që ishin shtrirë mbi barin e njomë e të butë të Majës së Thellës.
Për herë të parë në jetë e ndjeva veten një qenie të padobishme. Unë nuk mund t’i merrja vogëlushët të bujtnin në shtrofullën time. I magjespur nga sytë e tyre, tashmë të mbyllur nga gjumi, nuk më bëhej as të flija, as të lëvizja nga vendi. Nuk duroja sa t’i shikoja përsëri!
Kishin fjetur të gjithë zogjtë, kishin fjetur të gjithë tokësat e Pyllit të Thellës, kishte zbritur muzgu, i pari i jetës sime, kur, se prej nga, na erdhi një erë e fuqishme dhe i shpërndau nëpër bar lulet që kishin mbledhur vogëlushët.
Ktheva vështrimin dhe pashë lart një re të bardhë që teksa rendte, fryhej, dhe teksa fryhej, nxihej. Ajo gati kishte arritur në Bor-akull, në shtrofullën e saj, kur, se nga doli një re e fuqishme dhe ia ktheu kokën drejt majës së Thellës.
Mendova se mos ka harruar diçka këtu dhe po vinte ta merrte. Pastaj do të ikte prapë nga kishte ardhur.
Mendova se i kishte rënë diçka nga xhepi dhe, sapo ta gjente, do ta merrte dhe nuk do të kthej kurrë më këtu.
Me tmerr mbi kokën time shikoja këtë masë të madhe gri, e cila sa më shumë që afrohej, bëhej më e zezë. E përshkonin, sa dukej sikur e shqyenin, vetëtima gjithnjë e më të dendura, të pasuara nga bubullimat.
E pranova për herë të parë në jetë se isha një qenie e dobët që nuk mund t’i ndihmonte dy qenie më të dobëta se vetja. Unë nuk mund të bëja asgjë për t’i zgjuar nga gjumi, nuk mund të thërrisja, nuk mund t’i tundja, nuk mund të çmendja veten as nuk mund t’i alarmoja të tjerët.
Fëmijët flinin. Nga gojët e tyre dilnin mjegulla të vogla, të bardha, ato dridheshin në erë, por nuk lageshin nga shiu.
As dallga e parë e shiut nuk ua nxori gjumin vogëlushëve. As dallga e dytë, më e pamëshirshme se e para. Dallga a tretë i ngriti përpjetë nga shtrati prej bari të njomë fëmijët dhe i hodhi tek gëmusha pranë. Vetëm atëherë vogëlushët u zgjuan. Unë shikoja si dridheshin dhe si shtrëngoheshin me njëri tjetrin dy trupat e tyre.
Pas dallgës së tretë, pikat e shiut filluan të shndërroheshin në cifla të vogla të bardha. U zbardh dhe ngriu gjithçka. Dy fëmijët dridheshin.
Nga pylli zëra njerëzish afroheshin për në Majën e Thellës. Ata thërrisnin emrat e vogëlushëve. Nga thirrjet i mësova emrat e tyre: Blera dhe Bleri. Sa do të doja të përgjigjesha unë në vend të tyre!
Atyre iu dilnin re të bardha nga gojët, shiu nuk ua kishte lagur, bora nuk ua kishte ngrirë. Nga gojët e Blerës dhe Blerit nuk dilnin më mjegullat e vogla të bardha.
Blera dhe Bleri ishin bërë ujë, ishin bërë akull, ishin bërë borë! Uji nuk flet, akulli nuk nxjerr zë, bora nuk pipëtin.
– A kanë zemër? A iu rrah zemra? – pyeti dikush nga mizëria.
Po kërkonin në kraharorët e tyre dhe nuk po ua gjenin dot zemrat.
– Nuk i dëgjohet zemra Blerës!
– Nuk i dëgjohet zemra Blerit!
Unë doja të thërrisja: “Po! ka zemër Blera, po! ka zemër Bleri! Ndoshta zemra e Blerës tashi është tek Bleri, zemra e Blerës është tek Bleri, por Blera ka zemër, Bleri ka zemër!
– A kanë damarë? – thirri dikush më fort se të tjerët. – A iu rrahin damarët?
Ai ua kërkoi damarët tek qafa. Dhe thirri në formë sihariqi:
– Po, kanë damarë! Iu rrahin damarët!
Ua ndërruan shpejt e shpejt rrobat, pastaj dy burra i morën në kurriz. Pylli ndërkohë nxirrte papushim njerëz, të vegjël, të mëdhenj, të moshuar, meshkuj dhe femra. Sikur ishin thirrur për të shuar kureshtjen time për njerëzit dhe jo aq shumë për t’i shpëtuar jetët e Blerës dhe Blerit.
Unë i vija re, ata nuk më vinin re, sepse as breshkan Boke nuk isha më, isha shndërruar i tëri në një plis të bardhë bore.
