Faslli Haliti na la, zemra e tij e artë u këmbye me amshimin. Ajo ngeci për njeriun dhe rron për përjetësinë. Atje ndodhi, në një spital, në Tiranë, i pa ngushëlluar si çdo poet. Poetët janë më të pambrojturit në kohën tonë dhe muaji i letërsisë ka një maskë ironie. Harresa është kthyer në rutinë. S’më botojnë Roland, më thoshte, s’më botojnë më poezi, po vetëm përkthime. E çuditshme, nuk e kuptoj, ndoshta s’më njohin më. Gjithmonë kam pasur vështirësi botimi. Ka ndodhur një keqkuptim, i dashur mik, ia ktheja unë, sot më tepër mungon shija. Jetojmë në një kohë të metaltë. Dhe zemra s’ka punë me të, po vetëm mendja djallëzore dhe barku i panginjur. Një mik dikur me thoshte: blej libra dhe lexoj gazeta. Dhe Bethoveni përsëriste shpesh i dëshpëruar: Kur buçasin topat e luftës dhe të politikës, s’ka art! Ndoshta në çdo kohë arti është keqkuptuar. Është marrë lehtë, sepse kohët janë të mbushura me një materializëm vulgar. Arti është delikat, finosh dhe duket sikur bën sfidë, madje krijon gjendje të kundërt si parfumi në një dhomë ku të gjithë pinë duhan. Faslli Haliti shkroi gjer në ditët e fundit, ai mbeti besnik i fjalës, i vuajturi, i persekutuari, i përkëdheluri prej bukurisë. Shkoi i bukur prej talentit te madh, ka ardhur dhe s’do të shkojë më prej talentit te madh.
Kisha shkruar diçka dikur për poezinë e tij, e cila mbeti e pa botuar, të cilën po e sjell për ju.
KËNGA E FUNDIT E MJELLMËS, APO…
Poetin e mban parandjenja. Sido që të ndodhë, ai s’heq dorë nga një magjistricë e Shekspirit brenda në shpirtin e tij. Magjistricat, gjithsesi të parathonë të vërtetat, që mjerisht janë eksperienca të hidhura, po ato s’prodhojnë kumte veç i përcjellin. Kjo magjistrica e F. Halitit na paska qëlluar trillane. Disa herë e ka paralajmëruar për këngën e fundit të mjellmës, poeti ka pritur me zemër të ngrirë, mjellma ka ardhur dhe ka ikur në borëtimë pa e nxjerrë vigmën e saj. Ishte viti 1973. Unë punoja në gazetën Drita, redaktor i poezisë. Djalosh i ri 22 vjeçar. Ishim shumë redaktorë, qe pak rrëmujë atë ditë; ai shfaqet te dera, i trembur, tejet i ndrojtur dhe ngeci atje, sikur të mos i bënin këmbët. Unë nuk e njihja. Ishte veshur varfërisht, këpucët me baltë, pa fare kujdes për veten, dukej si ai njeriu që e ka humbur pusullën. Talent i ri, thashë me vete, vjen nga rrethinat, duhet ndihmuar. Ai vërtet kërkonte ndihmë. Nuk e di pse ndieja keqardhje për atë njeri të panjohur te dera. Iu afrova, i thashë të hynte brenda, po ai nuk lëvizte. Mund të lë ca poezi, pëshpëriti, jam Faslli Haliti. O, ishte ai që ishte dënuar para pak kohe për poemën «Dielli dhe rrëkerat» Ç’poemë e mrekullueshme! E kisha lexuar me një fryme te «Zëri i Rinisë» Ishte ai që kishte shkruar poezinë më të bukur për aksionet Duhej të këndoja i pari, e