Ralph Waldo Emerson: Miqësia

Përktheu Granit Zela

MIQËSIA

Një pikë e kuqe gjaku njerëzor

Peshon më shumë se deti i paqetë,

E pasigurt bota shkon e vjen,

Dashnori mbetet përjetë

Mendova se kish marrë arratinë

Por edhe pas sa e sa vitesh

Mirësia e tij e pafund rrezëllinte

Njëlloj si dielli lind çdo mëngjes

Zemra ime ishte e lire sërish

O mik, më tha kraharori im,

Prej teje trëndafili është i kuq,

Prej teje është i kuq ky trëndafil,

Gjithçka prejt teje merr formë më fisnike

Dhe shih përtej tokës prore,

Se është mulliri i fatit tonë

Ia vlen guximi drejt rrugës diellore.

E dhe mua më ka mësuar fisnikëria jote

Dëshpërimin tim për të zotëruar;

Burimet e jetës sime të fshehur

Prej miqësisë tënde janë të kulluar.

Ne kemi një egoizëm të madh që të shtie drithmën si erërat e lindjes, e gjithë familja njerëzore është e zhytur në një element dashurie si në një eter të kulluar. Sa vizitorë takojmë në shtëpi, rrallë u flasim, por sidoqoftë i nderojmë, dhe na nderojnë! Sa njerëz shohim në rrugë, ose të ulur pranë nesh në kishë, me të cilët, megjithëse në heshtje, jemi të gëzuar të jemi! Lexo gjuhën e këtyre rrezeve të syve bredharak. Zemra i njeh.

Efekti i përmbushjes së kësaj afërsie njerëzore është një lloj ngazëllimi i përzemërt. Në poezi dhe në të shprehurit e zakonshëm, emocionet e dashamirësisë dhe afërsisë njerëzore që ndiejmë për të tjerët krahasohen me efektet lëndore të zjarrit; këto rrezatime të shndritshme, të brendshme, janë kaq të shpejta, ose shumë më të shpejta, më aktive, më gëzimsjellëse. Ato përbëjnë ëmbëlsinë e jetës, nga shkalla më e lartë e ndjenjave më të zjarrta deri te shkalla më e ulët e vullnetit të mirë.

Fuqitë tona intelektuale dhe aktive rriten me dashurinë tonë. Dijetari ulet për të shkruar dhe të gjitha vitet e meditimit nuk shërbejnë për të pasur një mendim të mirë apo shprehje të lumtur, por, nëse është e nevojshme t’i shkruani një letër një shoku, mizëri mendimesh ju mësyjnë menjëherë dhe madje më të përzgjedhurat. Vini re rrahjet e zemrës që shkakton vizita e një të huaji në shtëpitë ku mbizotëron virtyti dhe respekti për veten. Kur pritet një i huaj, një shqetësim midis kënaqësisë dhe dhimbjes pushton të gjitha zemrat e pjesëtarëve të shtëpisë. Ardhja e tij pothuajse ngjall frikë në zemrat e mira që do ta mirëpresin. 

Shtëpia është pastruar, çdo gjë është në vendin e vet, xhaketa e vjetër është ndërruar me të renë dhe të ftuarit, nëse munden, përgatisin darkën. Nga një i huaj për të cilin na kanë treguar pështypje të mira, sepse të tjerët vetëm ato tregojnë, dëgjojmë vetëm atë që është e mirë dhe e re. Për ne, ai përfaqëson njerëzimin. Është ai që duam të jetë. Duke e imagjinuar të tillë dhe duke kaluar kohë me të, pyesim veten se si duhet t’i bëjmë bisedat dhe si duhet të jenë veprimet me një njeri të tillë, dhe s’ndihemi rehat nga frika. E njëjta ide e nxit bisedën me të dhe ne flasim më mirë se zakonisht. E kemi fantazinë më të gjallë, kujtesën më të pasur dhe gjuha na zgjidhet për pak kohë.

Për orë të tëra mund të bëjmë një kuvendim të sinqertë, argëtues, të larmishëm, mbështetur në përvojën më të vjetër, më të fshehtë, në mënyrë që ata që ulen pranë nesh, të afërmit dhe të njohurit tanë, të ndjejnë një befasi të vërtetë për fuqitë tona të pazakonta; por sapo i huaji fillon të përfshijë në bisedë paragjykimet, përkufizimet, të metat e tij, gjithçka merr fund. Ai ka dëgjuar më të rejat, më të fundit dhe gjërat më të mira që do të dëgjonte ndonjëherë nga ne. Nuk është më i huaj. Vulgariteti, mosdija dhe keqkuptimi janë njohuri të vjetra. Tani kur të vijë do t’i plotësohet dëshira, do të ndërrojë veshjen dhe të shijojë darkën, por jo rrahjet e zemrës dhe komunikimet e shpirtit.

Çfarë është më e këndshme sa këto burime dashurie që e bëjnë botën përsëri të re për mua? Çfarë është më e bukur se miqësia e dy njerëzve që u përputhen mendimet dhe ndjenjat? Sa i bukur afrimi i tyre me zemrat që rrahin, me hapat dhe trajtat e njeriut të talentuar e të sinqertë! Në çastin që ndjekim dashuritë tona, toka shndërrohet, s’ka as dimër as natë; të gjitha tragjeditë, të gjitha mërzitë zhduken, po ashtu edhe të gjitha detyrimet: asgjë nuk e mbush përjetësinë e ardhshme përveç formave rrezatuese të njerëzve të dashur. Nëse shpirti është i sigurt se diku në univers do të takojë përsëri mikun e tij, ai mund të vazhdojë i vetëm për një mijë vjet, i lumtur dhe i gëzuar.

