Intervistoi: Violeta Murati
Ishit shumë pranë çmimit “Balkanika 2017” që u nda pak ditë më parë, megjithatë vepra juaj kaloi nëpër një mbresë të veçantë duke u paraqitur si një roman dinjitoz e cilësor, krahas shkrimtarëve të tjerë ballkanas. Mbi këtë mundësi, në kontekstin e letërsisë ballkanike, a mendoni se kemi njohje të mjaftueshme?
Në fakt, ishin tre shkrimtarët e përzgjedhur në finale; mes tyre edhe unë. Por përtej kësaj ngjarjeje që ka rëndësinë dhe simboliken e vet, mendoj se Letërsia Shqipe nuk ka njohjen e merituar dhe të mjaftueshme, qoftë edhe në “kontekstin e letërsisë ballkanike”, siç shpreheni ju. Dhe unë kam dëshirë të besoj se arsyet e kësaj mungese komunikimi janë më shumë të një natyre joletrare. Që herët, në kundërshtim me zëra pesimistë e snobë, kam thënë se Letërsia e Sotme Shqipe ka vlera e zhvillime mjaft interesante, që meritojnë të përhapen e të njihen edhe përtej “katundit” tonë. Dhe nuk ka se si të ndodhë ndryshe: gjithë kjo trysni që ushtron realiteti ynë i egër mbi qenien shqiptare, detyrimisht do të nxisë edhe reagime të denja letrare.
Krijimtaria juaj, veprat, duken të thjeshta, dhe ndoshta ashtu janë. Ngjashëm keni thënë: “Arti nuk është i thjeshtë sepse dëshiron të jetë i thjeshtë, por sepse dëshiron të jetë art.” Me këtë përsiatje të huazuar mund të vështrohet një nga romanet më të vlerësuar, Legjenda e vetmisë, botuar në vitin 2012 nga “Onufri”, me një çmim kombëtar në Kosovë, “Rexhai Surroi” 2012. Në të njëjtën linjë duket se ka shkuar edhe Ministria e Kulturës, kur e përzgjodhi mes pesë autorëve shqiptarë për t’u përkthyer në gjuhë të huaj. Ky është i pari projekt që vjen zyrtarisht, si një interes shtetëror, për ta njohur letërsinë shqipe jashtë kufijve, në një kohë kur mjaft vende të tjera, “njohjen” e kanë proces natyral të financimit në një kulturë tjetër. Pse për shkrimtarët shqiptarë vazhdon të mbetet një lloj ngërçi botimi i lirë, jashtë kufijve?
Po, ashtu jam shprehur. Gjithnjë duke pasur në mendje idenë se nën një sipërfaqe në dukje të qetë e të thjeshtë mund të fshihen thellësi provokuese e joshëse, të cilat presin vëmendjen e lexuesit për t’u eksploruar. Kjo mënyrë shkrimi, e thjeshtë në lexim të parë, respekton lexuesin dhe njëherësh kërkon prej tij një bashkëpunim serioz. Kurse përkthimi i Legjendës së vetmisë në frëngjisht qe një ide dhe projekt i hershëm i përkthyeses Evelyne Noygues, para se Ministria e Kulturës ta shpallte konkursin. Kuptohet, përzgjedhja e bërë nga Ministria dhe ndihma financiare e nxitën vënien në jetë të këtij projekti.
Pse e ka të vështirë një shkrimtar shqiptar të botohet jashtë kufijve? Për njëqind e një arsye! Por unë prapë kam dëshirë të besoj se këto arsye janë të natyrës joletrare; pra, nuk lidhen me vlerën e teksteve.
Si u prit romani në Francë?
Përtej asaj që unë e kisha imagjinuar. Duke lënë mënjanë modestinë e shtirur, më lejoni t’ju them se rreth këtij romani në Francë ka pasur më shumë shënime kritike për pesë-gjashtë muaj sesa në Shqipërinë time për pesë-gjashtë vjet. Gjithashtu, ky roman qe në listën e ngushtë të veprave të përzgjedhura në Francë për çmimin e përkthimit, çka dëshmon përkushtimin e mrekullueshëm të përkthyeses, së cilës i jam gjithnjë mirënjohës.
Dhe mos harroni, në Francë nuk është aspak e lehtë të tërheqësh vëmendjen: aty botohen çdo muaj me qindra e qindra tituj të rinj.
Ridvan, s’besojmë se është e lehtë për ju që pas botimit të një romani të ri, të kaloni kufijtë për të promovuar një roman më të hershëm, me rindezjen e emocioneve që kritika e këtushme ende s’ka folur plotësisht? A vjen si një jetë intensive me letërsinë kjo e jotja, apo jo?