di. Ishte ai që kishte shkruar poezinë e famshme, e cila pat bërë aq bujë në rrethet artistike, për atë njeriun që priste erën t’i ngrinte cepin e xhaketës e t’i zbulonte koburen. E tërhoqa me zor deri te tryeza e punës. M’i jep poezitë, i thashë. Ai ngurronte. Megjithatë unë i solla, pëshpëriti. Shumë mirë bëre, i thashë me entuziazëm, Faslli Haliti, të kisha lexuar, po s’të njihja. Faleminderit, jam i gëzuar që të shoh. Ai dukej si i sëmurë, s’i bënin përshtypje fjalët e mia. Unë po i lë, tha, faleminderit që po i mbani. Dhe iku. Iku me të shpejtë sikur e ndiqnin. I shkova nga pas dhe e ndalova. Faslli, ç’ke, pse dukesh kaq i tronditur? Jo, jo, nuk kam asgjë. Jam pak i lodhur. Dhe iku me të shpejtë. Kur u ktheva, një nga redaktoret më tha se kisha bërë gabim që ia kisha pranuar poezitë, atij i ishte hequr e drejta e botimit, për atë poemën e mallkuar Dielli dhe rrëkerat. Tani hap kanale. Kthehet në shtëpi kur bie errësira, që të mos e shohin njerëzit. Atje do ta ngrysë, qyqi, në kanale. Nuk e harroj vitin 1973. Pastaj 10 vjet Faslliu kishte punë me magjistricën, qe i sillte kumte të hidhur. U harrua një nga poetët më të mirë. Mbeti vetëm një kritikë e shkëlqyer e Ismail Kadaresë për librin e tij të parë Sot. Më kishin mbetur në mendje vargu që citonte Kadareja Karpuzet krisin si vetëtima. Myzeqeja e Faslliut vinte nëpërmjet akuareleve finoshe e të freskët. Ai ishte mjeshtër i peizazhit dhe i portretit fshatar. Natyrshmëria e tij të habiste. Naiviteti i tij ishte shpikje e madhe moderne. Poezia e tij s’e kishte fanfarën e kohës, ajo ishte thjesht myzeqare dhe thjesht Halitiane. Ai kishte një filozofi artistike që vinte përmjet një luleje, apo shavarit a zhukës se kënetës, siç kishte një filozofi Van Gogu që vinte përmjet lules se diellit, apo arës me grurë dhe me korba. Jo rrallë poezia e Faslli Halitit u keqkuptua. Pse ndodhte kjo? Për shkak të origjinalitetit te madh. Nuk kuptohej, sepse dilte nga kallëpet e kohës. I kam lexuar poezi te Hosteni, revistë humoristike, te rubrika Xhevahire Shtypi, poezi tejet origjinale, të guximshme, ngaqë fshihnin dy kahe, të cilat viheshin në lojë pa të drejtë. Sa herë botonte Faslliu, fillonte stina e tornadove. Ai bënte shumë përshtypje. Spikamë tronditëse. Ngrinte valë gjer lart, diku ngecnin këto valë dhe binin në fashë e qetësi. Po vinte një poet i vërtetë. Udha iu hap dhe iu mbyll. 