U zgjova këtë mëngjes me mirënjohje të madhe për miqtë e mi, të vjetër dhe të rinj. A nuk mund ta quaj Zotin të bukur, kur ai çdo ditë më shfaqet kështu me dhuratat e tij? Unë e qortoj shoqërinë, përqafoj vetminë, e megjithatë nuk jam aq mosmirënjohës sa të mos shoh të urtët, të këndshmit dhe fisnikët që herë pas here kalojnë para derës time. Ai që më dëgjon, që më kupton, bëhet i imi, është i imi në jetë të jetëve. Natyra nuk është aq e varfër sa të mos ma japë këtë gëzim disa herë, dhe kështu ne endim fijet tona sociale, një rrjet të ri marrëdhëniesh; dhe po aq shumë mendime të njëpasnjëshme janë të përligjura, së shpejti e gjejmë veten në një botë të re që e kemi krijuar ne dhe reshtim së qeni të huaj dhe shtegtarë në një botë tradicionale.

Miqtë e mi kanë ardhur tek unë pa i kërkuar. M’i ka dhënë Zoti i madh. I gjej ose jo, sipas një të drejte të lashtë, me anë të lidhjes hyjnore që krijon virtyti me vetveten; në të vërtetë nuk i gjej unë, por e shenjta tek unë dhe tek ata, e cila anashkalon dhe shemb muret e trasha të karakterit individual, marrëdhënieve, moshës, seksit, rrethanave, me të cilat zakonisht bashkëpunon dhe tani krijon shumë të tilla. U jam shumë mirënjohës juve dashnorëve të shkëlqyer që e çoni botën në thellësi të reja dhe fisnike për mua dhe i bëni më të kuptimshme të gjitha mendimet e mia. Këto janë poezia e re e bardit të pare, poezi të përhershme, himn, ode dhe epikë, poezi ende që rrjedhin, këngë të Apollonit dhe të muzave që ende këndohen.

A do të ndahen ato sërish nga unë apo vetëm ndonjëra prej tyre? Nuk e di, por nuk i frikësohem kësaj, sepse marrëdhënia ime me ta është kaq e pastër saqë ne e mbajmë marrëdhënien mbështetur në një afërsi të thjeshtë dhe, duke qenë se gjeniu i jetës sime është shoqëror, e njëjta afërsi do të ushtrojë energjinë e saj ndaj kujtdo që është po aq fisnik sa këta burra dhe gra, kudo që unë të jem. 

Në këtë pikë, pranoj një butësi të skajshme të natyrës. Është pothuajse e rrezikshme për mua “të kapërdijë helmin e ëmbël të verës së shpërdoruar”^[1] të afërsive njerëzore. Një person i ri në jetën time përbën për mua një ngjarje të madhe dhe më lë pa gjumë. Shpesh kam pasur fantazi të bukura për njerëz që më kanë dhuruar orë të këndshme, por gëzimi mbaron në fund të ditës; s’jep fryte. Mendimi nuk lind prej tij; veprimi im ndryshon shumë pak.

Unë duhet të ndihem krenar për arritjet e mikut tim sikur të ishin të miat dhe tipar i virtyteve të tij. Ndihem po aq mire kur lavdërohet njësoj si i dashuri kur dëgjon të ngrihen lart meritat e vashës me të cilën është fejuar. Ne e mbivlerësojmë ndërgjegjen e mikut tonë. Mirësia e tij duket më e mirë se e jona, natyra e tij më e shkëlqyer, tundimet e tij më të vogla. Fantazia zmadhon gjithçka që është e tij: emrin, formën, rrobat, librat dhe instrumentet. Mendimi ynë tingëllon i ri dhe më i madh kur del nga goja e tij.

Megjithatë, sistola dhe diastola e zemrës s’mund të mos jenë të krahasueshme me baticën dhe zbaticën e dashurisë. Miqësia, ashtu si pavdekësia e shpirtit, duken gati të pabesueshme. I dashuri, kur sodit të vashën e tij të dashur, ndjen se ajo nuk është në të vërtetë ajo që ai adhuron dhe në orën e artë të miqësisë ne habitemi nga hijet e dyshimit dhe të mosbesimit. Dyshojmë se i japim heroit tonë virtytet me të cilat ai shkëlqen dhe më pas adhurojmë formën të cilës i kemi dhënë këtij vendi hyjnor. Në një kuptim të kufizuar, shpirti nuk i respekton njerëzit siç e respekton veten. Sipas një shkence të saktë, e njëjta gjendje e largësisë së pafundme qëndron në themel të të gjithë njerëzve. A do të kemi frikë nga ftohja e dashurisë sonë duke minuar themelet metafizike të këtij tempulli Elizian?^[2] A nuk jam aq real sa gjërat që shoh? Nëse jam, nuk do të kem frikë t’i njoh ashtu siç janë. 

