Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Thuhet se letërsia është mjeti i përdorur për të krijuar një realitet paralel, për aq kohë sa realiteti konkret nuk e përmbush autorin, krijuesin. Ka teori që këtë qëllim ia mveshin gjithë artit në përgjithësi. Librat tuaj të fundit, të tre, kanë tiparet e një letërsie non-fiction, pak a shumë si kronika të një jete tejet të zakonshme, ndonëse patjetër jam i prirur të besoj praninë e elementëve të trilluar në të. Po qe se dakordësohemi në moskrijimin e një realiteti tjetër nëpërmjet letërsisë, çfarë synoni të krijoni kur shkruani?
Sh.S.: Do të ishte jo fort e këndshme ta kanalizojmë letërsinë në variacione teorike. Njerëzit e sidomos kritikët me çdo kusht mundohen të përkufizojnë gjërat. Nuk them se kjo që thoni ju është e pavërtetë përderisa realiteti kudo del të jetë diçka që ka të bëjë me barbarinë por do të ishte fatale për letërsinë ta kishte vetëm një barrë mbi supe. Rruga e secilit që merret me këtë gjë kaq fëmijërore dhe shpesh kaq rraskapitëse e të çuditshme është unike. Dhe prirem të besoj se secili duhet të gjej rrugën e vetë. Duhet të jetë kokëfortë dhe i egër. Kronikat ashtu siç i referoheni ju mund të mos kenë fare trillim por kjo nuk do të thotë që nuk kërkon dhe atë me ngulm një rend të ri njerëzor. Kjo është një mënyrë e imja. Para së gjithash synoj të pastrohem nga mijëra budallallëqe të trashëguara, synoj të pastrohem nga ligësitë e sistemeve të jetesës e të të menduarit që më kanë rënë në supe. Me një fjalë mundohem ta riparoj para së gjithash veten dhe t’ia dal me të. Dhe nëse arrij tek të tjerët synoj të jem i pranueshëm dhe i vërtetë.
A.D.: A është e lëngshme, sikurse propozon Baumani, shoqëria e treguar në letërsinë tuaj?
Sh.S.: Më vjen keq dhe shpresoj që të mos jetë dëshpëruese për ju por nuk e di për çfarë teorie po flisni. Nuk mund të jap përgjigje ngase nuk jam duke e kuptuar pyetjen dhe as nuk do të doja të hulumtoja përkitazi me këtë teori në mënyrë që të jepja një përgjigje të kënaqshme dhe të shitesha si një autoritet dijeje lidhur me këtë çështje.
A.D.: Si mendoni, nga cili front, nga cili tipar duhet treguar sot lufta e Kosovës, nga ana heroike e çlirimit të vendit apo nga ajo emocionale e ndrydhjes së brishtësisë, fragilitetit njerëzor gjatë luftës?
Sh.S.: Natyrisht nga perceptimi i brishtësisë njerëzore. Kurrë nuk kam menduar se do të flisja për luftën dhe e kam larguar gjithmonë larg temave të mia ngase kam besuar se po flitej e shkruhej shumë lidhur me të. Mirëpo sa më shumë ndihesh përgjegjës për brezat që vijnë dhe sa më shumë që merr pjesë në proceset shoqërore, aq më shumë do të ndihesh përgjegjës për të qenë zë i drejtë i kujtesës. Lufta tek ne ka lënë gjurmë shumë të pashlyeshme por në të njëjtën kohë ka forcuar nevojën tonë të përbrendësuar për paqe. Habitem se si ende sot mund të përmendet lufta si një mundësi e re gjë që e vërejmë tek retorika e politikave ballkanike. Ne nuk mësojmë fare nga mësimet e ashpra historike. Epshi i sëmurë për dominancë dhe nevoja për heronj është diçka për të cilën duhet të ndryshojmë qasje.
A.D.: Më duket se Kadare thotë diku që i është borxhli Servantesit për ndonjë buzëqeshje tek lexuesit e veprës së tij. Po ju, kujt ia keni borxh praninë e fortë të komikes në letërsinë tuaj, sidomos te libri i fundit “Balada e Buburrecit”?
Sh.S.: Kam lexuar shumë libra. Dhe gjithmonë librat që më janë dukur tepër seriozë më kanë dhënë një gjendje të padurueshme. Mendoj se librat duhet ta kenë një dozë të madhe të komikes dhe ajo duhet të jetë nëse mundemi poashtu dozë e mençurisë. Ngase komikja përveç tjerash kërkon mençurinë. Jo ndonjë buzëqeshje por shumë buzëqeshje e të qeshura gjithnjë në sfondin e së cilës na kërcënon terrori i jetës dhe një Marcel Proust tejet serioz.