10 vjet me shat dhe me lopatë, nëpër ugaret e Myzeqesë. Thamë se humbi, po ai ishte kokëfortë, i paepur, i panënshtruar, s’hoqi dorë nga mëkati i poezisë, sepse poezia e tij ishte mëkat. Pas 10 vjetësh ai u shfaq sërish me një libër poetik, duke i kërkuar ndihmë Myzeqesë së tij të dashur. A mund te censurohej Myzeqeja? Më 1984 del Mesazhe fushe, pas vitit 90 deri sot ka botuar mbi 20 libra me poezi dhe përkthime. Prapë magjistrica trillane sjell kumte shqetësuese. Ai bëhet me mbesa e nipa, mosha merr përpjetë, i kalon të 70-at, po s’heq dorë nga mëkati më mëkatar i botës, i shpikur para Evës e Adamit, poezia, kjo lëndë efemere përplot drite hyjnore, art përmbi artet, poezia. Ai Faslli, që ka vjetet e një të moshuari, duket si djalosh dendi, sepse ka një Venus për dashnore, një bukuri e magjijuar që s’i ndahet. Kujdes, kur poezia të shoqëron gjer në fund. S’je si të tjerët. Ke diçka prej shpendi e prej ajri. Këtë të bën poezia. Më 2003-2004 Faslliu boton dy libra duke iu bindur zërit të magjistricës Erdhi, Iku. Asgjë nuk ndodhi. Ai mendoi se ishte mbyllur rrethi, po kjo qe vetëm një pandehmë prej kokëkrisuri. Për të s’ka jetë dhe poezi, për të ka vetëm poezi. Sa merret me jetën, s’bën emër, sa prek atë të shkretë fustan të Venusit, shkëlqen bujshëm. Kur e pa se magjistrica e tij bënte gabim pas gabimi, si për ta shkundur, i shpalli luftë. Kumtet e saj i shpërfillte. Kam kohë, thotë i lumtur, kam ende kohë, kjo vetëdije e kohës për një poet është si qypi me flori për një të varfër. Me 2005 bën një përmbledhje me poezinë e tij më të mirë, një libër voluminoz, me peshë puple në të lexuar. Një kryevepër në llojin e vet. Lexohet me një frymë. Aty shfaqet i plotë poeti. Na kishte gënjyer që s’ia vinte më veshin magjistricës. I vuri titullin e nxituar Kaq. Ç’bën, poet. Mos u dorëzo. Pse, me kaq e mbylle? Ai kumt trillan s’e lë të qetë, e shtyn për të hyrë në dialog infernal, në një dialog njerëzor përplot finesë brenge. Me nënën dhe babanë që kanë ikur me kohë. I ndjen poeti, përsërit gjestet e tyre të fundit dhe i ndjen në mish. Këtë marrëdhënie delikate me te vdekurit e gjejmë te libri i fundit në radhë, po jo i fundit në krijimtari, Diellftohti. Më kot poeti ndjek moshën, i bindet njeriut, e thamë më lart se ai ka diçka prej shpendi dhe ajri, që s’matet me moshën, po me shpirtin. Është shpirti, poet, shpirti yt i nostalgjisë, që duhet përgjuar. Aty ngujohet atomi i tornadove, prandaj s’të dalin profecitë e titujve. Megjithatë ka një trishtim e lodhje në poezitë e fundit, një zhgënjim të hidhur. Një tis të përhimtë, por që nuk ndjell kurrsesi dëshpërim. Faslli Haliti është poet i detajit konkret, i asaj guaskës së jetës, ngecur në hapin e njeriut të thjeshtë, që kur e hap zbulon perlën përplot dritë. Ai nuk qëndron te suprina e një gjetjeje, po depërton në të me arsyetim poetik, ndaj poezia e tij shpesh ka aromën e mençur të aforizmës. Kjo ndjesi e fjalës së urtë, përplot qartësi dhe vlerë aktuale i jep vargut një dinamizëm të brendshëm, një larushi e ekspresivitet sugjestionues. Më lejoni të sjell një poezi – shkurtimë që dëshmon këtë veçanti.
Populli i pikëlluar
Me lot në sy,
Rugova i qeshur në fotografi.