I shikoja me vëmendje të gjithë një për një, që t’i kem në kujtesën time përgjithmonë. Unë që e dalloj edhe fijen e barit nga fijet e tjera, edhe petalin e lules nga petali tjetër, edhe kokrrën e rërës nga kokrrat e tjera të rërës, nuk do t’i harroja ata kurrë.
Ndërsa, bashkë me Blerën dhe Blerën, po niste të zbrapsej mizëria e njerëzve, mendova se është koha të shkoj tek shtrofulla ime, tek shtëpia ime.
Përpara se të hidhja sytë për të parë, një zë i thellë burrëror u përhap tri herë rresht pikërisht nga vendi ku ndodhej shtëpia ime:
– Hera! Heeera!! Heeeraaa!
Nga mesi i njerëzve një zë i kthjellët femëror iu përgjigj gjithashtu tri herë rresht:
– Heri! Heeri! Heeeriii!
Hodha sytë nga Heri. Tashmë Maja e Thellës ishte edhe një mal më e lartë. Zëri i djaloshit iu drejtua prapë së dashurës:
– Deti!
– Deti?! – iu përgjigj zëri i së dashurës.
– Deeeeeeeeti! – vazhdoi ai.
Mizëria e njerëzve u tallazit disa herë para se t’ia mësynte përsëri Majës së Thellës.
– Ku është deti? Ku është deti!! Ku është deeeeeeeeeeti!!! – nuk pushonte Hera teksa dukej dhe zhdukej nëpër mizërinë e njerëzve që mezi i hapte udhë.
– Andej nga vdes dielli! Te vdes dielli! – u dëgjua më në fund kumti i Herit. “Te vdes dielli!” u shqiptua pastaj nga çdo njeri në atë mizëri të madhe pa fund.
– Atje dielli vdes i ri! – tha Hera duke rendur drejt tij. Këto fjalë të saj i dëgjova vetëm unë, askush tjetër.
– Atje hëna lind e vjetër! – iu bashkova unë fjalëve të Herës. Atje hënat lindin të vjetra! e ndreqa unë thënien time. Atje hënat e reja lindin të vjetra! – përfundova së thëni unë.
Një jehonë e bukur, e kthjellët, kumbuese e tokës dhe e qiellit, Hera iu vërtit rrotull Herit, mal i lartësuar sipër malit.
Sapo Hera arriti tek Heri, një zë i përbashkët shpërtheu nga trupi i gjithë mizërisë njerëzore:
– I plotfuqishmi! Operativi! I plotfuqishmi!! Operativi!! I plotfuqishmi!!! Operativi!!!
Operativi, një njeri i veshur me të blerta. I plotfuqishmit, një njeri i veshur me të kaltra.
Mizëria e njerëzve, pa pritur i pari të dytin, ia mbathi me të katra, duke i përzier borën me dheun e gurët. E la Herin dhe Herën në duart e operativit dhe të plotfuqishmit. E la malin e lartë në duart e operativit dhe të plotfuqishmit. E la jehonën e kthjellët në duart e operativit dhe të plotfuqishmit. E la lartësinë e malit sipër malit në duart e operativit dhe të plotfuqishmit.
Pashë në duart e Herit dhe të Herës vezullime metalike që m’u ngulën si teha të mprehtë e të ftohtë dhe nuk m’u shqitën nga truri gjithë jetën.
Edhe unë mora drejtimin nga po largohej mizëria e njerëzve. M’u ngjit ikja e mizërisë së njerëzve.
Kishte prej tyre njerëz fytyrëbari, fytyrëlule, fytyrëlastarë, fytyrëdru, fytyrëgurë, të bukura, të shëmtuara, gjithfarëshe. Kishte prej tyre njerëz me mendje dhe mendime, kishte njerëz me mendje dhe pa mendime, kishte njerëz pa mendje dhe mendime.
Edhe unë mora ikën, pa e ditur se nga do t’ia mbaja.
– Poshtë armiku subjektiv! Poshtë armiku subjektiv! Pooooshtë armiku subjektiv!!! Poooshtë armiku subjektiv!!!
Vonë, shumë më vonë unë do ta merrja vesh se armiku subjektiv ishte Heri, ishte Hera.
Më buçisnin mu në veshë gjithfarë zërash të dridhur njerëzorë.
U largova pa ia lënë lamtumirën shtëpisë sime të vogël në Majë të Thellës, të cilën nuk do ta shikoja kurrë më. U largova pa ia lënë lamtumirën detit, të cilin unë e shikoja çdo mëngjes, sapo zgjohesha, çdo mbrëmje, para se të ngrysesha. Dhe kurrë nuk do ta shikoja më as detin.
Njoha për herë të parë njerëz. Njoha aq shumë njerëz pënjëherësh.