A.D.: Për letërsi të shkruara në gjuhë si kjo e jona, e folur dhe e lexueshme prej pakkujt, sa të rëndësishme janë përkthimet?
Sh.S.: Natyrisht që përkthimet janë të rëndësishme. Tregu ynë përveç se është i vogël është i mbushur edhe me inatçinj. Me përbuzës dhe me luftëtarë dinakë. Gjë që e vështirësojnë jetën dhe frymëmarrjen e librave tanë që i shkruajmë shtyrë nga impulse të çuditshme që as vetë nuk arrijmë t’i shpjegojmë. Prandaj kur një libër i yni përkthehet dhe gjen lexues tjerë libri rritet dhe masa e argëtimit të tij shtrihet në një fushë të re e të panjohur sepse nuk ka asgjë më eksituese e më joshëse se e panjohura. Në këtë mënyrë autorët gjejnë forca të reja për të vazhduar dhe kënaqen për ca ditë që ka kaluar kufijtë e gjuhës së vetë.
Ata që janë të mirë dhe që nuk janë mashtrues, do të arrijnë tek të gjithë lexuesit kudo në botë. Dhe në këtë mënyrë ai do të jetë i të gjithëve dhe jo vetëm i një kombi apo i një gjuhe për të cilin kanë vendosur fatet. Me brutalitetin si normë.
A.D.: Është e vështirë të jetosh si artist në Kosovë, Shpëtim? Si shkrimtar dhe si aktor, si njeri i angazhuar me çështje të artit dhe kaq? Mendoni se arti, përveçse pasion mund të funksionojë edhe si profesion?
Sh.S.: Natyrisht se është shumë e vështirë. Duhesh të bësh kompromise të paimagjinueshme. Jeta në shoqëritë shqiptare kërkon që të jesh idiot në këmbim të mirëqenies sociale. Do të jesh i përlyer në të gjitha rastet. Qoftë si një idealist i pashoq. Një murg i vetmuar mes absurditeteve. Qoftë si një konformist kryelartë që arsyeton veprimet e tua duke u thirrur në emër të ndryshimeve të mëdha. Për ata që kanë të zhvilluar sensin e ndjeshmërisë është jashtëzakonisht e vështirë. Por mbijetesa shpesh kërkon ato që i ke më të vlefshme. Dhe nuk ka asgjë më kërcënuese se ajo. Përndryshe arti para së gjithash duhet të jetë pasion. Ai i vërteti. Natyrisht një pasion që paguhet mbase edhe mund të dëmtohet. Ngase pasioni përjashton çdo shpërblim material. Por sot ne jetojmë në një shumësi kompleksesh dhe gjithë çfarë na mbetet është që ta zbusim masën e vetë lëndimit dhe ta ruajmë në mënyrë fanatike atë që është njerëzore brenda nesh. Por edhe ta çmojmë njerëzoren që është brenda të tjerëve.
A.D.: Murakami ia huzaon Beatles titullin e romanit të tij, “Norwegian Wood”. Edhe Ishiguro po ashtu, një tregim e titullon “Come rain or come Shine”, titull i një kënge të Ray Charles. Referenca muzikore gjenden shpesh edhe në krijimtarinë tuaj. A ekziston një marrëdhënie mes formave të ndryshme të artit, si parim them, apo është zgjedhje individuale, ngjizur nga rrethana të veçanta të vetë autorit?
Sh.S.: Unë dëgjoj muzikë shumë dhe muzika është shumë e rëndësishme për mua. Kohëve të fundit kam pasur disa performanca me Alban Nimanin e Asgjë Sikur Diellit ku kemi gërshëtuar poezinë dhe muzikën. Format e ndryshme të artit mund të gërshetohen dhe kjo e bën më të pasur dhe më të durueshme. Por për ta bërë këtë duhet të ekzistojë një kimi. Një dëshirë. Një qëllim. Dhe një dije për atë që bën. Mjafton ta dimë. Të tjerat do të jenë aty. Isha në kërkim të një titulli për librin derisa dëgjova Lindjën, një bend i viteve tetëdhjetë. Kënga quhej “Balada e Buburrecit”. Kishte vargje të forta.
