Intervistoi: Violeta Murati
Z. Shllaku, po përpiqemi të përfytyrojmë si u rritët – një fëmijë në një mjedis kulturor si qyteti i Shkodrës dhe brenda një familjeje thellësisht kulturore… Jo shumëkush ndiqet nga i njëjti fat dhe ja ku jeni sot, një poet dëshmues, shkrimtar, përkthyes. Keni një rrëfim për këtë besoj?
Rritja e njeriut, pra tranzicioni i periudhës së fëmijënisë, asht periudha ma e heshtun e jetës së tij. Por mbrenda saj faktorizohen forca dhe energji, interesa dhe prirje të cilat kontribuojnë për formimin e njeriut të ardhshëm, qytetarit, krijuesit, mesatarit, mikroborgjezit ose edhe indiferentit. Për hir të së vërtetës, duhet të them se, mjerisht, vendlindja ime nuk ka qenë edhe djepi ku jam rritë. Në Shkodër kam le e jam ba 15 vjeç. Pastaj kam shkue në Elbasan dhe atje kam ndejtë derisa kam marrë maturën më 1965. Pesëvjeçari tjetër ka qenë në Tiranë, ku mbarova fakultetin për gjuhë-letërsi shqipe në qershor 1970. Pastaj kam shërbye në Shkodër deri në vitin 1990, kur edhe ika në Greqi si emigrant. Në shtëpinë time kam pa vetëm libra, kam ndigjue vetëm biseda letrare të cilat më zgjonin kureshtje dhe për shkak të tyne kapërceheshin edhe oraret e gjumit që në familjet tona kanë qenë shum të rrepta. Jam rritë pranë babës tim në Teatrin Migjeni të asaj kohe, që ishte godina e teatrit të shkollës së jezuitëve dhe ma vonë, më 1958, tek Teatri Migjeni i ri, që e dimë të gjithë se cili asht. Jam rritë mes anktheve dhe drithërimave që shkakton jeta në ndërtimin e shfaqjeve të njimbasnjishme, tue ia nisë nga repertorët, veshjet, rekuizita dhe tue mbarue me zgjedhjen e gabueme të aktorëve dhe vështirësinë për t’ua hjekë rolet. Por kam jetue si fëmijë edhe me gjestet memece të prindëve të mi dhe të familjes ma të gjanë që ankoheshin pa fjalë për absurdin e madh të ndërhymjes së shtetit në tekste dhe skena, zgjidhje dhe finale shfaqjesh. Në pjesën time të jetës mbas 1957-58 kam asistue në afërsi frymëmarrjeje me përkthimin e Iliadës nga axha im Gjon Shllaku. Unë isha mprehësi i nja dhjetë lapsave kopjativë që ai i kishte futë në nji filxhan të madh e të thellë dhe që unë i mprehja me kujdes tue përdorë nji brisk rroje që e kishte krye misionin e tij mbi faqen e ndonjenit prej burrave të shtëpisë. Mbaj mend se sa e randësishme ishte për mue detyra e mprehjes së lapsit me të cilën dora e axhës dhe mësuesit tim privat bashkonte në nji vijë të hollë e të pakëputun atë që para shum shekujsh kishte dalë nga goja e Homerit me nji letër të thjeshtë fletorje me vija që përkthyesi përdorte si keqeshkrojë. Me zellin tim prej kalamani dhe kureshtari që e do perfeksionin – qoftë kjo edhe tue mprehë lapsa kopjativë – fati më qiti në rrugën e ngushtë e të hollë që lidhte shekujt, kulturat, dritat dhe vazhdimësinë e poetikës së fjalës. Asokohe axha im më përziente edhe në punë të mëdha të tekstit, kur më mësonte me durim e rreptësi vargje e fragmente të tana nga origjinali i Iliadës, gjithnji në shqiptimin erazmian.
Por nuk asht pa rol edhe axha im i vogël, Luigji, i cili nuk kishte pasë prirje për shkollë dhe ishte ba mekanik. Në kohën kur baba im vinte në skenë Tiranin e Padovës dhe axha im po i mësonte Homerit shqipen e dalë nga mitra e përbashkët e pellazgëve misteriozë, axha im i vogël ishte traktorist dhe shpyllëzonte mija hektarë në zonën e Kastratit. Ai më donte shum se nuk kishte fëmijë. Shpesh, gjatë pushimeve të verës, më merrte me vete në katundet ku punonte, flenim në shtëpi lëvizëse dhe hanim reçel fiku mjes, drekë, darkë. Unë isha i mahnitun nga liria që më ofronte natyra e egër, njihja zogj e kafshë të vogla me gëzof të kuqrremtë ngjyrë duhani dhe galdoja nga pamja e vezëve të shpendve brenda nji çerdhje rrethore punue mjeshtrisht me fije të imta organike. Në ato hapësina të pamata, ai shpesh ma lëshonte drejtimin e traktorit dhe unë mahnitesha fort kur vetëm tërheqja e nji leve relativisht të lehtë e bante atë kafshë prej çeliku 25 tonësh të sillej si manare nën dorën e njomë të nji fëmije. Kaq shum dashunohesha me natyrën dhe mekanikën e randë në mesin e natyrës së pamatë, sa doja të rrija në katunde me axhën tim edhe mbas mbarimit të pushimeve. Axha im i shkretë, i entuziazmuem nga shoqnia dhe urtësia ime, më thoshte në vesh: Kur të pyesin në Shkodër se çfarë don me u ba kur të rriteshm, thueju: traktorist. Bana e e thashë nja dy herë dhe nuk pata pikë suksesi.
Kur u pyeta prej vetë axhës tim në nji tryezë gostie se çfarë do të bahesha, thashë me entuziazëm: traktorist. Ndesha përballë sytë e mbledhun kular të tim eti dhe, prej asaj dite, as nuk e përmenda ma atë fjalë, por as sytë e tij nuk i pashë ma të mbledhun asisoj kular. Por mbeta mik i madh me natyrën dhe hapësinat e jashtme. Fati i inicimit të njeriut ka shum lidhje me traditën, si për mirë si për keq. Tradita asht nji pistë e sigurt për nordin e saj që të ofron, sepse në pistën e traditës njeriu gjen caqet e të tjerëve. Tradita asht nji pistë uljesh. Risitë kanë pistë tjetër, atë të ngritjeve. Fluturimet kanë teknologji të veçantë.
Vendi, Shkodra, si do na e përshkruanit, sa i është përgjigjur njeriut, kulturës nëpër kohëra? Ju përse jeni larguar, pse nuk ju mban më qyteti i lindjes?