Thelbi nuk është më pak i bukur se pamja e tyre, megjithëse ka nevojë për shqisa më të mprehta për t’i rrokur. Për shkencën rrënja e bimës nuk është e shëmtuar, edhe pse e këputim kërcellin. Më duhet të rrezikoj paraqitjen e një fakti të thjeshtëzuar midis këtyre ëndrrave të këndshme, edhe nëse në gostinë tonë shfaqet një kafkë egjiptiane. Njeriu që mbetet i lidhur me mendimin e tij ka një konceptim të mrekullueshëm për veten. Ai është i vetëdijshëm për një sukses universal, edhe pse pasojë e shumë dështimeve të njëpasnjëshme të veçanta. Përfitimet, pushtetet, ari ose forca nuk mund të jenë të përshtashëm për të. Unë mund t’i besoj varfërisë sime më shumë sesa pasurisë tuaj. Nuk mund ta bëj vetëdijen tuaj të barasvlershme me timen. Vetëm ylli ka shkëlqim verbues; planeti lëshon një dritë hënore të zbehtë. Kam dëgjuar ato që ti thua me admirim dhe guximin e shokëve që lavdëron, por e shoh mirë që, me gjithë petkat e tij të purpurta, nuk do ta pëlqej, nëse nuk është një grek i varfër si unë. O mik, nuk mund ta mohoj, hija e madhe e të hatashmes të përfshin edhe ty në pafundësinë e saj të zbukuruar dhe të pikturuar, edhe ty, edhe pse para teje çdo gjë tjetër është hije.

Nuk je qenia, siç është e vërteta, siç është drejtësia, ti nuk je shpirti im, por pikturë dhe shëmbëlltyrë e kësaj. Ti ke ardhur tek unë së fundmi dhe tashmë ke vënë kapelën dhe ke veshur pallton. A nuk është e vërtetë që shpirti krijon miq, ashtu si pema mbushet me gjethe dhe papritmas nuk bien gjethet e vjetra që të mbijnë sytha dhe të lulëzojnë sytha të rinj?

Ligji i natyrës është ndërrimi i përhershëm. Çdo gjendje elektrike shkakton të kundërtën. Shpirti rrethohet me miq për të hyrë në një vetmi apo vetënjohje më të madhe dhe rri vetmitar për pak kohë në mënyrë që ta bëjë më të fuqishme dialogun me veten ose shoqërinë e tij. Kjo metodë shpërfaqet gjatë historisë së marrëdhënieve tona personale. Instinkti i miqësisë ringjall shpresën e bashkimit me shokët tanë dhe rikthimin e ndjenjës së izolimit na bën të heqim dorë. Kështu, çdo njeri e kalon jetë në kërkim të miqësisë dhe, nëse regjistron ndjenjat e tij të vërteta, ai mund t’i shkruante një letër si kjo çdo kandidati të ri për miqësinë e tij:

I dashur mik,

Nëse do të isha i sigurtë për ty, i sigurtë për aftësinë tënde, i sigurtë se do të përputhja gjendjen time shpirtërore me tënden, s’do të mendoja kurrë deri në detajet më të vogla për ardhjet dhe largimet e tua. Unë nuk jam shumë i mençur, gjendjet e mia shpirtërore janë lehtësisht të dallueshme dhe e respektoj gjenialitetin tënd, për mua nuk është ende e zbuluar plotësisht; megjithatë, s’guxoj të hamendësoj se më kupton në mënyrë të përsosur, kështu që për mua je një mundim i këndshëm.

I yti përherë, ose asnjëherë.

Megjithatë, këto kënaqësi trazuese dhe dhimbje të bukura nuk i shërbejnë jetës por kureshtjes. Nuk duhet t’u bindemi. Do të ishte njësoj si të thurje një rrjetë merimange dhe jo një pëlhurë. Miqësitë tona nxitojnë drejt nxjerrjes së përfundimeve të shpejta dhe të pambështetura, sepse i kemi thurur me fije të holla ëndrrash, në vend që të përdornim muskujt e fortë të zemrës njerëzore. Ligjet e miqësisë janë të rrepta dhe të përjetshme, të së njëjtës pëlhurë me ligjet e natyrës dhe të moralit, por ne kemi synuar një përfitim të shpejtë dhe të papërfillshëm për të provuar menjëherë ëmbëlsinë e saj. Përpiqemi të rrëmbejmë menjëherë frutin që piqet më ngadalë në të gjithë kopshtin e Zotit, atë që piqet pas shumë verash dhe dimrash. E kërkojmë mikun tonë jo në mënyrë të shenjtë, por me një pasion tradhëtar që do ta bëjë të përshtatshëm për ne. Më kot.

Jemi të pushtuar nga plot kundërshti të mprehta që fillojnë të veprojnë sapo të takohemi dhe e kthejnë të gjithë poezinë e marrëdhënies njerëzorE në prozë bajate. Pothuajse të gjithë njerëzit bëjnë çmos të takohen. Shoqërimi me të tjerët duhet të jetë një kompromis dhe, më e keqja është se pikërisht lulja dhe aroma e lules së secilës prej natyrave të bukura njerëzore zhduket ndërsa ato afrohen me njëra-tjetrën. Sa zhgënjim i përjetshëm është shoqëria sot, qoftë edhe ajo e të virtytshmëve dhe të talentuarve! Pasi i kemi parashikuar me kohë bisedat zbuluese, ka gjasë të na mundojnë shumë zhgënjimet tronditëse, apatia e papritur që na kap, kaq herët, epilepsitë e zgjuarsisë dhe zhdukja e gjallërisë shpirtërore në kulmin e miqësisë dhe të lulëzimit të mendimit. Aftësitë tona nuk janë në formën e tyre më të mirë dhe vetmia është një lehtësim për të dyja palët.