Nga ata mora frikën. Një frikë shurdhuese që nuk reshti kurrë më në veshët e mi.
Më shumë se gjithçka, tek ata njerëz më pëlqyen lotët. Doja të kisha lotë dhe të qaja deri në fund të jetës, deri në fund të botës për shtrofullën time, për banesën time, për shtëpinë time. Dhe për detin. Ishte gjë që nuk bëhej. Pastaj mendova një çast: “Unë kam këmbë të fuqishme e të palodhshme. Fundja, pse të mos jem edhe unë njëri prej tyre? Dhe u nisa!”
“A kam unë zemër? A kam zemër? A më rrah mua zemra? A kanë zemra breshkanët? A iu rrah zemra breshkanëve?” Këto ishin pyetjet që unë ia bëja vetes papushim tek zbrisja teposhtë Pyllit të Thellë. Vetë nuk mund të përgjigjesha, tjetërkënd nuk mund ta pyesja. Dhe pothuaj nuk e kisha hallin tek fati im i trazuar, pothuaj nuk doja t’ia dija për kafshët e lemerisura të pyllit, të gjitha të mbetura pa shtrofullat e tyre të gërryera në dhé, pa foletë e tyre në ngritura nëpër ferra, gëmusha apo majat e lisave. Të gjitha kishin marrë arratinë në kërkim të një fati të ri të panjohur, të paditur. Të gjitha ishin të trazuara, të turbulluara, por unë e mundoja veten më keq se githkush me ndjesinë se isha i turbulluar për të mos u kthjelluar ndoshta kurrë.
Sa herë që ishte e mundur, hidhja sytë nga të katër anët se mos pikasja ndonjë breshkë, ndonjë breshkan, këdo prej tyre.
Borën deri atëherë e kisha parë vetëm në ëndërr. Por jashtë ëndrrës ishte për mua e papërballueshme, ishte gati e pakalueshme. Jo se shtresa e saj ishte e trashë, por se rrezatimi i diellit në borë mua më kalamendte, më përgjumte, më vinte në kllapi të rëndë. Rrezet shpërbëheshin nëpër kristalet e borës dhe me mijëra ngjyra e mashtronin trurin tim, trurin më të pamashtrueshëm në botë, i gënjenin sytë e mi, shqisën time më të mprehtë, sa unë të ndihesha i zhgënjyer, i tradhtuar prej tyre. Lëvizja kuturu a thua se ecja në fund të një pusi me një errësirë të dendur shumëngjyrëshe.
Sytë më mbusheshin me ylberë. Një më ngjante me Blerën. Një tjetër më ngjante me Blerin. Ylberë binjakë Bleri dhe Blera. Dhe më ftonin për diku, për askund. Dhe mua më dukej se nuk hidhja asnjë hap përpara.
Bëra çmos për të shmangur këtë lojë të borës e të diellit dhe po zgjidhja rrugët nëpër hijet e drurëve. Drurët shkundeshin dhe ma lëshonin borën përsipër. Më dukej sikur e kisha gjithë pyllin e Thellës mbi kurrizin tim.
Isha një lëmsh bore që po rrokullisesha dhe, ndoshta pambarim, kur, papritmas u ndala, dikush e hapi lëmshin e borës dhe pashë një fytyrë njeriu duke u shtrembëruar. Ishte një njeri fytyrëdru, me mendje dhe mendime. Kurrë në jetë nuk do të shikoja fytyrëdru kaq të shtrembëruar.
Fytyrëdruri i shtrembëruar më bërtiti mu tek veshët e mi:
– Borë, moj e zezë, borë, moj shtrigë, kush të thirri, kush të deshi, kush të pruni?!!!
Pastaj m’u drejtua mua:
– Hej, ky malukati! Edhe ky na u desh. Nuk mjaftoi që gjithë natën kërkuam dy fëmijët e humbur, nuk mjaftoi bora që na ra mbi pemët dhe nuk na la asnjë lule në degët e tyre. Na mbiu edhe malukati!
E dëgjoi emrin e vet e bija që e thërrisnin Borë:
– Baba, sa herë të kam thënë mos u bëj prapanik, sa herë të kam thënë hiq dorë nga paragjykimet. Nuk ekzistojnë maluketërit!
Përfitova nga kjo ndërhyrje e Borës dhe vazhdova rrugën për në fshatin Bokë të strukur në pyllin e gështenjave, me shtëpitë dhe rrugët e fshatit të fshehura nëpër pemëtore. Në çdo zgjim e kisha kundruar këtë fshat nga maja e pyllit të Thellë. I kisha numëruar tymet e oxhakëve, si ngjiteshin lart duke u spërdredhur, duke e mbushur hapësirën me vijëza të bardha, të përhimta, të kaltëra, të shtyra andej-këndej nga era.