Në kohën që flasim, e gjithë bota asht ba nji katund. Pyetja ka karakter historik. Brezat e sotëm të cilëve ne duhet t’u drejtohemi me shkrimet tona nuk e mbajnë mend kohën kur Shqipnia kulturore ishte me reliev ashtu sikurse Shqipnia gjeografike. Komunizmi e kooperativizoi Shqipninë, globalizmi po i jep dorën e dytë e të fundit. Nuk ka ma as Shkodër as Korçë. Madje nuk ka as Tiranë ma. Pra na jemi pa kryeqytete dhe pa kryeqytet. Tirana asht puzzle i krahinave që prej gati njiqind vjetësh ende nuk kanë mujtë me krijue nji frymë metropolitane në kryeqytet. Nuk jemi largue. Nuk mendoj se jemi largue. Por ashtu sikurse piktori që, mbasi ka vu disa penelata mbi telajon e tij, ul penelin dhe shtyhet përmbrapa për ta pa me nji sy të picërruem atë që sapo ka hjedhë në pëlhurë, edhe unë nuk jam largue si njeri që kthen shpinën, jam largue me marrë distancën e nevojshme për nji akomodim të saktë të synit tim për nji vëzhgim ma të imët e ma studiues. Në fakt, Shkodra nuk ka qenë për mue vetëm biovendi i aktivitetit tim jetësor. Ajo ka qenë pasqyra e madhe mbrenda së cilës e mbi të cilën unë kolaudoj misterin e traditës me joshjet e risive. Kur konstatojmë se vendlindja jonë për çfarëdo arsyeje nuk na mban dot, atëherë na si pjesë organike e saj duhet ta mbajmë atë. Në Shkodër ka shum mendjemadhësi të tipit të matjes me hijen e mëngjesit. Ka shum renegatizëm në kuptimin e lëshimit pa kushte dhe pa shpërblim të mjeteve të sigurta të shprehjes, ka nji humbje totale të rendit të foljes në kuvend, çka për paradoks nuk ka shkaktue ndonji zhurmë ose kakofoni, por mjerisht heshtje, heshtje prej vorri she shterpëzim në kulm. Kam frikë se Shkodra mund të kthehet në nji cung të lavdishëm. Ky ka qenë projekti komunist për të: djep që nuk rritet dhe cung që nuk lëshon llastarë.
Ju keni shkruar letërsi, pothuaj dëshmitare, të pabotuara para ’90-ës. Çfarë koshience zotëronte te ju?
Në vitet ’50 Pablo Picasso thoshte se “piktorët janë dëshmitarë të kohës së tyne”. I gjithë arti asht dëshmi e kohës së vet. Të paktën ai që nënshkruen nji vepër arti tregon me fakte lapidare se ka qenë aty kur ndodhte kjo ose ajo, se ka qenë aty kur lindte nevoja e ndriçimit të diçkaje që kishte ndodhë në të kaluemen ose pritej të ndodhë pak a shum në të ardhmen. Nëse ndigjojmë nji autor që thotë se ka qenë dëshmitar i kohës së vet, kjo thuhet sot si nji shprehje modestie, sepse arti i mirë të do aty. Por dëshmitaritë nuk janë të lavdishme të gjitha. Disa artistë shqiptarë të nji stine që shkoi, kanë qenë aty për të na thanë se si nuk duhet të ishte arti, se si nuk duhej shkrue letërsia. Unë nuk jam dakord me asnji teori të papërgjegjshme që pretendon se arti duhet të vazhdojë qoftë edhe sikur në shtigje të pahirta. Arti asht univok. Ezopi asht i moçëm sa Homeri. Në kohën e nji ngushtice të madhe shpirtnore heshtja asht vepër e shpirtnave që mendojnë krejt ndryshe. Heshtja asht nji grevë solemne urie, e madhe, dërrmuese dhe e pandëshkueshme. Dëshmitaria e disave krijoi nji qiell prej plumbi mbi letërsinë shqipe dhe na sot me zell kërkojmë tek ajo ndonjë thërrime të pandotun ideologjikisht. Shum ia bajnë qejfin vetes se kanë qenë dëshmitarë të diagnozës. Censura shqiptare ishte preventive. Ajo tredhte çdo syth edhe kur ai syth kishte mbi të pemën e zyrtares. Me gjithë prumjet e reja dhe njomësinë e tyne, fusha e letërsisë shqipe më duket si ato fushat e djeguna mbas korrjes së grunit ku ngjyrën së tanës ia jep shkrumbi i bykut të djegun. Letërsia dhe arti i realizmit socialist asht gjithnji e pranishme me ngjyrën e saj prej shkrumbi dhe me peshën e saj prej plumbi.
Edhe pse shpreheni për qytetin, krijimtaria juaj është më e abstraguar, më brendi, shpesh e anuar nga metonimia… Çfarë ju ka “detyruar” në këto shmangie, apo është diçka nga rezistimi yt letrar?
Fjala qytet asht nji metaforë ma e madhe se vetë qyteti, qoftë ai Nju-Jorku apo Tokioja, apo edhe ndonji tjetër qytet shumëmilioner. Pikë ma së pari qyteti asht vendbanimi i mendimit si forcë e madhe propulsore, kazani i madh ku sajohen e shestohen fermentet e ardhmënisë. Fshati prodhon bukë, qyteti mendim. Në nji çast të historisë zgjedhja mes bukës dhe mendimit e zmadhon ose e zvogëlon qytetin. Oreksi ynë i drejtuem drejt bukës dhe jo mendimit e zvogëloi qytetin, por fshati mbeti ai që ishte, prodhuesi i bukës sonë të përditshme në kuptimin literal të lutjes së famshme. Rritja e peshës analogjike të fshatit ishte trade mark-u i epokës sonë nën diktaturë. Buka ishte miell, ujë e krypë. Trinia e epokës në nji hyjneshë të vetme: Bukën. Ardhja e ndryshimeve dhe lëvizja demografike e frenueme prej nji gjysëm shekulli qe nji cunam mbi qytetet. Emigracioni i ethshëm e skremoi shoqninë qytetare dhe në pedana u ulën gjunj të rij. Kultura e bukës si literalitet e spostoi edhe ma mendimin, por këtë herë pa autor përgjegjës. Pra, shoqnia shqiptare duhet të presë që buka të transferohet nga literalitet në metaforë. Ndërkaq tallavatë e të gjitha mitrave janë ulë në vendet e nalta ku duhet të rrinte arti i rigjetun.
Artistat bajnë zgjedhje të vështira dhe afatgjata. Disa e kanë të kjartë se harku i tyne biologjik nuk do t’ua sjellë njohjen, as vëmendjen. Në epokën tonë që e shpotit me breshni zgërdhimjesh heroizmin, ky i ktyne artistëve ka diçka heroike mbi të cilën zgërdhimja ban rikoshet. Kaq u duhet atyne. Të mos i kuptojë brezi i së tashmes. Zgërdhimësit e së tashmes pa dashjen e tyne u kanë sigurue nji audiencë futuriste me brezat që do të vijnë. Kjo quhet në metafizikë edhe transcendenca e historisë. Si ajo që e detyroi komunizmin mbas gjithë asaj ploje që shkaktoi, të thoshte me hipokrizi se “eksperimenti gjysëmshekullor kishte dështue me sukses”.