Duhet të jemë i njëjtë në çdo marrëdhënie. Nuk ka rëndësi sa miq kam, dhe kënaqësia që mund të gjej duke biseduar me secilin, nëse ka një për të cilin nuk jam i njëjtë. Nëse jam ttreguar tjetër njeri në një garë, gëzimi që gjej te të gjitha të tjerat bëhet i vogël dhe prej frikacaku. Duhet ta urrej veten nëse më pas i bëj miqtë e mi azilin tim. 

Luftëtari trim, i famshëm në çdo betejë,

Pas njëqind fitoresh, nëse e humb një,

Nga libri i nderit i fshihet emri menjëherë,

Bashkë me të gjitha bëmat, e s’kujtohet më.^[3]

Prandaj, padurimi është shumë i qortueshëm. Druajtja dhe apatia janë lëvore e fortë me të cilën një organizëm delikat mbron veten nga pjekja e parakohshme. Do të humbiste nëse do ta njihte veten përpara se shpirtrat më të mirë të ishin pjekur aq sa për ta njohur dhe për ta zotëruar. Respektoni fuqinë e natyrës e cila e forcon rubinin për një milion vjet dhe merr forcë nga durimi, kohë gjatë së cilës Alpet dhe Andet shfaqen e zhduken si ylberë. Fryma e mirë e jetës sonë nuk të shfaq asnjë parajsë si pasojë e nxitimit. Dashuria, e cila është thelbi i Zotit, s’ka të bëjë me mendjelehtësinë, por me vlerën totale të njeriut. Të mos mashtrohemi nga ky luks fëminor, por të shohim vlerën më të vërtetë; le t’i afrohemi mikut tonë me besim të guximshëm në të vërtetën e zemrës së tij, në thellësinë e themeleve që është e pamundur të shkatërrohen.

Joshjes së kësaj teme është e pamundur ti bësh ballë, dhe për momentin, s’po merrem me shpjegimin e përfitimit shoqëror në një rastë të tillë, për të folur për atë marrëdhënie të zgjedhur dhe të shenjtë që është një lloj absolut marrëdhënieje dhe që ende e bën gjuhën e dashurisë të dyshimtë dhe të zakonshme, pasi kjo është më e pastër dhe s’ka asgjë kaq hyjnore.

Nuk dua t’i trajtoj miqësitë me delikatesë, por me guximin më të madh. Kur janë të vërteta, ato nuk janë gota qelqi apo statuja akulli, por gjëja më e fortë që njohim. Sepse tani, pas kaq epokash përvoje, çfarë dimë për natyrën apo për veten tonë? Njeriu s’ka bërë asnjë hap drejt zgjidhjes së problemit të fatit të tij. Dënimi i një marrëzie rëndon mbi të gjithë universin e njerëzve, por sinqeriteti i ëmbël i gëzimit dhe i paqes që unë nxjerr nga kjo aleancë me shpirtin e vëllait tim është bërthama, kurse natyra dhe mendimet, janë tuli i frutit dhe lëvorja. Sa e lumtur është një shtëpi që strehon një mik! Ajo mund të jetë banesë e ndërtuar si një strehë festive apo me harqe, për ta zbavitur për një ditë të vetme. Edhe më i lumtur do të jetë ai nëse e njeh solemnitetin e kësaj marrëdhënieje dhe respekton ligjin e saj! Ai që ofron veten si kandidat për këtë lloj pakti, është si sportisti në lojërat e mëdha olimpike, ku garuesit janë mbretërit e botës.

Ai propozon veten për garat në të cilat koha, nevoja dhe rreziku janë në listë, dhe fitimtar është vetëm ai që ka aq vërtetësi në vete, sa për të ruajtur brishtësinë e bukurisë së tij nga konsumimi i plotë i tyre. Dhuratat e fatit mund të jenë të pranishme ose jo, por e gjithë shpejtësia në atë garë varet nga fisnikëria e brendshme dhe përbuzja e vogëlsirave. Janë dy elementë që përbëjnë miqësinë, secili aq sovran saqë s’ka asnjë epërsi ndaj tjetrit, dhe nuk ka arsye pse njëri të përmendet i pari.

Njëra është e vërteta. Miku është dikush me të cilin mund të jem i sinqertë. Para tij mund të mendoj me zë të lartë. Më në fund jam në prani të një njeriu kaq të vërtetë dhe po aq të barabartë me mua, sa mund të shmang çdo lloj shtirjeje, mirësjelljeje apo ndryshim mendimesh prej të cilave njerëzit nuk heqin dorë kurrë dhe mund ta trajtojnë me thjeshtësinë dhe plotësinë me të cilën një atom kimik takohet me tjetrin. Sinqeriteti është luks i cili, ashtu si diademat dhe autoriteti, vetëm për rangjet më të larta që i lejohet të thonë të vërtetën, sepse nuk kanë askënd mbi veten që duhet të joshin apo t’i përshtaten. Çdo njeri më vete është i sinqertë, kur ai në marrëdhënie me një person të dytë, atëherë fillon hipokrizia.

