Pyetësori “Librat e jetës sime”
1) LIBRI QË PO LEXOJ NDËRKOHË
Letërsia e madhe është një intimitet i tradhtuar, një e fshehtë e rrezikshme e zënë në befasi. Një imoralitet, një aestetikë e dënuar me mohim. Rëndom librat e mëdhenj si “Zonja Bovari”, “Një tragjedi amerikane” apo “Motra Keri” kanë cenuar ligjet e moralit dhe të estetikës.
Unë qaja natën. Isha trembëdhjetë vjeç dhe qëndroja te vitrina e librarive për një kohë të gjatë. Atje bleva librin e parë “Plaku dhe deti” të Heminguejit, nuk e kuptova, por ama e quajta një libër të madh. Ishte intuita që më ndillte drejt librave të tillë. Edhe sot nuk e kuptoj pse ndodhte kjo, kur në vitrinë ishin dhe librat e Zhyl Vernit. Qaja natën dhe prisja të zgjohej nëna për t’më qetësuar. Sa herë që ata vallëzonin gjer vonë në lulishtet e verës, vinte Agllaia, një vajzë tetëmbëdhjetë vjeçare për të më bërë shoqëri. Ajo më lexonte tregime të Mopasanit. Unë fillova të kuptoj se isha mashkull dhe mund ta shikoja Agllainë me një sy tjetër. Dhe tani që po shkruaj këto radhë unë po rilexoj tregime të zgjedhura të Mopasanit në anglisht dhe përfytyroj netët me Agllainë, ato prekje si padashur të saj. Të nesërmen dilja në rrugicë dhe iu lexoja shokëve skenat me seks.
I jam kthyer rileximeve dhe kohën më të madhe ua kushtoj klasikëve. Përherë e më tepër kam një tërheqje të çuditshme ndaj tyre, sikur hyj në një katedrale dhe iu afrohem ikonave.
Letërsia e sotme është e mbushur me bestseller, ajo me kohë ka hyrë në zonën e rrezikshme të biznesit. Tundimi i parasë po prish fjalën si një virus. Prandaj është çoroditur dhe Nobeli, se letërsia nuk ofron aq shumë talente si dikur. Merr një roman dhe lexon një ese, ose një konglomerat dijesh: filozofi, psikologji, sociologji… Romani i mirëfilltë është bërë rob i eksperimentimeve. Denduria shkrimore dhe rrallësia e talenteve të mëdhenj është kthyer në një sëmundje të kohës.
Ah, Agllai, që s’vjen më!
2) LIBRI QË MË NDRYSHOI JETËN
Kadare, pa dyshim. I tjetërllojtë, një antirevolucion brenda revolucionit, një rrezik i pranuar. Gjithmonë më është dukur një privilegj që Shqipëria kishte një shkrimtar aq të madh. “Përbindëshi” u lexua në grup, në kodrat e liqenit. Na dukej çudi sesi mund të shkruhej një roman i atillë. Ishte njëlloj si në një dasmë fshatare të vinte dhe të këndonte Bitëlls. Letërsia shqipe e asaj kohe ishte e palexueshme. Përveç Kadaresë dhe Migjenit të madh, që sa herë e lexoj, më duket se nuk e kam lexuar. Më vjen çudi sesi ai po lihet në heshtje, shqiptohet si i madh, po nuk po shkruhet më për të. Pyeta një ditë një botues kosovar se ç’mendim kishte për Migjenin dhe ai, për çudinë time, heshti. Edhe për Kadarenë klani dhe ushtria e karkalecëve ia kanë hyrë me kohë tradhtive të vogla. Po nuk kanë ç’t’i bëjnë, veç ia shtojnë helmin vetes.