Ju keni katër libra të botuar me poezi – ata mbajnë në zemër të tyre ndjenja të cilat ngrenë marrëdhënie të shenjta, siç është dashuria, por dhe aq të prekshme, shqetësime të cilat shpesh duket sikur riktheheni, e riktheheni…
Dashunia asht i vetmi shfrim universal kah liria, sepse edhe vetë liria asht e mbrujtun prej substancës së dashunisë. Alfred de Musset-ja që në gjysmën e shekullit XIX lëshonte klithmën e tij të çjerrun, tue protestue se “Gjithçka ka vdekë në Europë,/ deri dashunia”. Poeti romantik me intuitën e tij të renditjes së gjanave simbas randësisë supreme që ato kanë, e shef shkatërrimin e dashunisë e fundin e humanitetit dhe të qytetnimeve që mbështeten mbi kulturën. Dashunia ka qenë dhe do të jetë arritja ma e madhe evolucioniste e qenies njerëzore. Njeriu mendues e ktheu seksin në dashuni, ecjen në udhëtim, andrrën në lutje, leximin në gjimnastikë të shpirtit dhe dashuninë prap në naltësim vertikal të shpirtit. Në kushte të mungesës së lirive themelore, dashnia ofrohet si kështjellë e papushtueshme në majë të vetmisë sonë organike. Me dashtë asht me u ndie i dashunuem ndërsjelltas. Ajo asht një plotësim hemisferash dhe nji lindje e një të tane që askush nuk mund ta censurojë. Dashnia na fton dhe na siguron udhëtime ekzotike dhe transportime të hatashme të psikes dhe të trupit. E gjithë kjo botë, kjo e tanë, shtrihet atje larg e afër, por përtej se mund ta mbërrijë dora e askujt. Por dashnitë kanë kuptim kur janë të forta e të dëshpërueme. Me nji nënshtresë dhimbjeje, ato i blatojnë ndjenjës dhe fantazisë nji botë fantastike për t’u jetue dhe për t’u mbajtë mend. Dashunia asht qytetnimi bazal i njeriut. Ajo asht liria dhe vendi i tij ma ideal për arrati të shumta, të përkohshme dhe të përjetshme. Të lumtun kanë qenë ata që i ka prekë krahu i saj dhe i ka marrë me vete, por ma shum ata që, mbasi janë kthye, kanë pasë dëshirën me tregue për udhëtimet e paitinerar.
Poezia juaj është një vend ku një moment mund të nënkuptojë shumë gjëra menjëherë. Çfarë ju ka tërhequr në mënyrë të pandryshueshme?
Ajo që na tërheq asht vetëm liria. Kurse ajo që na plotëson asht vetëm dashunia. Liria në poezinë time nuk shfaqet askund si qëllim ose si destinacion që mungon dhe duhet fitue. Liria në poezitë e mia asht një aktor i fshehun mbas kuintash që organizon dhe autorizon shfaqjen, nuk merr pjesë në vetën e parë, por asht fryma që e lejon, e inkurajon dhe e mbron shkrimin. Mendja njerëzore zhvillon njilloj “teknologjie” për mbijetesën shpirtnore. Kur njeriu kapërcen tundimet e frikës, ajo që gërthet nuk asht liria, por dashunia, erotizmi, vertikaliteti i shoqnuem me rrahje flatrash drejt “ajrit të kulluet të naltësive”, sikurse e thekson Nietzsche-ja. Në këto sfera liria vjen si dimension gjanësie dhe konsumohet si frymëmarrje e thellë që i provokon mushkënitë.
Mbase ma kollaj do ta kishte nji kritik të thoshte nëse tek unë ka shum nënkuptime ose shum sugjerime në të njajtën rrahje të baketës. Por tue dashtë me kërkue ndjesë për tundimin e çastit për nji vetspjegim, në ato të paka raste kur bahem lexues i vetes e ndiej se nji dorë që ka ma shum se pesë gishta prek njëkohësisht të gjithë telat ngapak dhe krijon një akord. Ideja e nji dore me ma shum se pesë gishta më tmerron, por ngushëllohem me akordin që sajohet si tingull koncertal ose simfonik.
Unë dua që ju ta shikoni veten si një “poet lirik”. Një lirik që zhvilloi embrionin e tij krijues edhe nën diktaturë. Çfarë ju tërheq në këtë formë mbi të tjerët?
E kam thanë edhe herë të tjera se poezia asht nji mjet i fuqishëm dhe shum doracak në kuptimin e përqendrimit, të shprehshmënisë, të kamuflimit dhe të ekonomisë së ruejtjes së saj. Në diktaturë a në kushte shtrëngice poezia ta paguan ma mirë se asgja vendosmëninë me ndjekë hyllin tand. Ajo bahet shprehja e të gjithë qenësisë tande, merr me vete në dalje jo vetëm ato që ti racionalisht i zbret në vetdije, por “rrëmbën” rrugës për në dalje edhe të vërteta të thella që, kur dalin, ti nuk i njef menjëherë si të tuat. Njiherë kur isha fëmijë, në nji ditë dimni, po shëtisja me gjyshen time dhe papritmas pashë nji malësor që po thithte nji cigare të trashë pështjellë me gazetë, sepse ishte gjithë shkronja. Ai e thithte kaq fort dhe e jashtënxirrte kaq me furi tymin, sa goja e tij m’u duk si gyp stufe. E pashë ta kryente këtë veprim disa herë dhe tue ia kapë dorën gjyshes sime, i tregova me gisht malësorin. Nga poshtë gushës së saj unë shquejta habinë e saj e, ma në fund, buzëqeshjen e saj. “Qyqja, – tha ajo, – këtij i paskan marrë flakë zorrët e barkut!” Nuk desha ma, por ia krisa gazit me adresë dhe me tallje për duhanxhiun spektakolar. Gjyshja më dha nji të tërhjekun të fortë sa gati ma shkuli krahun. Unë u nemita. Ajo më mbylli gojën me dorë, ndërsa malësori na pa për nji hop, nuk mori vesh gja dhe vazhdoi të nxirrte tym nga goja që i shkonte, po, nji gjysëm metri nga goja. Ky episod krejt i pavlerë i fëmijënisë së paidentifikueshme, më ka dalë te poema “1945” dhe më duket se transformimi që ka pësue imazhi fillestar ka ndodhë për të sugjerue dimnin e acartë të janar-shkurtit 1945: Nxirrnim avull të gjatë prej goje,/ a thue se kishim ndezë cigare zorrën në bark.
Kur i keni nisur shkrimet e para? Keni thënë se e keni shkruar në frëngjisht “Java e shenjtë”, ç’ishte ky tregim?
Hahaha. Po. Ka qenë proza ime e fillimit. Goxha e gjatë dhe e organizueme. Mund të ketë qenë viti 1964. Isha 17 vjeç. Isha nën ndikimin e André Gide-it dhe konkretisht, nën ndikimin e drejtpërdrejtë të romanit të tij Simfonia pastorale. Nji vajzë në moshën e dashunisë prish marrëdhanien me të dashunin e saj dhe bie në pikëllim të madh. Atë natë kur shkëputja e tyne kishte ndodhë, ka ndërpremje të energjisë elektrike nga nji shtrëngatë fundvere. Natën nëpër terr te dritarja e saj kacavaret dikush dhe ajo pa e ditë se kush e fut atë njeri në dhomë, mbasi i dashuni i saj vinte gjithnji nga ajo dritare dhe kështu ata të dy rrinë deri në orët e mëngjesit. Vajza konstaton se djaloshi asht me ethe, i lagun, rënkues. Të nesërmen ajo bie nga qielli kur zgjohet e shef mbi shtratin e saj nji djalosh tjetër, por gjithsesi të bukur. Ajo vendos ta mbajë djalin nën shtrat, të evitojë vizitat e së amës në dhomën e saj derisa e shëron dhe nji natë kur ajo kthehet në dhomë gjen dritaren e hapun dhe gjurmat e thella që ai kishte lanë në tokë para dritares kur kishte kërcye dhe ishte zhdukë. Vajza përjeton nji dhimbje ma të madhe se ajo e dashunisë së këputun para nji jave me djalin e saj të zemrës. Në fund merret vesh se ai ishte një djalosh ikun nga çmendina dhe që endej sa andej-këtej.