E shmangim dhe e pengojmë afrimin e të tjerëve me komplimente, thashetheme, shaka, ose duke u zënë me punë. I fshehim mendimet tona prej tij nën një mijë shtresa. Kam njohur një burrë, i cili, në një lloj zelli fetar, e flakte këtë rrobë dhe, duke lënë mënjanë çdo lloj mirësjelljeje dhe lajle lule, i fliste ndërgjegjes së personit me të cilin kishte të bënte, me shumë mprehtësi dhe elegancë. Në fillim ngjalli reagim dhe të gjithë thoshnin se ishte i çmendur, por duke këmbëngulur për ca kohë në këtë drejtim, sepse s’mund të vepronte ndryshe, ai fitoi përparësinë e marrëdhënieve reale me të gjithë ata që njihte. Askujt nuk i shkonte mendja të ishte i gënjeshtërt me të ose ta shmangte me biseda hilecake apo me klishe librash. Çdo njeri ishte i detyruar nga ai lloj sinqeriteti që të bënte të ndiheshe i barabartë dhe domosdoshmërisht i tregonte dashurinë për natyrën, poezinë, simbolin e së vërtetës që mbartte. Për shumicën prej nesh, shoqëria nuk na tregon fytyrën dhe sytë e vërtetë, por nga kthen shpinën. Për të krijuar marrëdhënie të vërteta me njerëzit në një epokë të rreme, ia vlen deri diku kjo lloj marrëzie, apo jo?

Rrallëherë mund të jemi të drejtëpërdrejtë. Pothuajse çdo njeri që takojmë kërkon mirësjellje, kërkon të jesh i këndshëm; ai ka njëfarë fame, një talent të caktuar, njëfarë ideje fetare apo filantropie në kokë që nuk është për t’u vënë në pikëpyetje dhe që prish të gjithë bisedën me të. Një mik është njeri me gjykim të shëndoshë që s’teston zgjuarsinë time, por rri me mua. Miku im më argëton pa kërkuar të bëj ndonjë gjë nga ana ime. Një mik, pra, është një lloj paradoksi në natyrë. Unë, që ekzistoj vetëm, që s’shoh asgjë në natyrë, ekzistencën e së cilës mund ta pohoj kaq qartë si timen, tani shikoj ngjashmërinë e qenies sime në të gjithë lartësinë, shumëllojshmërinë dhe kureshtjen e saj, të përsëritur në një mënyrë të çuditshme; në mënyrë që një mik të shihet si kryevepra e natyrës.

Elementi tjetër i miqësisë është butësia. Ne jemi të lidhur me njerëzit me lloje të ndryshme lidhjesh gjaku, krenarie, frike, shprese, fitimi, epshi, urrejtje, admirimi, nga çdo lloj rrethane, simboli dhe vogëlsira, por s’besojmë kollaj që dikush tjetër mund të ketë aq karakter sa për të na lidhur me anë të dashurisë. A mund të jetë një tjetër kaq i bekuar dhe ne kaq të pastër, sa t’i ofrojmë butësi? Kur një njeri bëhet i dashur për mua, unë kam prekur shenjën e fatit.

 Kam gjetur shumë pak në libra të shkruar drejtpërdrejt për thelbin e kësaj çështjeje. Megjithatë, kam një tekst që nuk mund të mos e mbaj mend. Autori im thotë: “E ofroj veten pa rënë në sy dhe në mënyrë të të sinqertë për atë që i përkas, dhe e zbus veten më pak për atë të cilit i përkushtohem më shumë”.^[4] Do të doja që miqësia të kishte këmbë si dhe sy dhe gojëtari. Duhet të mbillet në tokë, përpara se të lartësohet drejt hënës. Do të doja të kishte pak qytetare para se të ishte engjëllore. E qortojmë qytetarin sepse e kthen dashurinë në mall. Është shkëmbim dhuratash, huash të dobishme, është fqinjësi e mirë; kujdeset për të sëmurin, mban rroba zie në funeral dhe nuk mendon për mirësitë dhe bujarinë e kësaj lidhjeje miqësore. Megjithatë, edhe nëse nuk mund ta zbulojmë Zotin në petkun e tregtarit, nga ana tjetër, nuk mund ta falim poetin që i përdredh flokët në mënyrë të çuditshme dhe nuk e përligj romancën e tij me virtytet shoqërore të drejtësisë, përpikmërisë, besnikërisë dhe dhembshurisë.

E urrej shpërdorimin e emrit të miqësisë për të nënkuptuar lidhje të kësaj lloj bote dhe të modës. Parapëlqej shoqërinë e fermerëve dhe teneqexhinjve sesa miqësitë e mëndafshta dhe të parfumuara që festojnë ditën e takimit me një shfaqje joserioze, me shëtitje në karroca dhe darka në tavernat më të mira. Fundi i miqësisë është tregtia më e rreptë dhe më e rëndomtë që mund të bëhet, më e rreptë ndër ato që kemi provuar. Është një ndihmë dhe ngushëllim për të gjitha marrëdhëniet dhe aktet e jetës dhe vdekjes. Është i përshtatshëm për ditë të qeta, dhurata të këndshme dhe shëtitje në fshat, por edhe për rrugë të vështira dhe udhëtime të vështira, përmbytje anijesh, varfëri dhe përndjekje. U bën shoqëri shpërthimeve të papritura të talentit dhe ekstazës së fesë. Duhet t’i lartësojmë nevojat dhe zanatet e përditshme të jetës së njeriut dhe ta zbukurojmë atë me guxim, mençuri dhe unitet; nuk duhet të jetë diçka e zakonshme dhe e ngulitur, por të jetë syçelët dhe shpikëse dhe t’i shtojë logjikë asaj që ishte e bezdisshme.