U ndjeva i tradhtuar edhe nga kujtesa. Fshatarët, të gjithë fytyrëdru, të gjithë me mendje e mendime, ishin tymosur, ishin përzhitur e përcëlluar duke u përpjekur të shpëtonin çka ishte e mundur prej luleve të pemëve. Ata digjnin kashtë, digjnin gjethe të thara, çfarë nuk digjnin për të bërë sa më shumë tym. Kujtesa ime, kujtesa e breshkanit, për herë të parë dhe një ndër të vetmet në jetën time po bënte tekaçift.
Në qendër të fshatit, ndërtesa më e strukur në pemë ishte shkolla e fshatit. Një grup burrash flisnin me duar e më këmbë. Në mes tyre mësues Ajriu po iu tregonte se, sapo ishte njoftuar se Blera dhe Bleri nuk kishin shkuar në shtëpi, kishte nisur kumtarë në fshatin Bokë dhe fshatrat rrotull. Të gjithë ishin ngritur në këmbë menjëherë për të kërkuar fëmijët e humbur.
Njëri nga fshatarët, rrihte borën me shqelma dhe ia drejtonte grushtin tek fyti mësues Ajriut:
– Kurrë më mos i vendos nëpër banka një vajzë e një djalë!
Mësues Ajriu po përpiqej t’i shmangej zemërimit të fshatarëve, “është urdhër nga lart, o shokë”, “kështu e kemi urdhërin të gjithë, o shokë”, “nuk është kështu vetëm në shkollën tonë”, “kudo një djalë e një vajzë bashkë në bankë janë”.
– Unë nuk mund të bëja më shumë, – u përpoq mësues Ajriu t’i qetësonte fshatarët. Sapo mora vesh se Bleri dhe Blera nuk ishin kthyer në shtëpi, lajmërova fshatin tonë dhe të gjithë fshatrat e krahinës. Nuk mbeti frymë njeriu pa ardhur. Dhe e krehën gjithë shpatin e Bokës, nuk lanë fije bari, nuk lanë dru as gur pa krehur, nuk lanë pëllëmbë dheu pa krehur derisa i gjetën Blerin dhe Blerën.
E pashë se disa herë iu erdhi në majë të gjuhës t’ua përplase “epo, vetë desha, si të mos i vendosja në bankë bashkë dy fëmijë që i kanë emrat aq të njëllojtë dhe sytë më të njëllojtë se emrat”. Por disa herë i përpiu fjalët pa i nxjerrë nga goja. Dhe foli me zemërim të papërmbajtur:
– Fundja, pse të lodhem me ju. Jeni një popull individësh dhe, po vazhduat kështu, nuk do të dilni kurrë nga prapambetja, do të jeni gjithmonë popull individësh, nuk do të bëheni kurrë popull kolektiv, siç është fshati fqinj, Koburi.
Sa dëgjuan fjalët “popull indivïdësh”, ende pa dëgjuar fjalët “popull kolektiv” fshatarët e Bokës ia mbathën. Nga gojët dhe nga kokat dukej sikur vazhdonin t’i dilnin re të hirta, re të shpuzta, re të zeza tymi.
– Diellvdekurit ju! – pastaj: Diellvdekurit këta! – avulluan mbi kokën e mësues Ajriut fjalët e tij të fundit.
Përveç atij dhe meje, askush tjetër nuk i dëgjoi.
Të ngulur në borë e në baltë, të braktisur nga mendimet dhe fjalët, e lashë mësues Ajriun, si një pemë së cilës i kanë rënë nga trupi degët edhe gjethet dhe hijet e fundit.
Zbrita nëpër pyllin e gështenjave, nëpër bregun e dëllinjave dhe mbërrita në Luginën e Butë të fshatit Kobur. Të shpërndarë Luginës, fshatarët e atjeshëm po i tymosnin pemët. Një zë brohoriste diku nga kreu i fshatit, pastaj shumë zëra përsërisnin deri në fund të fshatit:
– Poshtë armiku objektiv! Poshtë populli i individëve! Rroftë populli kolektiv!
Bora ishte armik objektiv. Bokasit ishin popull individësh. Kobursat ishin popull kolektiv.
Nëpër pelllgje shikoja një tjetër vdekje të diellit dhe një tjetër lindje të hënës. Nëpër këto pamje më trazohej mbresa e parë me njerëz. Ata, sa i kishin munguar jetës sime të mëhershme, aq do t’i tepëronin jetës sime të mëvonshme.
Pa e gabuar askund rrugën, i saktë dhe i përkorë, më breshkan se të gjithë breshkanët, nëpër terrin diku të trubulluar nga pylli e diku të ndriçuar nga hëna, unë arrita në Pyllin e Butë, sa për të marrë një sy gjumë para se të fillonte jeta ime e re.