Nga letërsia botërore Drajzer dhe Balzak. “Gjeniu” dhe “Motra Keri”, “Xheni Gerhard”, të lexuara në origjinal. Dhe të rilexuara për të tretën a të katërtën herë. Nga Balzaku “Xha Gorio”, “Kryevepra e panjohur”, “Mesha e ateistit”, “Iluzionet e humbura”, “Lëkura e Shagrenit”. “Të mjerët” e Hygoit, “Saga e Fortsajtëve” e Gollsuorthit, “Lufta dhe Paqja” dhe “Ana Karenina” të Tolstoit, “Vëllezërit Karamazov”, “Idioti”, “Krim e ndëshkim” nga Dostojevski, të gjithë romanet e Turgenjevit, gjithë tregimet e Çehovit, të Mopasanit, Pirandelos etj. Dhe kështu listës do t’i shtonim dhe autorë të tjerë të mëdhenj që e bënë jetën time të shpëtonte gjysmën e saj socialiste pikërisht nga libri…
3) LIBRI QË DO TË DOJA TË KISHA SHKRUAR
“Bukuroshet e fjetura” të Kavabatës. Isha në Amerikë kur e lexova, poshtë në metro duke shkuar në punë dhe zbrita atje ku isha nisur. Pra, e kisha humbur ditën e punës. A mund të shkruhet një roman i tillë, mendova me entuziazmin e një dashnori që sapo ka marrë një “po” të papritur nga një “bukuroshe e vështirë”. Nuk e dija që me mjetet e një filigranisti mund të shkruhej një roman i atillë, që ngjante me avujt e trëndafilta të lotuseve aziatikë kur zbardh agimi, apo me ajrin që fsheh pandehmat tona më ambicioze, por që i mban të fshehura. Shumë shkrimtarë janë tunduar nga ky roman fare i vogël sa një flakon parfumi, madje edhe Markezi i madh, që ka shkruar një roman i ndikuar prej tij.
Tundimet janë të mëdha sepse kryeveprat e shkrimtarëve të mëdhenj, në njëfarë mënyre, krejt iluzore, bëhen të tuat, përderisa libri është yti dhe ti ke fatin ta lexosh dhe në një çast marrëzie të bukur të duket se je ti ai që e ke shkruar. Dhe ta besosh dhe të zhgënjehesh prej këtij besimi donkishotesk, dhe të falesh për hir të asaj se ti je adhuruesi i madh dhe kujt shkrimtari nuk i pëlqen kjo? Sikur t’i thoshe Çehovit: Ah, ta kisha shkruar unë “Zonja me kone”, ai do të buzëqeshte pas lenteve të lornjetit me atë buzagazin e tij të hollë si prej një vezullimi të beftë të unazës me diamante të një zonje të bukur. Dhe ironia s’do t’i ndahej, padyshim.
Dhe do të trishtohej si për veten po t’i përmendje “Pavijoni 6” sepse ai me kohë ishte brenda atij pavijoni të çmendurish për t’i shpëtuar realitetit. Pastaj një tik nervor, një trembje e beftë dhe një lutje “Mos o Zot!” po t’i përmendje “Murgu i zi”.
Një kënaqësi e fshehur, po dhimbshëm e parealizueshme, një ah, që më shoqëron sa herë e kujtoj. “I huaji” i Kamysë. Koha jonë: irracionalizmi dhe absurdi i saj. Marrëdhëniet e prishura njerëzore në një roman prej 80-90 faqesh. Sa shkurt! Po sa i pafund mendimi sepse universaliteti nuk dashka shumë faqe, po shumë mendime në pak tekst.
O Zot, mos më lërë të zgjatem më!
4) LIBRI QË PATI NDIKIMIN MË TË MADH NË SHKRIMET E MIA
“Fije bari” i Uollt Uitmanit. Ishin vitet gjashtëdhjetë dhe lexonim “Shekulli im” të Kadaresë. E kishim gjetur Eldoradon tonë.
Në një tryezë dëgjoj dikë që vinte nga jashtë: Po s’lexove Uitmanin nuk bëhesh poet. E kërkova dhe më në fund e gjeta. “…s’bëhesh poet!” më vinin fjalët e tij. Po unë e kisha gjetur njëherë Eldoradon: Kadareja! U ngjita te Kodrat e liqenit, dy hapa nga shtëpia dhe nisa të lexoj: Ç’është ky libër? Poezi është kjo? Po unë isha kokëmushkë në ato kohë, më pëlqente pa masë të shkoja kundër rrymës. Lexo e lexo pa qejf dhe për t’u ngushëlluar i kthehesha Eseninit: Rusia Sovjetike “I huaj ndjehem në vendin tim.” Ky varg e kishte ruajtur një kambanë prej kishave ruse dhe binte brenda shpirtit tim. E lashë për një kohë Uitmanin, por po ndodhte çudia, ai filloi të ndikonte në poezinë time, e lashë vargun me rimë dhe iu ktheva vargut të gjatë, gati prozë, të Uitmanit. Ndoshta prej tij fillon dashuria ime e madhe për Migjenin, se dhe ai shkruante me varg të lirë. I thosha vetes: sa prapa paskam qenë! Dhe kështu u bëra ithtar i zjarrtë i Uollt Uitmanit, i librit të tij të jashtëzakonshëm “Fije bari”, i përkthyer mjeshtërisht nga Skënder Luarasi. Ai mbeti dhjata ime në poezi. Ndërsa në prozë dy janë ata që kanë ndikim të përhershëm tek unë: Mopasani dhe Çehovi.