Miqësia mund të thuhet se kërkon natyra kaq të rralla dhe të kushtueshme, secila aq mirë e kalitur, aq lumturisht e përshtatur dhe veç kësaj kaq rrethanore (sepse edhe në këtë veçori, thotë poeti, dashuria kërkon që palët të përputhen plotësisht), saqë kënaqësia e saj rrallë mund të jetë e garantuar. Ajo nuk mund të mbijetojë në përsosmërinë e saj, thonë disa nga të edukuarit me këtë njohje të ngrohtë të zemrës, mes më shumë se dy njerëzve. Unë nuk jam aq i rreptë në kushtet e mia, ndoshta sepse s’kam njohur kurrë një shoqëri kaq të lartë sa të tjerët. Imagjinata ime është më e kënaqur me një rreth burrash dhe grash hyjnore që kanë lidhje të ndryshme me njëri-tjetrin dhe mes të cilëve ekziston një inteligjencë e nivelit të lartë. Megjithatë, unë e shoh të detyrueshëm këtë ligj për një bashkëbisedim, i cili përbën praktikën dhe përmbushjen e miqësisë.

 Mos i trazoni shumë ujërat. Trazimi më i mirë është po aq i keq sa e mira dhe e keqja. Do të keni një marrëdhënie të dobishme dhe të gëzuar në raste të ndryshme me dy njerëz të ndryshëm, por nëse takoheni të tre, s’do të mund të thoni asnjë fjalë të re dhe miqësore. Dy mund të flasin dhe njëri mund të dëgjojë, por tre nuk mund të marrin pjesë në bisedën më të sinqertë dhe depërtuese. Në shoqëri të mirë nuk ka kurrë biseda të tilla mes dy njerëze, në tryezën me të tjerë, ashtu siç ndodh kur i lë të vetëm. Në shoqëri të mirë, individët e shkrijnë egoizmin e tyre në një shpirt social që bashkë-shtrihet në ndërgjegjet e ndryshme të të pranishmëve. Nuk ka vend për mbajtje ane te shoku me shokun, te dashuria e vëllait për motrën, e gruas për burrit, përkundrazi. Mund të flasë vetëm ai që mund të lundrojë në mendimin e përbashkët të të dyve dhe nuk kufizohet vetën tek mendimin i vet. Tani, kjo marrëveshje, që kërkohet nga arsyeja e shëndoshë, shkatërron lirinë e një niveli më të lartë të bisedës së shkëlqyer, e cila kërkon shkrirjen absolute të dy shpirtrave në një.

Vetëm kur dy njerëz janë vetëm, mund të krijojnë marrëdhënie të thjeshta. Sidoqoftë, është afërsia ajo që përcakton se cilët nga ata të dy do të bisedojnë. Njerëzit pa lidhje mes tyre i japin njëri-tjetrit pak gëzim; ata kurrë s’do të dyshojnë për fuqitë e fshehta të njëri-tjetrit. Ne ndonjëherë flasim për talent të madh sikur të ishte një cilësi e përhershme e vetëm disa individëve. Biseda nuk është gjë tjetër veçse një marrëdhënie e përkohshme. Një njeri vlerësohet shumë nëse ka mendim dhe gojëtari; megjithatë, ai s’mund t’i thotë asnjë fjalë kushëririt ose dajës. Ata e akuzojnë për heshtjen e tij, gjë që është po aq pa kuptim sa të vësh në dukje kotësinë e një ore diellore në hije. Dielli do të shënojë kohën. Midis atyre që kënaqen me mendimet e tij, ai do të rifitojë aftësinë e të folurit rrjedhshëm.

Miqësia kërkon atë gjë të rrallë ndërmjet ngjashmërisë dhe mosngjashmërisë që zgjon kureshtjen e secilit nga prania e fuqisë dhe pëlqimit tek tjetri. Më lini të jem vetëm në fund të botës në vend që miku im të humbasë me një fjalë ose vështrim simpatinë e tij të vërtetë. Edhe mua më zhgënjen armiqësia po aq sa konformizmi. Mos e lër mikun tënd asnjë çast të mos jetë vetvetja. I vetmi gëzim që ndiej tek të qenit i imi është se ajo që nuk është e imja është e imja. Nuk më pëlqen që kur unë kërkoj të shoh një përkrahje burrërore, ose të paktën një qëndresë burrërore, të zbuloj dobësi sentimentale. Më mirë të jesh një gjemb në këmbën e shokut sesa dhimbja e tij. Kushti që kërkon miqësia e lartë është aftësia për të vepruar pa të. Kjo detyrë e lartë kërkon që secili të luajë rol të rëndësishëm dhe sublim. Ata duhet të jenë vërtetë dy, përpara se të jenë vërtetë një. Le të jetë një lidhje e dy natyrave të mëdha, të mrekullueshme, që kundrohen dhe frikësohen në mënyrë të ndërsjelltë, përpara se të njohin identitetin e thellë që i bashkon në këto dallime.