Po, keni të drejtë. Në Kosovë kritika është marrë gjerësisht me romanin Legjenda e vetmisë, ndoshta më shumë se me çdo vepër tjetër timen. Ashtu siç ka studentë në Prishtinë, Shkodër, Tetovë… që i janë qasur kësaj vepre dhe të tjerave në punët e tyre studimore. Dhe ky fakt, kjo vëmendje në rritje e lexuesit të ri, është diçka e bukur për një shkrimtar. Ndoshta vlen edhe më shumë se shkrimet akademike, çmimet apo përkthimet.
Në përgjigje të pyetjes suaj, padyshim që jetoj intensivisht me letërsinë, por nuk jam murg i saj.
Në shënimet e botuesit francez, për këtë roman thuhet, mes të tjerash: “Duke e marrë temën nga një këngë e vjetër ballkanase, Ridvan Dibra na ofron një roman psikologjik mbi përjashtimin, vetminë dhe hakmarrjen me theksa herë-herë edipianë…” Edhe këtu, disa janë të mendimit se Legjenda… është romani juaj më i mirë shkruar deri tani? Kur mendoni se e ka një kulm krijimi, emocioni?
Edhe në këtë rast, si në shënimet e botuesit ashtu dhe në shënime të tjera kritike, “qasja franceze” është mjaft interesante dhe vë re elemente që te ne nuk janë veçuar. Po, janë disa ata që e gjykojnë këtë vepër si romanin tim më të mirë. Edhe pse unë nuk mendoj ashtu. Ndoshta do ta quaja si romanin tim më me fat. Të tjera emocione, ku e ku më të forta, gjatë punës me të, por dhe më pas, më ka dhënë e më jep, për shembull, romani Gjumi mbi borë. Apo edhe romane të tjerë të mëparshëm shumica e të cilëve, për fat të keq (a të mirë?), nuk gjenden më nëpër librari dhe presin të ribotohen… Por, ndoshta, po gaboj. Ku me e ditë autori i shkretë se cila vepër e tija është më e mira? Apo se kur ka arritur kulmin, siç thoni ju, dhe duhet ta thyejë penën e tij?
Gjumi mbi borë, një rrëfim që vjen nga pragu i ëndrrës, ku njeriu pranon veten pa zbukuruar gjë. Çfarë të vërtete ka në këtë, duke ju kujtuar mundimet e rinisë suaj?
E keni thënë kaq bukur dhe nuk kam se çfarë t’i shtoj pjesës së parë të pyetjes suaj. Kurse pjesës së dytë do t’i përgjigjesha: gjithçka është e vërtetë dhe njëherësh, gjithçka është trillim.
Ju jeni nga Shkodra, por letërsia juaj nuk përkon aspak me një natyrë lokale, madje romani i fundit, Dashuritë e virgjëreshës Madalenë, meqë po ndalemi te kjo vepër, nuk gjen hapësirën e kohën, as vendin, lokalen a kombëtaren. Në ç’rrethana jeton shkrimtari për të mos u “kufizuar” nga këto mure?
Varet nga “natyra” e shkrimtarit, mendoj unë. Gjithnjë sipas gjykimit tim, qasja e një shkrimtari ndaj aktit të krijimit nuk është thjesht e vetëm problem hapësire, kohe a rrethanash, por mbi të gjitha, çështje ndjeshmërie. Shtrohet pyetja: ti si shkrimtar, sa të dhemb fati tragjik i Njeriut? Atij Njeriu që, duke e zhvoshkur (si qepën) prej ndoca shtresash sipërfaqësore (raca, ngjyra, kombi, seksi etj.), është në thelb i njëjti kudo dhe kurdo. Duke iu qasur Krijimit me një ndjeshmëri të tillë, ato “mure” që ju përmendët, bien vetiu.
Ashtu si te Legjenda e vetmisë, edhe te Dashuritë e virgjëreshës Madalenë na ngjan se historia qëndron “larg jush”. Kjo distancë e misterit të qenies, të personazheve (që janë të paktë, me një prerje direkte) e dallon prozën tuaj. A është kjo një strukturë e qëllimshme, pse kjo formë shprehjeje?
Ju ngjan sikur historia qëndron “larg meje”. Sepse, në të vërtetë, edhe ato histori janë krejt “pranë meje”; bile, brenda meje. Asnjë prej personazheve të mi (të paktë, siç thoni ju me të drejtë), në asnjërën prej veprave të mia nuk është i përjashtuar nga fati im dhe të vërtetat e mia. Kurse distanca që ju përmendni, mendoj se është më shumë iluzion; iluzion i arritur me jo pak punë e mund krijues. Pa dyshim që një strukturë e tillë është e qëllimshme. Mund të kisha dyshime për veprat e para, kurse tani, me gati 30 vjet përvojë krijuese, jam i bindur. Pse kjo formë shprehjeje? Ndoshta sepse i përshtatet më mirë thelbit tim krijues dhe natyrës së këtij romani.