(Buzëqeshja e Rugovës)
Vargu elegant, pa fare gjëra të tepërta, ai ritëm krejt i veçante, ajo asonancë e aliteracion i mezidukur, e gati si i humbur, ajo performancë e lirë, e paimitueshme, bën majë me pjekuri e përsosmëri bravure në këtë vëllim nostalgjie. Metafora qëndiset me dorë, larg fabrikimeve, asaj i vjen era barishte lumi, bukë të pjekur në furrë fshati, vigmë peligorge, këtij zogu të Myzeqesë, erë e kripur deti dhe vidhishteje të mbushur me çerdhe shtergësh në muzg. Aty asgjë s’është e tepërt, faltorja e fjalës është brenda dhe në një fotografi bardh e zi të nënës,ose në një skicë me laps të babait, bërë vite më parë nga Faslliu. Faltoren e fjalës ai e merr me vete, si islandezët, që tërheqin në shtegtimet e tyre, kishat e lidhura me litarë nëpër borëtimë. Kjo kohë ka diçka të ngjashme, thotë poeti, me kaosin e revolucionit, kur Eseninit i dukej vetja i huaj në atdheun e tij. Në vëllim janë dy poezi të mrekullueshme Braktisja dhe Dua, S’ka mbetur gjë nga ajo kohë. Njerëzit dhe natyra janë shfytyruar. Ka shumë pikëllim për humbjen, po pikëllimi s’të mbyt. Kjo është një nga vlerat e rralla, që do ta quaja dritë e pikëllimit. Sa njerëzore janë poezitë Askush s’më bindet, Kërkesa e nënës, Si ti,baba, Të gjithë më mësojnë, Ftesë për muzg, poema Këtu në New York City. Ato të mbeten në mend për humanitetin e natyrshëm, i paarsyetuar, po i ndjerë thellë, siç mund të ndjejë një burim daljen e ujit vetiu pa e ditur përse. Me poezinë e Faslli Halitit janë marrë shumë poetë me emër, sepse ajo është e çuditshme në normalitet dhe e vështirë në qartësi. Një gjë është e përbashkët te arsyetimet e Kadaresë, Agollit, Reshpjes, Zeqos për të përcaktuar të veçantën e kësaj poezie, ajo është shumë frymëzuese, po e paimitueshme. Nuk është pak për një poet. Magjistrica trillane nuk dëgjohet më, ajo paska qenë një shpikje e dobësisë njerëzore. Kumtet e saj kalojnë përanash, pa e cekur poetin, që s’ia vë veshin. Ai shkruan si në rini, me po atë ritëm prej tornadoje që s’fle, sapo më njoftoi se po shkruan tregime, poezi, po përkthen poete të mëdhenj me një pasion prej dashnori, që rend pas fustaneve të Nerudës, Lorkës, Majakovskit, Himenesit, Preverit, Maçados, përgjon dashuriçkat e sivëllezërve që e ngazëllejnë së tepërmi. E, ç’vete! Po ajo, dashuria. Edhe ai e ka Venusin e tij, fustankën e saj kapriçioze, që ka filluar t’i beje lodra,
Rruga nga ti
Tek unë
Dritë qumështi hënor.
Rruga
Nga unë tek ti
Errësirë, bitum i zi.
Ty s’të bëjnë këmbët të vish tek unë
Mua s’më pritet gjersa të vij tek ti…
(Padurimi)
Faslli Haliti pret mjellmën e vet. Ajo vjen dhe shkon. Atij i bëhet se dëgjon vigmën e saj, këngën e fundit në ditët me dëborë. Ai ka kaq herë që jep sinjale të gabuara, për këngën e fundit te mjellmës, e cila nuk nxjerr zë. Kjo është një kohë e çuditshme për poetin kur ligështimi fizik herë-herë i krijon ndjesinë prej puple të mjellmës. Ajo vjen dhe shkon dhe në ditë me diell. Kjo është një mrekulli e fatit, që bën të kundërtën. Ai ka kohë që gjen në rrugë pupla mjellme. Po ato ia shkund poezia e vet. Megjithatë ai nuk heq dorë nga tituj, qe s’u del profecia. Edhe kur të duket, se do të dëgjohet kënga e fundit e mjellmës në një ditë perëndie, ne do të themi, se po këndon bilbili i Myzeqesë.
Gusht 2008
[ Eseja dhe shënimi u mor i plotë nga autori dhe u përgatit nga z. Xhevair Lleshi për botim në gazetën ExLibris…]