Për këtë shoqëri është i përshtatshëm vetëm ai që është shpirtmadh, i sigurtë që madhështia dhe mirësia janë gjithmonë me fitim, ai që s’ngutet të prek pasurinë e tij, le të mos përfshihet në këtë gjë. Jepi diamantit kohën të shkëlqej, mos prisni ose përshpejtoni lindjet e të përjetshmes. Miqësia kërkon ta trajtosh si të shenjtë. Flasim për zgjedhjen e miqve, por miqtë janë të vetë-zgjedhur. Nderimi është pjesa më e rëndësishme. Trajtoje mikun tënd si një tablo. Natyrisht, ka merita që s’janë të tuat dhe që nuk mund t’i nderosh, nëse duhet, mbaje pranë vetes. Qëndroji në krah; lëru hapësirë atyre meritave, lëri të shtohen e të zgjerohen. Je shoku i gjërave fizike apo i mendimit të tij? Për një zemër të madhe ai do të jetë ende i huaj për një mijë gjëra, por jo për dikë ndaj të cilit ushqen miqësinë më të shenjtë. Lëri djemtë dhe vajzat ta shohin një mik si pronë nga e cila mund të nxjerrin një kënaqësi të shkurtër dhe të çoroditëse, në vend të përfitimit më fisnik.

 Le të fitojmë të drejtën e kësaj shoqërie me anë të një sprove të gjatë. Pse duhet të përdhosim shpirtrat fisnikë dhe të bukur duke ndërhyrë tek to? Pse të këmbëngulim në marrëdhënie të vrullshme vetjake me një mik? Pse të shkosh te shtëpia e tij ose të takosh nënën, vëllain dhe motrat e tij? Pse duhet të të vizitojë në shtëpinë tënde? A janë këto gjëra material të rëndësishme për besëlidhjen tonë? Mos e prek dhe mos e prish. Për mua miqësia është frymë. Ajo që dua prej mikut është një mesazh, një mendim, sinqeritet, një vështrim, jo ​​lajme apo haje. Mund të flas për politikë, të kem biseda dhe gjëra argëtuese me shoqërues më të parëndësishëm. A nuk duhet që shoqëria e mikut tim të jetë poetike, e pastër, universale dhe e madhe sa natyra? A duhet të ndiej se lidhja jonë është profane në krahasim me atë fashë reje që fle në horizont apo me tufën e barit të valëzuar që ndan përroin?

Të mos e nënçmojmë, por ta ngrejmë në atë standard. Mos u përpiq të zvogëlosh atë pamje të madhe, sfiduese, atë bukuri përçmuese të fytyrës dhe veprimit, por forcoje dhe përmirësoje. Adhuro epërsinë e tij; mos kurse asnjë mendim, mblidhi dhe tregoja të gjitha. Mbroje si shëmbëlltyrën tënde. Le të jetë ai gjithmonë për ty një lloj armiku i bukur, i paepur, i nderuar me devotshmëri dhe jo një voli e parëndësishme që shumë shpejt e humbet rëndësinë dhe flaket tutje. Nuancat e ngjyrave, drita e diamantit s’mund të shihen nëse syri është shumë afër. I shkruaj dhe marr letra prej mikut tim. Ju duket pak. Mua më mjafton. Është një dhuratë shpirtërore e denjë për të dhënë dhe për të marrë. Nuk fyhet askush. Në ato rreshta të përzemërt, zemra beson ashtu siç nuk i beson gjuhës dhe shpërfaq profecinë e një ekzistence më hyjnore se ajo e pohuar deri tani nga të gjitha kronikat e heroizmit e kanë bërë edhe më të mirë.

Respektoni, pra, ligjet e shenjta të kësaj miqësie që të mos dëmtoni lulen e saj të përsosur me padurimin që ajo të çelë. Duhet të jemi vetvetja përpara se të jemi për tjetrin. Sipas fjalës së urtë latine, ka të paktën një të mirë kur kryen një krim: mund të flasësh me bashkëpunëtorin tënd në pozita të barabarta. Crime quos inquinat, æquat. Me ata që i admirojmë dhe i duam, në fillim nuk mundemi ta bëjmë. Megjithatë, e meta më e vogël në zotërimin e vetvetes dëmton, për mendimin tim, të gjithë marrëdhënien. Nuk mund të ketë kurrë paqe të vërtetë midis dy shpirtrave, as respekt të ndërsjellë, derisa, në dialogun e tyre, secili të përfaqësojë të gjithë botën.

 Atë që është kaq e madhe sa miqësia, le ta mbajmë me madhështinë më të madhe të shpirtit. Le të heshtim për të dëgjuar pëshpëritjen e perëndive. Të mos ndërhyjmë. Kush të dha të drejtën të vendosësh se çfarë duhet t’u thuash shpirtrave të zgjedhur ose si t’ia thuash pavarësisht sa e mençur, e njerëzishme apo e hirshme të jetë. Ka shkallë të panumërta marrëzie dhe urtësie, dhe të thuash çdo gjë do të thotë të jesh joserioz. Prit dhe do të flasë zemra jote. Prit derisa ajo që është e nevojshme dhe e përjetshme t’ju jap forcë, derisa dita dhe nata të përdorin buzët e tua. Shpërblimi i vetëm i virtytit është virtyti; mënyra e vetme për të pasur një mik është të jesh ti mik i dikujt. Nuk do të afroheni me një mik duke hyrë në shtëpinë e tij. Përkundrazi, shpirti i tij do të largohet më shpejt nga ti dhe nuk do të kapësh kurrë një vështrim të sinqertë në sytë e tij. Ne i shohim fisnikët në largësi dhe ata na zmbrapsin, pse të ndërhyjmë? 