5) LIBRI QË MË KA NDRYSHUAR MENDJEN
Shekspirin më shumë e kam ndjekur nëpërmjet filmave “Makbeth”, “Hamlet”, “Mbreti Lir”, “Otello”. 14 vjeç kam lexuar Makbethin dhe Hamletin. Pa i kuptuar gjer në fund, ose pa i kuptuar gjithsesi, po ama, shumë gjëra i mbaj mend edhe sot.
Shekspirin e kam lexuar me hope. Jo me dalldinë e një dashnori të zjarrtë, po të një studenti të zellshëm që do t’i hyjë detit në këmbë. Dhe asnjëherë nuk e kupton gjer në fund dhe jam i lumtur që e rilexoj dhe gjer në vdekje do të mbeten shumë zona të paeksploruara prej meje. Përse ndodh kjo? Në këtë mes nuk ka një arsye që t’i gjesh një përgjigje të mundshme. Ndoshta gjenialiteti fsheh shumë gjëra që as ai vetë s’i di. Pastaj çdo moshë ka një shkallë të re njohurie. Ndonëse edhe kjo s’të ndihmon dhe aq në njohjen e plotë të Shekspirit. Pyeta një ditë Timo Fllokon, që e di përmendësh dhe e reciton anglisht në shtëpi, mes miqsh, kudo që të ndodhet: “mund të lexohet Shekspiri gjithë jetën? I vetmi që mund të lexohet gjithë jetën, ai më ndryshoi, ai më bëri ky që jam, kaq sa jam!”
Ja, libri të ndryshon!
Po në kohën e teknologjisë, të mjeteve të shumta të informimit? Ai rrezikohet! Sa herë vij në Shqipëri shoh si ngrihen gratacielë dhe më duket sikur çaj nëpër male betoni. Asnjë park midis morisë së pallateve ngjitur me njëri-tjetrin, asnjë bibliotekë, po vetëm beton dhe celularë, celularë ku grinden e shahen dhe dashurohen. Po libri?
Rrallë shikoj njeri me libër.
Koha e ngrohjes globale dhe e ftohtësisë së librit! Koha e fast-food-it! Dhe shpesh kthej kokën përskaj ose mbyll sytë se libri shitet në rrugë, në trotuar.
Dhe Shekspiri!
6) LIBRI I FUNDIT QË MË KA BËRË TË QAJ
Ana Karenina kur hidhet në rrotat e trenit. Cila qe tragjedia e saj? Zemra s’njeh arsye. Zhan Valzhani në fund të romanit “Të mjerët” i braktisur nga të gjithë. Roberta që mbytet nga Klajd Grific në romanin “Një tragjedi amerikane” të Teodor Drajzerit. Esteri e braktisur nga i dashuri që mbytet në fund të novelës “Lulet e mollës” të Xhon Gollsuorthit. Fundi i Xha Gorioit i braktisur nga vajzat, kur ai s’ka më verdhushka për t’iu dhënë.
Është koha ime e rileximeve, koha e artë. Dhe në ato kryevepra ka shumë skena kur sytë mbushen me lot. “Vdekja e Ivan Iliçit” të Tolstoit… A nuk të duket se qajmë për veten tonë?
7) LIBRI I FUNDIT QË MË KA BËRË TË QESH
Nga “Aventurat e Ulenshpigelit dhe Lame Gudzakut” të Sharl de Kosterit kam kaluar te “Goja e kalit” e Xhojs Kerit, nga “Ushtari i mirë Shvejk” i Hashekut, te Rableja me “Gargantua e Pantagryelin” e tij të pavdekshëm.