Thoshte në zemrën time kam një shpatë, të gjithë e dinë se sa jam i pafat. Jam buburrec por jam krenar. Jam i vogël por jam krenar. Sigurisht interpretimi im kalonte atë personal dhe më lidhej me fatin e vendit tim në kuadër të një shumësie fatesh, kombesh e konfliktesh. Prandaj thashë libri le të titullohet kështu. Në fund të fundit ne jemi robër të riprodhimeve dhe akomodimeve të ndryshme përgjatë shekujve. Qofshin ato edhe artistike.
A.D.: Kujtoj një poezi tuajën (që për hir të së vërtetës e kërkova prapë dhe e gjeta për të marrë vargjet në vijim), fryma e së cilës më mbeti gjatë në mendje.
Po haja/ Akullore dhe shihja/ Libra të vjetër në njërën/ Nga rrugët e Tiranës[…] Marr Majakovskin në duar/ Dhe e pyes shitësin/ Sa kushton/ Thotë pesëqind lekë/ Dhe duke e ditur se/ Ma ngulin i them shtrenjtë/ Po pra se ti e ke mendjen/ Te Stoma/ A e di çfarë do të thotë/ Stoma nga greqishtja/ Do të thotë gojë/ Aty e ke mendjen/ E ndërron Majakovskin/ Për një akullore/ Mos më fajëso mua/ Fajëso kapitalizmin […]
Më pëlqen shumë rimarrja e flladit të rëndë urban te kjo poezi, konkretja, rrëfimi pa epizëm të dalë boje dhe pa lirizëm të shtirur. Pak a shumë të tilla janë dhe prozat e shkurtra që keni botuar. Në rastin tuaj, kemi të bëjmë me një letërsi të qytetit, apo më tepër me një qytet që sjell, kërkon ndoshta edhe imponon këtë letërsi? Çfarë ju shkruani është nxitje nga brenda-jashtë apo e anasjelljta, ajo çka është jashtë vjen brenda jush për t’u kthyer prap si letërsi? Pak a shumë si ai procesi i bimëve që marrin dioksidin e karbonit dhe e kthejnë në oksigjen… Shumë patetike, t’i mveshësh të tillë mision shkrimtarit ë…?
Sh.S.: Atë e kam shkruar gjatë kohës sa shkruaja një shfaqje që kishte premierën te Shtëpia e Gjetheve në Tiranë. Nën regjinë e Zana Hoxhës. Ishte një temë që ne të dy e kishim diskutuar më herët, një ide shumë interesante e Zanës që kishte të bënte me kohën e një Shqipërie komuniste dhe idealizimin që shqiptarët e Kosovës e kishin për të. Këtu më lejo ta përmend dashurinë e babait tim për Radio Tiranën e atëhershme kur të gjithë vuanin nga magjia e Beatles. Kur nuk arrija të bëja as gëk e as mëk për ndërtimin e tekstit të shfaqjes, dilja nëpër Tiranë dhe shkruaja vjersha. Bëra një cikël lidhur me Tiranën. Vjersha që në qendër kishin atë që shihja dhe atë që krijohej pas asaj që shihja. Ishin poashtu të rrezikshme. Disa lexues të panjohur diku kishin bërë shaka. Kishin shkruar një vjershë dhe kishin vënë autorësinë time. Përshkrimi i detajuar dhe kaq direkt që po bëja kishte rrezik të rrëshqiste në diçka që duhej qeshur e tallur. Por sidoqoftë cikli prej disa vjershash ekziston dhe disa prej tyre do të botohen në librin e radhës me vjersha. Më vjen mirë që e keni pëlqyer.
A.D.: Mendoni se bimët kanë jetë, janë gjallesa e për sa kohë janë të tilla, ne njerëzit duhet t’u japim të drejta, për shembull mos t’i këpusim, mos t’i hamë, madje as mos t’i ofendojmë duke bërë shaka me to? Thua të arrijnë gjer’ këtu agjendat e sotme progjithçkasë?
Sh.S.: Para disa vitesh isha në një kështjellë si shkrimtar resident në një fshat parajsor të Zvicrës. Dhe një shkrimtar më të cilin qëndronim aty shante një kositës të barit. Që mbase ishte detyra dhe për këtë gjë paguhej. Ai shante e shfrynte në drejtim të tij për shkak se vriste insektet dhe prishte rendin e tyre të jetesës por pakëz më vonë mund ta shihje teksa i lumtur hante mishin. Njeriu është një betejë e kontradiktave.
A.D.: Ju frikëson rritja e inteligjencës artificiale? Po konkurrenca që mund të krijojë?