Ne e kuptojmë vonë, shumë vonë, se asnjë rregullim, paraqitje, zakon apo traditë shoqërore s’do të jetë e vlefshme për të na krijuar lidhje ashtu siç do të donim, por vetëm lartësimi i natyrës sonë në të njëjtën shkallë që është tek ata; atëherë do të takohemi si uji me ujin dhe, nëse nuk do të takohemi, kjo s’do të ndodh ngaqë tashmë do të jemi ata. Si përfundim, dashuria është vetëm pasqyrimi i vlerës së një njeriu tek njerëzit e tjerë. Ndonjëherë njerëzit i shkëmbejnë emrat me miqtë, si për të nënkuptuar se te miku i tyre secili do shpirtin e vet.

 Sa më i lartë të jetë stili që kërkojmë nga miqësia, sigurisht, aq më pak e lehtë do të jetë ta përcaktosh me mund e djersë. Ne ecim vetëm në botë. Miqtë, siç i dëshirojmë ne, janë ëndrra dhe përralla, por një shpresë sublime e gëzon gjithmonë zemrën besnike, se gjetkë, në vise të tjera të fuqisë universale, shpirtrat po veprojnë, rezistojnë, sfidojnë, në kërkim të atij që mund të na dojë, dhe që ne mund të duam. Mund të përgëzojmë veten që periudha e fëmijërisë, e çmendurisë, e gabimeve, e turpit ka kaluar në vetmi dhe, kur jemi bërë burra, shtrëngojmë duart heroike me duart heroike. Mjafton të bësh kujdes nga ajo që sheh, mos u lidh me njerëz pa vlerë me të cilët s’mund të ketë miqësi. Padurimi na tradhton duke na futur në lidhje të vrullshme dhe absurde që s’ka Zot që i do. Duke këmbëngulur në rrugën tënde, edhe nëse humbet pak, fiton shumë. E treon veten përtej marrëdhënieve të rreme dhe tërheq drejt teje të parëlindurit e botës, ata shtegtarë të rrallë nga të cilët vetëm një ose dy enden në natyrë në të njëjtën kohë dhe para të cilëve madhëstia e vulgares shfaqet thjesht si fantazmat dhe hijet.

Është absurde që të kemi frikë t’i bëjmë lidhjet tona shumë shpirtërore, sikur kjo do të na bënte të humbisnim një dashuri të vërtetë. Natyra padyshim që do të na pohojë çdo korrigjim të qartë që do t’u bëjmë ideve tona popullore dhe, megjithëse duket sikur në njëfarë mënyre na heq gëzimin, do të na shpërblejë pa masë. Le të ndjejmë, nëse duam, veçimin absolut të njeriut që jemi të sigurt se e kemi të gjitha brenda vetes. Ne udhëtojmë në Evropë, shoqërojmë të tjerë ose lexojmë libra me besimin instinktiv se ata do të na bëjnë të shfaqemi dhe të zbulojmë veten. Të gjithë jemi lypës. Njerëzit janë si ne; Evropa, një petk i vjetër dhe i shpëlarë i të vdekurve; librat, fantazmat e tyre. Le ta flakim këtë idhujtari. Le t’i japim fund kësaj mendjelehtësie. Le t’u themi lamtumirë edhe miqve tanë më të mirë dhe t’i sfidojmë duke thënë: “Kush je ti? më lër të shkoj; s’do të varem më nga askush”. A nuk e sheh, o vëlla, që ndahemi në këtë mënyrë për t’u takuar përsëri në një nivel më të lartë dhe t’i përkasim më shumë njëri-tjetrit, sepse i përkasim më shumë vetes? Një mik ka dy fytyrat e Janusit: ai sheh nga e kaluara dhe e ardhmja. Ai është fëmija i të gjitha orëve të mia të mëparshme, profeti i orëve të ardhshme dhe pararendësi i një miku më të madh.

Kështu unë veproj me miqtë si me librat. Do të doja t’i kisha aty ku mund t’i gjeja, por rrallë i përdor. Ne duhet ta kemi marrëdhënien me shoqërinë sipas kushteve tona dhe ta pranojmë ose ta përjashtojmë për shkakun më të vogël. S’mund t’ia lejoj vetes të flas shumë me mikun tim. Nëse është mik i madh, të tillë më bën edhe mua duke mos më detyruar të zbres në nivelin e fjalëve. Në ditët e mëdha, parandjenjat rrinë pezull në qiell para meje. Atëherë duhet t’u përkushtohem atyre. Hyj për t’i kapur, dal për t’i kapur. Kam frikë vetëm se mund t’i humbas nëse tërhiqen në qiellin ku tani janë vetëm një copëz drite më e ndritshme.

---

^[1]  Vargu 47 i shfaqjes dramatike me maska “Komus”  të Miltonit.

^[2]  Përfytyrim i jetës së përtejme në lashtësinë greke.

^[3]  Soneti XXV i Shekspirit.

^[4]  Montaigne.