Ishte një izolim i detyruar nga koronavirusi dhe doja të qeshja. Ishte një kërkesë e brendshme imja, e papërballueshme. Edhe kur komunikoja me miqtë, në internet, doja t’u ngjisja edhe atyre të qeshurën, në kontrast me lajmet e këqija, që vazhdojnë të na tronditin edhe sot. Nuk shikoja më tv, iu shmangesha lajmeve, sepse nuk i përballoja dot, kërkoja të qeshurën me ngulm. Gjersa m’u kthye në një ritual.
8) LIBRI QË MË VJEN TURP QË NUK E KAM LEXUAR ENDE
“Canto” e Ezra Paund”. E porosita në Amazon. 1 dollar. Konsiderohet si Iliada moderne. Dhe të gjithë poetët amerikanë të çmimit Pulitzer (një pjesë të tyre i kam përkthyer). Gjithsesi provon ndjenjën e një disfate.
9) LIBRAT QË KAM DHURUAR
Së pari kam qenë hajdut i librave. Kjo ka nisur qysh herët kur në banjën e një shoku gjeta “Tragjedinë amerikane” dhe “Belami” që përdoreshin për letër higjienike. Një herë tjetër gjeta katër vëllimet e Doni i qetë. I zëvendësoja me libra të vjetër shkolle. Nga një banjë nisi formimi i bibliotekës sime të parë. Jepja shumë libra, një pjesë e tyre s’më kthehej më, dëshpërohesha po s’kisha ç’bëja. Kam dhuruar vetëm për ditëlindje. Kur erdha në Nju Jork gjeja libra në trenat e metrosë dhe në park. Njerëzit i lexonin dhe i braktisnin. Ishte një braktisje e qëllimshme: ai që ka parà e ble dhe e lë që ta lexojë ai që s’ka. Kështu që u mësova dhe unë të dhuroj libra, po me shumë dhimbje. Më duket sikur humb një mik. Po tani ka ardhur koha që të dhuroj gjithë bibliotekën.
10) LIBRI ME TË CILIN DUA TË MBAHEM MEND
Është një ves i shkrimtarit: i shuhet dashuria, ajo furi e zjarrtë e frymëzimit për librin që ka shkruar, pale ta lexojë përsëri. Nuk e di pse ndodh kjo! Adhuron gjer në çmenduri librin që do të shkruajë, por e mban të fshehtë, prej një ndjenje narciste të çuditshme. Me mend thotë: po shkruaj romanin më të mirë, po kur botohet ai është një roman i dështuar. Përgjithësisht shkrimtari gabohet me librin e tij, sepse ai është egoist, do që t’i ketë të gjithë librat të mirë.
Por në orët e gjykimit të kthjellët, që janë të rralla, ai është më fatkeqi. Është shpallur, është zhveshur lakuriq para lexuesit, është rrëfyer plotësisht. Kur i vijnë shenja të mira bëhet i padurueshëm, i shpëton në lumin e fjalëve vetëlëvdata, po kur nuk i vijnë shenja, telefonon mjekun psikiatër. Është shumë e vështirë të jesh shkrimtar po paradoksalisht bukur.
Dhe si përfundim unë s’jam në gjendje të them se me cilin libër dua të mbahem mend.
11) LEXIMET MË TË REHATSHME
Në metro. Në atë zallamahi ferri ku personazhet e librave vijnë dhe ikin përmes zhurmave të tmerrshme të trenave.
Pse? Nuk e di. Ndoshta më mbeti zakon prej vështirësisë kur shkoja dhe vija nga puna nëpër errësirën njujorkeze të nëntokës. Në qetësinë e parqeve nuk lexoj dot, në shtëpi as që mendohet, në bibliotekë, vetëm sa e sjell ndër mend, më kap mërzia. Po ku? Atje ku leximi i rehatshëm nuk ekziston, në metro kur shkoj dhe kthehem nga Manhattani.
12) LIBRI QË MENDOJ SE ËSHTË MË I NËNVLERËSUARI
Vetë libri. Dhe shkrimtari.
Tiranë, më 15 gusht 2021