Kur keni nisur të mendoni për këtë roman, si erdhi shkrimi i tij?
Para pesë-gjashtë vitesh, e kam thënë edhe njëherë tjetër. Kur sapo kisha mbaruar një monodramë me titullin Dashuritë e virgjëreshës Madalenë dhe nuk ndihesha plotësisht i kënaqur me të. Që atëherë kisha dyshime se formati i monodramës i rrinte ngushtë një fabule të tillë. Këto dyshime veçse do të rriteshin me kalimin e kohës, derisa nxitja brenda meje të arrinte pikën e vlimit dhe akti i shkrimit të bëhej i pashmangshëm.
Një formë e tillë rrëfimi, ku ju “ndërroni gjini”, a ju ka shfaqur probleme?
Më shumë se probleme, do të thosha përgjegjësi dhe kënaqësi. Pa dashur ta fus veten në kurthe krahasimi, them se janë jo të paktë shkrimtarët e njohur që në veprat e tyre kanë dhënë portrete të mrekullueshme femërore. Falë njohjeve të tyre, përvojave jetësore, vëzhgimeve të holla, intuitës së mprehtë, ndjeshmërisë. Por edhe falë atij “elementi femëror” që ndryn brenda vetes jo vetëm çdo shkrimtar, por edhe çdo mashkull. Pikërisht këtë “element femëror”, përveç të tjerash, duhet të kem aktivizuar gjatë punës me romanin.
Në qendër të veprës është fati i një femre me emrin Madalenë – përqendruar në tri periudha të rëndësishme e vendimtare të jetës së saj, në moshat 15, 25 e 40 vjeçe, ku përcaktuese bëhet sidomos etapa e parë, ajo e adoleshencës. Pse e keni parë “fatin” e këtij romani në adoleshencë?
Sepse ruaj bindjen që etapa të tilla, si fëmijëria e adoleshenca, janë mosha themeli mbi të cilat ngrihet një jetë e fat njerëzor. Dhe ju e keni të qartë se sa e qëndrueshme mund të jetë një ngrehinë e ngritur mbi themele të dyshimta…
Siç e thamë më lart, në roman mungon referenca hapësinore, koha, vendi. Pse besoni se fati i femrës shqiptare sot lidhet dhe me ato globale, që ndajnë të njëjtat “sëmundje”?
Pse, ju si femër besoni në të kundërtën? A nuk i shihni dhe nuk i ndieni çdo ditë simptomat në rritje të “sëmundjeve globale”? Apo tendencat prej majmuni të shoqërisë sonë – shoqëri në zgrip të çoroditjes – për të imituar gjithçka “globale”, pa kurrfarë filtri a rezistence?
Libri ka paradokse dhe provokime, pikërisht në këtë pjesë të krijimit – sa hezitoni aq edhe të skandalizoni. Është si e prerë me thikë për sociologjinë shqiptare, sa e panjohur vazhdon të mbetet kjo fazë e jetës, duke zgjedhur pikërisht një femër. A është kjo arsyeja më delikte për të tërhequr vëmendjen e lexuesit, një publiku përtej tij?
Pajtohem me ju që ky roman ka paradokse e provokime si në asnjë vepër timen më parë, ashtu siç mund të jetë vepra ime “më sociale”; edhe pse nuk mund ta imagjinoj një vepër letrare plotësisht “josociale” – qoftë dhe kur trajton fatin e një individi tërësisht të vetmuar e të izoluar nga shoqëria e tij. Më duhet ta përsëris se provokimi, i jashtëm do ta quaja, ngjet kryesisht në rrafshin e fabulës. Po, po, në këtë kuptim është vepra ime më provokuese. Edhe pse, sipas mënyrës sime, kam “provokuar” edhe në romanet e mi të mëparshëm. Por provokimi me një vepër letrare nuk ka qenë e nuk është synimi im kryesor. Ai, domethënë provokimi, vlen si tërheqje vëmendjeje, si “grackë” për lexuesin i cili, më pas, duhet të përballet me të gjitha problematikat e një teksti, që unë e gjykoj serioz.
Sa jeni ju “virgjëresha Madalenë”, duke na kujtuar sfidën që Flober i lëshoi botës kritike, “zonja Flober jam unë”? Diku keni thënë se thelbet e veprave të tua janë biografike… Ka ndrojtje dhe rebelim njëkohësisht ky roman.
Po, vazhdoj të besoj se veprat e mia janë në thelb biografike. Gjithnjë duke i shtrirë e zgjeruar kufijtë e termit “biografi”, duke mos e konsideruar biografinë thjesht si një renditje datash, faktesh e ngjarjesh në jetën e një individi, por si diçka shumë më shumë: si një biografi, para së gjithash, e brendshme, e nëndheshme, e terrtë; aty ku ngjizet apo kriset e thyhet vetëdija jonë për njerëz, ngjarje, dukuri. Në këtë këndvështrim mund të pohoj me plot gojën: Po, virgjëresha Madalenë jam unë!