Çfarë ishte kjo marrëdhënie, siç e marrim vesh, në fshehtësi me frëngjishten? Pse jo shqip?
Po. Nuk besoj se ka qenë në fshehtësi as me frëngjishten as me letërsinë. Kuptoja se letërsia që shkruhej asokohe ndër ne ishte letërsi heroike, letërsi me ind legjendar, mitik. Mirë se mitik, por ishte edhe mitizuese dhe njeriu dilte jashtë interesave të përshkrimit. Njerëzit vepronin si zombie të programuem, ishin krijesa shtetnore, ishin gurë shahu. Letërsia jonë që prodhohej në vitet ’60-’70 kishte detërminizëm shtetnor dhe ideologjik. Personazhet ishin njerëz të galvanizuem, kromat, të shndritshëm, sferikë, pa të meta e pa cene. Ata e dinin detyrën dhe vepronin simbas saj. Lexuesi e dinte detyrën dhe personazhi e kishte të humbun efektin e befasimit që kanë letërsitë dhe veprat e mëdha. Letërsia ishte modeli i jetës dhe ti dënoheshe nëse nuk kishe veprue në përputhje me personazhet që qarkullonin në librari. Shkrimtarët i jepnin shtetit avantazhin e nji shoqnie të paralajmërueme simbas devizës “Nuk e sheh se ç’bëhet?”. Letërsia frënge e shekullit XX ishte letërsi e lirive dhe e fytyrës së njeriut ekzistencial. Ajo më tërhiqte me guximin e saj dhe me pavarësinë e limbit prej ku nuk i jepte llogari askujt për propozimet dhe zbulimet e veta. Mbase tek tregimi i masipërm i shkruem në frëngjisht nënvetdija ime zbulonte gjithë magjinë e dashurisë me një të çmendun, i cili krejt papritmas çohet e ikë dhe zhduket.
Si keni jetuar ndërsa shkruanit?
Jam ndie i plotësuem. I plotësuem jo vetëm se po krijoja hapësinat e mia të lirisë ku zot isha unë e askush tjetër, por se po besoja se shkrimet e mia lidheshin me traditën letrare të para 1945-ës dhe andrra ime ishte që tue qenë në nji linjë me të, të sillja edhe unë risitë e kohës. Meqë koha ishte e zanë me zyrtaren, atëherë po qortohem, risitë e gjithëkohës.
A e keni pasur qëllim të ishit poet?
Fjala poet asht fjalë shum e madhe, e madhe sa nuk ka modesti që e duron mbi shpinë. Më duket se ajo nuk tregon zanat, por asht ofiq. Asht titull i naltë. Të jesh poet nuk asht zgjedhje dhe program, ajo asht fat dhe përpjekje, përpjekje dhe fat. Për vete nuk i shof të dyja te vetja ime, prandej ngurroj të vetquhem poet. Ata që flasin për veten e tyne tue fillue me shprehjen “Na poetët…” janë të gjithë njerëz të admirueshëm për mënyrën se si kanë vendosë me mbajtë në gojë biberonin edhe pas foshnjërisë së tyne literale. Njeriu hyn ngadalë në nji rrugë. E kam ndie qysh në fillim se midis atyne fjalëve që u veja randësi dhe atyne ngjarjeve që më banin përshtypje të thellë kishte njilloj adekuatësie. Pra, ma përpara unë kam zbulue gjuhën si petk të mendimit, mandej kam fillue me ndie kënaqësinë e bashkëlidhjes së mendimit me gjuhën. Kjo martesë harmonike gjuhë-mendim asht nji prej shfaqjeve ma joshëse estetike për atë që inicohet në zanatin e fjalës. Ky hedonizëm estetik i zbuluem prej shkrimtarit e redukton në zero edhe tundimin për t’u quejtë me nji emën honorifik sikurse asht titulli “poet”.
Jeta artistit, e njeriut që sheh përtej dukjes së sendeve, si është?
Artistët jetojnë në ferrin e realitetit shoqnor, me parajsën e natyrës dhe në purgatorin e imagjinatës së tyne. Kombinimet e këtyne tri sferave pasqyrohen doemosdo në veprat. Kritika do të duhet për të dallue masën dhe cilësinë e këtyne kombinimeve. Por na nuk kemi kritikë dhe gjithçka e jona ekziston si kontingjencë, si hamendësim dhe si mjegullnajë e painterpretueshme.
Në tekstet poetike keni një formulim ku thoni “thellësia e çastit”, çfarë ka qenë sfida juaj shkrimore, mund të na e çoni më tej këtë mendim?
Çasti asht njisia e kohës, pra e jetës. Gjithçka që ndodh, ndodh e shtrime mbi dimensionin 0 të çastit. Zbulimi i anatomisë së çastit mund të na japë nji spjegim ma shum për jetën tonë, se çfarë asht ajo dhe si shtjellohet ngjarja e mbështetun mbi zerot e çasteve. Kënaqësitë dhe lumtunia janë vlera të krahasueshme me çastin sepse edhe ato zgjasin pak. Kërkimi i misterit të lumtunisë nuk mund të kryhet jashtë kontekstit të çastit. Të jesh i palumtun nuk do të thotë të jesh vazhdimisht i uritun, por të mos kuptosh vazhdimisht asgjasimin e çasteve, të cilët edhe pse të panumërt, janë njisia e masës së ekzistencës sonë.
Kur moria e çasteve asgjasohet pa e prekë lumtuninë atëherë vetë jeta reduktohet në nji cast dhe njeriu vjen e ikën në këtë botë si diçka e pajustifikueme.
Keni thënë: Më ka ardh dëshira e mallkuar me i djeg shkrimet… Çfarë ka ndodhur, ç’ishte kjo psikozë? Si keni besuar që këto do botoheshin një ditë, çfarë e prin një shkrimtar?
Kur shkrimet bahen grumbull dhe përmbajtja e tyne nxjerr gjemba për t’u mbrojtë nga shkretina, shkrimet në diktaturë e kërcënojnë të zotin me asgjasim. Pra, liria e që merr autori me thanë atë që mendon, shkakton afrimin e vdekjes si shpërblim. Në kushtet e vetmisë kuptohet që ideja e vdekjes asht e përfillshme, sepse vetmia nuk inspiron heroizëm. E si mund të çlirohesh nga ideja e vdekjes ndryshe vetëm tue e asgjasue objektin që e ndjell atë. Ishte ide e mallkueme, sepse bashkë me shpëtimin tim prej kërcënimit të landës që kisha prodhue vetë si shprehje jete, do të vdiste ndoshta pjesa ma e mirë që kishte realizue ekzistenca ime.