Sh.S.: Ende nuk arrij mirë ta kuptoj se si po funksionon inteligjenca artificiale por çdo gjë që është artificiale ka diçka të pabesueshme brenda saj. Nuk e kam idenë se çfarë konkurrence mund të kemi me diçka të tillë. Por gjithsesi nuk jam fare i informuar me apetitetet e miliarderëve të sëmurë nga ambiciet që për çdo ditë të lume zhyten në projektet e tyre të çuditshme dhe bizarre. Dhe as që më interesojnë por ka momente kur dëgjoj ndonjë gjë të re nga dhe më kap një panik i pashpjegueshëm. Më duket sikur filmat fantastiko-shkencor kanë parathënë çdo gjë. Dhe natyrisht nuk ka asgjë idilike brenda kësaj. Frika është prezente dhe e ardhmja diçka që ka të bëjë me robotët. Prandaj as që e çoj mendjen aty fare, dua të mendoj për atë që më bën të ndihem mirë.
A.D.: Shpëtim, sipas jush, si mendon një njeri që nuk ka lexuar kurrë, asnjëherë në jetë një libër? Le të themi një analfabet?
Sh.S.: Është shumë e vështirë të përgjigjem këtu. E mbaj mend stërgjyshin. Mbase nuk kishte lexuar asnjë libër por jeta e kishte mësuar shumë. Kishte një prani të madhe kudo që shkonte. Një plak i mençur me peshën e fjalës. Në anën tjetër njoh të tjerë që nuk kanë lexuar libër mbushur me paragjykime, dogmatik, zemërngushtë dhe pa asnjë dije mbi lirinë e tjetrit. Mos të harrojmë ka edhe tjerë që lexojnë dhe si njerëz janë budallenj, snob dhe të papërtypshëm. Nuk ka diçka definitive që mund ta përkufizojë pyetjen tuaj.
A.D.: A ju bezdis heshtja e zakonshme që shoqëron letërsinë? Keni, apo a keni pasur ndonjëherë entuziazëm para se ta botonit një libër, keni menduar promovime madhështore, radhë të stërgjata për autografe, por kur kjo nuk ka ndodhur, keni ndjerë zhgënjim? Apo përherë keni qenë i vetëdijshëm për situatën kur dhe ku shkruani e botoni?
Sh.S.: Mbase kjo është intervista më e gjatë që kam dhënë. Dhe shpresoj të mos jem bezdisës për lexuesit e saj. Kurrë nuk kam shkruar për famën, për promovime. Libri im i fundit në Kosovë nuk është promovuar fare. Kishte vetëm një promovim me rastin e përkthimit në italisht. Shoh shumë shkrimtarë që krenohen dhe promovojnë librat e tyre me një siguri kaq të madhe saqë më vjen turp. Natyrisht të mos bëhem krejt i pafytyrë entuziazmohem edhe unë por entuziazmi im kalon shpejt dhe fashitet krejt lehtësisht. Në panairin e librit në Tiranë qëndrova dy orë dhe dhashë tre pesë gjashtë autografe dhe disa prej tyre të njohur ndërkohë biznesmenë, këngëtarë, politikanë të gjithë që aspirojnë botën e shëmtuar rozë në Shqipëri rrethoheshin nga dhjetëra adhurues. Jepnin autografe dhe fotografoheshin. Që të jem i sinqertë gjithnjë e ëndërroj një shtëpi dikund në një mal ku mund të kaloj kohë aty tërësisht i patrazuar nga të tjerët. Por se sa do të ndodhë nuk e di.
A.D.: Mendoni se gjithçka çfarë keni për të thënë, e thoni me letërsinë tuaj? (Nëse po, pse jepni intervista apo bëni promovime? Nëse jo, injorojeni këtë shtesën brenda kllapave)
Sh.S.: Edhe intervistat shpesh ngjajnë në libra. Kam lexuar intervista të mahnitshme nga shkrimtarë e këngëtarë që ishin më të fuqishme se disa libra. Gjithçka që kam për të thënë e them kurdo dhe kudo që më jepet rasti. Letërsia është një mundësi. Ka shumë që mund të më kundërshtojnë dhe ka shumë që mund të më japin të drejtë. Sa i përket promovimeve nuk jam ithtar i tyre por ndonjëherë ndihem sikur nuk po e vlerësoj punën time në mes një vetëbesimi kaq të madh që sundon kudo në rrethet letrare shqiptare e mbase edhe më gjerë. Nuk dua të jem tërësisht i padëgjuar. Dhe ende nuk e kam guximin e shokut tim Arben Idrizit i cili nuk i jep pesë pare për gjëra të tilla.