A e mendoni më gjerë se brenda territoreve të Shqipërisë lexuesin shqiptar? Çfarë mendoni se nuk shkon në këtë mundësi zgjerimi dhe hapësirë për letërsinë shqipe – kujtoj një treg më të gjerë si Kosovë, diasporë, apo shqiptarët në Maqedoni? Çfarë vëreni në mungesën e këtyre destinacioneve?
Nuk e di a jam i duhuri për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje. Sepse, siç e kam pohuar edhe herë të tjera, lexuesit e mi më të mirë, më seriozë e më të vëmendshëm, janë në Kosovë dhe te shqiptarët e Maqedonisë. Nuk e di tamam pse ngjet kështu. Ndoshta edhe prej faktit që disa nga veprat e mia janë botuar andej, domethënë në Prishtinë, Shkup apo Tetovë. Por edhe shënimet kritike, gjykimet e studimet rreth veprës sime më së shumti prej andej kanë ardhur. Tani po kujtohem se si njëherë në Kosovë, teksa po tërhiqja një çmim letrar, jam shprehur kinse me humor se “rruga ime për në Tiranë ka kaluar nëpërmjet Prishtinës…”
Kurse për problemet e tregut të librit, të mungesave e barrierave nuk di të gjykoj drejt e saktë. Megjithatë, unë besoj se vlerat letrare, vlerat e vërteta, nuk pyesin për pengesa, mure a barriera.
Në një intervistë për procesin e shkrimit, ju jeni shprehur: “Vazhdoj të kem aq shumë pikëpyetje brenda vetes, aq shumë dilema e pyetje pa përgjigje. Nëse ato do të reshtin një ditë (çka s’ka logjikë të ndodhë), nuk besoj se do të shkruaj më… Janë frymëzime, apo shqetësime lënda ose idetë nxitëse?!
Nëse e kuptova drejt, pyetja juaj ka në thelb të famshmen “Pse shkruan?”, pyetje që gjithnjë i vë në siklet shkrimtarët. Me këtë rast, më lejoni të kujtoj një ngjarje të para më shumë se njëzet viteve, atëherë kur sapo kisha botuar romanin tim të parë, Nudo; lidhet me Poetin e Madh Frederik Rreshpja dhe vizitat e tij në shtëpinë time. Në njërën prej këtyre vizitave, ndërsa mbante mbi prehër tim bir, Erosin e vogël, kurse ime shoqe i sillte herë kafenë e herë rakinë, teksa përjetonte pra këtë idil familjar e që atij tragjikisht i mungonte, Fredi më pyet papritur: “Po ti, Ridvan, pse ke nevojë me shkru?” Atëherë pata mbetur pa fjalë, pa përgjigje.
Por edhe sot kësaj pyetjeje nuk di t’i jap një përgjigje të qartë, të prerë, bindëse. Edhe pse rrekem të justifikohem e të arsyetohem përmes lloj-lloj përsiatjesh kinse filozofike, estetike, ekzistenciale e metafizike. Për shembull, si puna e atyre pikëpyetjeve dhe dilemave.
Si është përditshmëria juaj? Sa kohë reale është për ju shkrimi letrar?
Zakonisht monotone, e zënë jo pak me angazhimet familjare dhe ato të mbijetesës, prej të cilave shkrimtari shqiptar, siç duket, nuk shpëton asnjëherë. Domethënë, një përditshmëri e rëndomtë, e zakonshme. Përjashto orët e mësimit dhe kënaqësinë që më jep herë-herë puna dhe komunikimi me studentët e mi. Kuptohet, kënaqësi të veçantë më sjell prania e ndonjë teksti a libri që e kam fort për zemër, çka ndodh gjithnjë e më rrallë. Kurse ditët, javët e muajt kur ulem të shkruaj (sepse nuk shkruaj rregullisht çdo ditë!) janë festa të vërteta për mua. Në një kuptim, gjithë këto ditë, javë e muaj janë jeta ime e vërtetë, jeta reale.
Së fundi, kemi një vit të plotë përpara dhe tani vëmendja juaj është te receptimi, pritja e lexuesit të Dashuritë e virgjëreshës Madalenë…
Po, keni të drejtë. Si asnjëherë tjetër më parë me librat e mi, kësaj radhe më intereson shumë raporti që do të krijojë lexuesi me këtë roman, me “Madalenën”; mënyra sesi ai do ta përjetojë a gjykojë jetën dhe fatin e saj. Heshtja, indiferenca, do të ishin më shumë se trishtim për mua.