Pra, jo mes dy zjarresh, por mes dy vdekjesh.
Së fundi, “Muzikantët” – një libër me tregime nga kujtesa emocionale, sa edhe përvoja kulturore, në kontakt me letërsitë e tjera. Ç’nevojë qe shkrimi i këtij libri?
Libri përbahet prej prozash të shkurta dhe asht shkrue në kohë të ndryshme. Shkrimi i tij nuk asht përcaktue nga asnji nevojë tjetër përveç asaj që thotë Croce, nga nevoja e shprehjes si instinkt e intuitë bazike e njeriur mendues. Në kundërmajë me letërsinë e letërsisë zyrtare të kohës dhe me kultin e madhështores, gjiganteskes dhe sublimes materiale, unë ndieja se ndër ne nuk ndodhte asgja, por pikërisht se nuk ndodhte asgja, te na ndodhte nji minimum lëvizjeje e pakontrollueshme dhe e papërceptueshme prej shqisave të diktaturës. Këtë lëvizje minimale e molekulare të shoqnisë shqiptare kam pasë dëshirë me e kthye në antimadhështi dhe antiheroizëm.
Në librin “Muzikantët” duket zotërim i botës mashkullore, ku personazhet kanë një formë të ngurtë, pse? Ç’janë këto struktura maskuliniste?
Po befasohem disi nga ideja se dikush dashamirësisht mund ta shifte librin tim ose, konkretisht, prozën e parë Muzikantët me nji sy ku theksohen kriteret gjinore. Kemi një keqkuptim na shqiptarët që, me sa duket, vjen sepse ndodhemi në vazhdim të nji revolucioni gjinor. Po e shof të shqetësueme pyetjen përkatëse të këtij spjegimi. Ndiej njëlloj amazonizmi në këtë pyetje.
Amazonat i shqetësonte fakti se burrat vazhdonin të mbeteshin gjuetarë në të gjitha veprimtaritë e tyne. Mos harroni se në mitologjinë greke sektorin e gjuetisë si veprimtari e randësishme jetësore e mbulonte një perëndeshë dhe jo një perëndi, pra Artemisa ose Diana e romakëve.
Pra, gjuetaret e forta janë gra dhe paganizmi e dinte mirë këtë kult. Te Muzikantët orkestra e kafes asht paraqitë si tanësisht mashkullore. Kjo ka ndodhë për hir të atij pak realizmi që autori ka dashtë me respektue, sepse ashtu ishte përbamja faktike e orkestrave që dëfrenin me muzikë live lokalet e atëhershme të ushqimit social.
Në këto tregime ju keni shkruar mbi atë që “nuk ndodh”, çfarë ka qenë kjo jetë, ç’janë këto “ngjarje” për ju që nuk ndodhin? Jemi në aspektin letrar. Çfarë keni pasur parasysh?
Letërsia ka pasë e ka nji lidhje intime e të fshehtë me realitetin, me gjendjen, me atë që ndodh, nuk ndodh, por mund të ndodhë ose edhe duhet të ndodhë. Letërsia lëviz me të gjitha probabilitetet dhe krijon identitetin e saj të papërsëritshëm. Kur letërsia kopjon realitetin ose bahet përçuese e një ideje jashtaestetike, ajo fishket sikurse nji bimë që dikush e urinon. Diktaturat e anulojnë ekzistencën në funksionet e saj sociale promocionale. Në diktaturë asht e pamundun të ndërtohesh pa nji mbështetje politike. Kjo flamë e çon në minimum dhe bradikardi jetën intelektuale të vetvetishme dhe të lirë. Por diktatura simulon lëvizjen me anë të propagandës dhe artit të saj propagandistik. Punon me fjalë të mëdha, si kantiere, uzina, aksione, doktrina, dëshmorë, heroizma etj. Në fakt, nën peshën e këtyne fjalëve qenia shoqnore lëngon, asfiksohet, rrëgjohet dhe nga thatësina nxjerr gjemba si kaktuset që mbrohen nga dehidratimi në kushte ekstreme mbijetese. “Njeriu i ri”, kjo shpikje e kohës nuk ishte vetëm projekt, por edhe realizim i kohës së gjatë të inkubacionit. Kur erdhi demokracia na trashiguem plantacione të tana “gjëmbaçësh” të pariparueshëm genetikisht. Tregimi i gjatë Muzikantët dhe të tjerë në vëllimin me të njajtin emën fokusohen te lëvizja kapilare e shoqnisë, te përditshmënia liliputiane e saj dhe zbulohen atje embrione veprimesh që nuk mund të zhvillohen ma tutje në sferën e jetës së përditshme. Pra, embrionet janë dhe ndihet gjallësia e tyne, por ata mbeten ashtu dhe përthahen si atrofikë pa gjetë terren me u rritë. Gjama e madhe ndodh në nivele “molekulare” dhe jo kantiere. Kantieret nuk kanë shpirt edhe kur rriten, edhe kur përfundohen. Njeriu ka shpirt dhe ai shpirt rrafshohet dhe homegjenizohet si në kohën e piramidave.
Si mund të jetojë, mbijetojë një personazh, në skuta aq të errëta të subkoshiencës, pa ngjarje, e për më tepër në një mjedis pa lexues?
Ta ndajmë personazhin nga shkrimtari. Kjo ka shum randësi. Problemi i madh asht mbijetesa e autorit, sepse për kohën që na po flasim autori dhe vepra ishin të lidhuna keq qafë në qafë dhe gijotina priste me nji të rame të dyja qafat. Në llogarinë historike humbja e qafës asht ma e vogël se humbja e veprës.
Jetesa nuk ka qenë në subkoshiencë, por ka qenë në hapësinat e vetdijes dhe ka qenë plotësisht me dashje, zgjedhje dhe projekt afatgjatë me arsenal të potencuem durimi dhe pritjeje edhe mbas brezave. Unë e kam ditë se ajo kohë ishte pa kohë në aksin e Kohës Universale.
Pra, ishte nji aksident. Të tjerët mendonin mendjelehtësisht se po punojmë sot në kushtet e kësaj kohe dhe po gëzojmë ato pak privilegje sa “mos ta marrim veten me të keq. Nesër po ndryshoi, e ndryshojmë edhe ne. Dimë na si rinusërojmë”. Por kjo nuk funksionon kështu. Arti ka “zaman”. Dhe zamanet nuk përsëriten zakonisht. Mjerë ai që e humb.
Arti ka vetinë se konservohet, ruhet derisa t’i vijnë lexuesit, derisa të “hapet koha”. Artefakte të randësishme janë zbulue mbas 2000 vjetësh që kanë ndejtë nën dhe e janë po aq të ndriçme sa të ishin prodhue sot ose të mos kishin humbë kurr. Pra, duhet me ditë me pritë. Me pritë do me thanë me i ditë ligjet e botës dhe “mos me u marrë me shejtanin, sepse ai ikën vetë”. Ka edhe disa ndër ne që i dinë mirë ligjet e botës dhe i kanë rishkrue veprat e tyne. Atyne, në kushtet e mungesës së reagimit kritik, do t’u mbetet një lavdi me kontribute false. Epo kështu asht e bukur bota dhe kështu krijohen premisat për ta ndryshue atë. Nuk na shpëton asnji gëlvozhgë, bërthama na shpëton, ajo mban AND e veprës dhe fatin e saj të shkruem për të gjitha kohënat.
Libri lëviz mbi një logjikë historike të njeriut, që nuk e arrin dora e një diktature, njeriu mund të zvogëlohet, varfërohet në vlerat e tij, por në fund të fundit sërish i bie muzikës, pra si fuqi jete. Cili është njeriu ku ju besoni?
Në kohën tonë asht rrisk i madh me ia vu gishtin dikujt. Madje edhe ma rrisk asht me fantazue nji qenie imagjare, por me tipare antropomorfe. Megjithatë, në mjegullnajën që mbizotnon jetën tonë ekziston njilloj njeriu që mund t’i besohet. Ai njeri le t’i ketë të gjitha acidet e shpirtit njerëzor, por të mos ketë faje me mshefë dhe lavdi me humbë. Lavdia asht nji petk dite, por, kur vjen nata, ai hiqet dhe koka e jonë bie në jastëk që asht hetuesi ma i egër që ka kalue ndonjiherë mbi tokë. Por ia kanë gjetë zgjidhjen edhe kësaj punë. Kanë nji jetë që flejnë rrafsh, pa jastëk.
A jemi ne një shoqëri që e ka të qartë Njeriun, individin, duket se për këtë angazhoheni në këtë libër?
Na jemi nji shoqni atomiste, individualiste, instinktive dhe aproksimativiste. Por nuk kemi kulturën e individit që i bie me qenë krijimi i kushteve me rritë individë të fortë dhe të aftë me i shoqnue ata në projekte madhore dhe në nisma të randësishme. Na kemi ende shum kult individi dhe verbni të pakufishme që na e quejmë “dashuni e pakufishme”. Dashnia e pakufishme kishte me qenë respektimi pa kushte i mendimit ndryshe ngado që ai mund të vijë dhe pastaj t’u lehet institucioneve që vendimmarrin me kritere shumice.
Libri ka vu në rresht nji seri individthash ose indivioidësh që vegjetojnë skajshëm në mikrobotën e lejueshme dhe të pakontrollueshme. Shofim në të jo vetëm katandisjen e nji shoqnie, por edhe prekim elementin bazal e të pashkatërrueshëm të saj ose atë që mue më pëlqen me e quejtë transcendencë e njeriut. Autori dhe personazhet prekin bërthamën e njeriut, prirjen e tij natyrale për liri dhe afirmohen në kushte shum të imta si homo sapiens-a.
Libri “Lule nate”, një libër dëshmues, kujtesë. Unë mendoj se është më i miri shkruar nga ju, mund të na risillni ç’kushte shkrimi pati ky libër?
Ju falënderoj për konsideratat pozitive. Libri asht shkrue në kushte “stërpikjeje”. Pra, poezitë janë hjedhë pa rregull dhe pothuejse kurr në nji tavolinë shkrimi. Studioja e tyne ka qenë rruga, udhëtimi, karroceria e nji makine ose pushimi mbas nji ecjeje disakilometërshe për me shkue në punë ose me ardhë në shtëpi. Pa përjashtim të gjitha janë vargje të pluhnosuna ose të laguna prej shiut. Janë ndërtue me teknikën e fotografit që don me fotografue vetimën dhe rri në pusi me aparatin e drejtuem në qiell. Vegimi i poezive të mia në përgjithësi ka qenë nji hapje e shpejtë e perdes dhe nji mbyllje po aq e shpejtë e saj. Për shkaqe objektive dhe rrethana të papërshtatshme kam pasë shum vegime të tilla, të cilat nuk kam mujtë me i ndalue dhe me ia dhanë kujtesës së letrës. Dy orë ma vonë ato kishin humbë dhe asnji përpjekje për t’i sjellë në evidence nuk ishte e mundun. Teknika e tyne ka qenë teknika e vegimit, ku fjala kapej në kurthin e çastit dhe hidhej shpejt, ashtu e nxehtë dhe e qullët, në nji letër të çfarëdoshme, duke i shpëtue zhdukjes.
Disa janë të mendimit se poezitë e para ’90-ës janë të shkruara më bukur se ato pas? Patjetër me qenë i palumtur për të qenë krijues?
Po, e kam ndigjue dhe e respektoj këtë opinion. Poezitë e para 90-ës janë prodhue me “teknologjinë” bio të së vetvetishmes, të rastësores dhe të çastores. Ato ruejnë të freskët momentin e krijimit dhe për shkak të vetvetishmënisë së tyne janë të mbrojtuna nga fati i gjetheve të herbarit që thahen dhe çnatyrohen. Ato janë si fragmente mozaiku që u ka humbë pjesa ma e madhe, por edhe ashtu fragmente janë të denja me u marrë me to. Lule nate mue më ngjan si nji libër që i kanë humbë shum faqe, si një libër që ka lanë në kohë shum pjesë të tij tue e koklavitë edhe ma shum nevojën e unitetit për t’u quejtë nji libër “i krehun”.
Isha i marrë kur besoja/ se dashunia vjen. Jo. Dashunia ikë, Ikë gjithmonë. Dashunia s’ka ftyrë. Ka vetëm shpinën… Siç duket, vargjet e tua shpesh dashurisë përpiqen t’i japin një kuptim, ju keni njëfarë refuzimi. Pse, ç’është për ju? Çfarë “kërkoni” prej dashunisë?
Mendimi im lidhë me dashuninë asht shprehë te kjo poezi fatlume që ma duen shum veta. Nëse duhet të bahem edhe interpret i asaj që kam thanë nji herë e vetëm nji, dashnia asht nji lumtuni e madhe, nji epsh i shpirtit ma shum se i korpit. Por epshi i korpit asht i matshëm, imediat dhe programues. Kurse epshi i shpirtit ka nji lloj sfazimi me çastin e shijimit të tij. Na mund ta shijojmë dashuninë në plotninë e saj, vetëm mbasi ajo nuk asht ma, pra sidomos kur ajo nuk asht ma. Nuk arrijmë ta perceptojmë atë si nji e mirë e së tashmes, si nji fakt imediat. Ajo jeton në ne vetëm si kujtim, si nji trishtim i ambël a posteriori. Dashnia asht nji dallgë që shkon e vjen, ajo ekziston si një lëvizje e kulluet, sublime, sovrane dhe përshtypëse. S’e rrokim kurr çastin e saj magjik sa asht eficiente, ai arrihet vetëm te kujtimi i saj. Pra, në perceptimin tim dashnia jeton vetëm mbas vdekjes së saj, si ikje, si diçka që na plagos me mosqenien e saj. Kndej vjen edhe tanë lirizmi i botës.
Ç’trazim ka pasur jeta juaj?
Përveç sëmundjeve fort të rralla e të padam, nuk kam pasë asnji trazim tjetër, përveç atyne që ia kam shkaktue vetes me ose pa dashje. Mbajtja e nji letërsie në kundrapunkt me zyrtaren ka lypë shum marrëzi dhe dëshirë për të jetue në trazim nga ana ime. Por ato shpëtuen e unë nuk dija përmendësh asnji prej tyne. Dilema pseudohamletiane “T’i ruej apo t’i djeg”, a nuk mund të merret si trazim?
Veprat më të rëndësishme tuajat janë vlerësuar vëllimet poetike Lule nate dhe Hana e njelmët e ditës. Por, ama jume një shënim dedikues për babanë tuaj, Lec Shllakun, shkruat veprën Aktorë pa kujtesë. Pse e keni konsideruar këtë si veprën më të rëndësishme?
Jo, nuk e kam konsiderue vëllimin me drama Aktorë pa kujtesë si veprën më të rëndësishme të jetës sime, madje unë nuk do të merresha kurr me caktimin e nji hierarkie të punimeve të mia. Ndër ne shkrimtarët vepron parimi i baraslargësisë dhe i klloçkës që i do njilloj të gjitha vezët e veta. Kjo besoj se duhet të ishte detyrë e lexuesit, si edhe e kryelexuesit që mungon: kritikut. Lidhja ime dhe e vëllait tim me teatrin ka ndodhë kryekreje në logjikën e traditës familjare. Familja ime ka sot brezin e saj të katërt pa ndërpremje që merret me teatër. Në kushtimin e librit Aktorë pa kujtesë kam dashtë me i ba nji homazh babës, i cili na e mësoi teatrin dhe na e la amanet, të cilin nji si unë që nuk e filloi kurr, e quen me zbunim si “ves”, sepse brezi i tim eti dhe disa kolegë të tij u damtuen prej tij si të ishte ai ndonji ves prej atyne që të marrin shpirtin.
Kalojmë pak te përkthimi; sapo jeni takuar sërish me lexuesin tuaj përmes përkthimit “Lules e së keqes” të Bodler-it, përkthyer shumë më herët seç na e keni sjellë tani? Ç’është kjo histori? Pse kaq gjatë ndër duar një tekst i tillë?
E kam thanë e po e përsëris se Lulet e së keqes të Baudelaire-it e kam mbajtë në dorë rrumbullak nji gjysëm shekulli. Kjo nuk përban as mburrje as ndonji parësi timen, por thjesht se unë nuk kam qenë në gjendje me kënaqë veten me variantet e panumërta të poemave që përktheja. Dhe kur e pashë se nuk kam ma se çfarë të baj me tekstet e tij, vendosa botimin. Jam kritikue me të drejtë se varianti im përkthimor nuk e ka respektue rimën edhe si episteme e simbolizmit, edhe si harmonikë universale, por në parathanien e librit unë kam tregue kriteret e mia të sjelljes në shqip, por edhe limitet që më kanë caktue këto kritere. Përkthimi asht nji variant i Baudelaire-it, gjithkush që ka nji gjysëm shekulli në dispozicion për t’ia kushtue këtij vigani, mund të bajë atë që kam ba unë, padyshim edhe ma me shum rezultat. Varianti im asht dija ime e fundit mbi atë autor. Dhania në shqip e nji Baudelaire-i total për mue ka qenë e pamundun.
Çfarë të interesonte te Bodleri?
Baudelaire-i ka qenë për mue nji mjeshtër i madh i poezisë dhe i mendimit që bartet përmes saj. Ka qenë nji estet i madh dhe rrugëhapësi ma i randësishëm i modernizmit dhe i avangardave artistike. Ai asht dhe mbetet nji sfidë e pakapërcyeshme e të gjithë përkthyesve të cilëve u thyhen daltat tue imitue format e tij. Mandej më vjen të them se Baudelaire-in e përktheva në gegnishten time për nder të megashqipes dhe rritjes me emna të mëdhej të galerisë së autorëve që kanë krijue drejtimet dhe tendencat e letërsisë botnore. Gegnishtja e përjashtueme nga gostia gjuhësore e shqiptarëve e ka Baudelaire-in integral sot. Me Iliadën, Komedinë hyjnore, Faustin, Torkuato Tasso-n e tjerë gegnishtja nuk gëlltitet ma për nji kafshatë. Në peshoren e historisë ky quhet kontribut kombtar dhe na për të tilla kontribute kemi folë e diskutue.
Botuesja e Albasit, Rita Petro, shënonte pak ditë më parë se “Një nga punët më të çmuara në këtë panair të librit është bashkëpunimi me Primo Shllakun për të sjellë në shqip veprën e plotë “Lulet e së keqes”; një punë e mundimshme disavjeçare përkthimi për të harmonizuar muzikën dhe domethënien e thellë të vargut bodlerian me tingëllimin e bukur në gjuhën shqipe”. A keni pasur besim se shqipja përmbush “gjuhët e tjera” kur u përcillen lexuesve tanë?
Shqipja jonë ndodhet në nji stad zhvillimi të saj. Ajo po përballet me sfidat e krijimeve dhe përkthimeve cilësore, me modele e pa modele. Në këtë çast të rrugëtimit të saj drejt aftësimit për përballimet cilësore ajo ka pikat e forta dhe të zgjidhuna, por ka edhe pikat e saj të pamjafueshme që e detyrojnë përkthyesin të perifrazojë keq dhe të kapërcejë pasazhin tue krijue nji by-pass.
Te Baudelaire unë kam zgjidhë optimalisht problemin e semiotikës baudelairiane. Kushdo që të joshet nga ideja e nji varianti tjetër, këtë aspekt, aspektin përmbatësor, e ka të kolauduem dhe të siguruem. Pra i mbetet të bajë kërkime mbi formën dhe efektet akustike të vargut. Pra, variantet përkthimore janë progresive dhe vijnë tue lehtësue kërkimet e formës. Megjithatë, edhe forma ime vuen nga kërkimi. Ç’t’i baj gjuhës shqipe unë që, me theksin e saj të lëvizshëm, na ofron probabibilete ma të rralla rimash se frëngjishtja që ka theks vetëm fundor.
Kujtoj se jeni shprehur se “lexuesin e kemi goxha memec, kurse kritikën goxha inekzistente”… ndonëse pesimiste, ju shpresoni te “jetëgjatësia”? Ne nuk “shndrisnim” edhe përtej jetës, kemi dëshmuar shumë shpesh me harresat që u bëjmë personaliteteve, veprave themeltare, ngjarjeve… nga na vjen kjo kulturë harrese?
Kultura e harresës asht nji mainstream i nëndheshëm i botës shqiptare. Na jemi i vetmi komb që prishim monumentet tona dhe mitifikojmë përtej stinës së mitifikimeve. Kuptohet se në nji klimë të tillë nuk ka shum vend për lindje, për ardhje, për pranime. Në letërsinë shqiptare vendet janë të zana dhe hierarkitë kanë marrë shejtënim trashigues, gati monarkik. Plus pastaj aradha e madhe e ish-ave të realizmit socialist që vazhdojn me jetue mes nesh me andrrën diellore se arti i tyne ka qenë alegorik. Ata përbajnë nji shtresë shum solide dhe solidare dhe mbajnë njeni-tjetrin me gjithfarë mënyrash të mshefta dhe “masonike”. Nuk kanë dashtë me pranue kurr dështimin dhe humbjen e rinisë krijuese me nji letërsi kiç thellësisht të pëgame nga ideologjia e dështimit. Këtë presion konstant dhe këtë hije prej arre që mbizotnon, dikur, për delikatesë, unë e kam pasë quejtë “harresë”. Por, me sa duket, duhet pakësue delikatesa dhe duhet gërmue ma ashpër fjala “harresë”.
Në panairin e vitit 2018 keni ardhur me një numër rekord përkthimesh: “Kujtime të përtejvarrit” e François René de Chateaubrian-it, “Lulet e së keqes” e Charles Baudelaire-it, “Metamorfoza” e Franz Kafka-s dhe dy vepra të Jean-Paul Sartre-it, “Nekrassov” dhe “Baudelaire”. Ç’është gjithë ky akumulim, një lëvizje pothuaj kalorësiake në përkthim kur sheh listën e autorëve?
Hahaha. Kalorsiak? A mendoni ju se kalorësit ishin punëtorë të mëdhej? Punëtorë të mëdhej janë ata që bajnë punë të mëdha. Po kush do t’i gjykojë punët voluminoze nëse janë të mëdha apo jo? Ata që punojnë sadopak e sadoshum, por nuk janë pjesë e projektit politiko-kulturor të shestuem thellë në kohën e socializmit postpartizan tek na mund të kenë diçka kalorisake vërtet, ngjashmëninë me Don Kishotin, por janë ende larg pranimit si faktorë, madje edhe si fakte. Me nji fjalë edhe ky brez që po rritet do të ecë nëpër tunelin e projektuem në kohna hegjemonie destruktive dhe pseudopërparimtare.
“Nji Uliks që s’mbërriti kurrë në Itakë” – një përkushtim për Martin Camajn… ka një identifikim mbi lirinë, në çfarë përvojë e keni perceptuar, si e kishit menduar?
Camaj i drejtohet kulturës shqiptare dhe kërkon prej saj të rilidhë fillin e këputun. Rilidhja e fillit të këputun do me thanë rikthimi tek tradita dhe rilidhja me të në pikën “kur filloi ora 0”. E gjithë lufta mbrenda kulturës së sotme shqiptare ka këtë diskurs në themelin e saj, edhe pse establishment që ndërton axhendat dhe dozon politikat redaksionale merr pjesë vetëm intuitivisht në këtë situatë, i paaftë jo vetëm për të interpretue Camajn, por edhe për të pasë nji ide rilançuese që të mos jetë ruejtja e stus quo-së që mban vulën e kongreseve dhe viktimave të tyne periodike të përrallës tonë ma të fundit me socializëm.
Çfarë e shqetëson sot, praktikisht, një shkrimtar?
Shkrimtarët sot kanë shqetësime të bartuna nga shoqnia e mjedisi ku jetojnë. Kjo nuk asht keq, por mendoj se ata nuk e njofin fare shqetësimin se ku ndodhet sot arti e letërsia në botë, ç’bahet me të, ç’sfida përballon, cilat janë epistemat e saj në kohën tonë, a ka a nuk ka krizë letërsia dhe a po jeton leximi nji fazë përgjumjeje, madje përgjumjeje me simptoma vdekje? Këto shqetësime i shofim pak. Ramiz Alia në nji kongres numrin romak të të cilit s’e mbaj mend thoshte pak a shum kështu: “Letërsia dhe artet i janë borxh luftës nacionalçlirimtare dhe për këtë…” Unë mendoj se substanca e njeriut shqiptar të mbasdiktaturës asht produkt i asaj periudhe dhe se letërsia jonë po e injoron këtë minierë me tema të pashoqe. Në paradokset e shkrimtarit nuk do të ishte krejt e papranueshme ideja sikur njonji ndër ta ta konsideronte diktaturën se duhet të vinte për të furnizue atë mori temash e lande të parë për punishtat estetike.
Pse thoni se shkrimet tuaja janë në heshtje, në një heshtje shumë më dinake se në kohën e diktaturës? Mendoj se ka hapësira, në media e kudo sot, çfarë mendoni se ka shkuar në invers?
E them se e ndiej. Kritika mund ta ndiente dhe ta dinte. Pra, na mungon avokati i djallit. Ndërkaq dinakia e disave po ndërton grataçela.
Është tashmë i njohur, por i pazbërthyer, fakti pse nuk kemi kritikë, pse mendimi kritik këtu është zeruar. A mundet ta dini në këto kushte se sa vleni? Sa vlejnë shkrimtarët, më duket se fatin e librit në kohën e sotme e vendos drejtpërdrejt lexuesi, apo jo?
Kritika ndër ne nuk asht institucion, sikurse duhet të ishte. Ajo asht nji mekanizëm qokash dhe tallavaje miqësore, promocioni krahinor e deri fshatarak në kuptimin e rrethit të të interesuemve. Asht nji nikoqire që mbyt me sherbet gjithfarë jahtëqitjeje trunore (janë fantastikë të gjitha ata që nëse e lexojnë këtë pikë të intervistës, do të thonë me vetëdashuni “nuk e ka me mue”), nji maternitet që ka lidhje me axhensinë ma të afërme funerare dhe aty kur të promovon me fjalë që nuk i mban toka, ka thirrë tabutin për nji funeral gazmor.
Po huajzojmë një pyetje që iu është bërë duke e parashtruar përmes Bodlerit kur thotë te libri “Lulet e së keqes”: “Ky libër, thelbësisht i padobishëm dhe absolutisht i pafajshëm, nuk është krijuar me qëllim tjetër, veçse për të më zbavitur, sikurse edhe për të ushtruar shijen time të pasionuar për pengesat.” Është klasike pyetja përse shkruani?
Të mos harrojmë se ky diskurs thellësisht estetik i Baudelaire-it asht mbajtë në kushte të randa sikur ai po u përgjigjej gjykatësve. Pra, ndihet njifarë spekulimi dhe diversioni që ai detyrohet të përdorë për t’i dalë zot të vetmit libër të randësishëm që kishte shkrue. Unë për vete shof nji përpjekje për ta zbutë karakterin skandaloz të shum poemave të tij. Pyetja se përse shkruejmë na që shkruejmë asht goxha e vështirë për t’iu përgjigjë. Po i kërkoj ndihmë nji burri të forte, Kantit, që thoshte: “Qëllimshmëni e paqëllimtë.”
Nga ana tjetër kemi përkthimin “Metamorfoza” të Kafkës. Në fakt, është një debat i hapur së fundi mbi ripërkthimet, sa në kohë jemi për këtë dhe pse krijohet nevoja të risillet një përkthim?
Përkthimin e Metamorfozës ma kërkoi z. Rita Petro. Siç e kam spjegue tek para- e pasthania e saj, përkthimi ka sjellë disa modifikime jo thjesht formale të tekstit të Kafkës. Për kryeveprat bota ka deri 20-30 variante përkthimi të të njajtit titull. Metmorfoza me mue siguroi të katërtin variant. Siç mund të shifet, shqipja po ndjek nji model kulture të lavdëruehëm.
A mundet vërtet një vepër e përkthyer të jetë e drejtë ndaj poezisë origjinale?
Përkthimi asht tjetërsim gjithsesi. Te gjuhë të reja si shqipja rreziku i tjetërsimit asht ma i madh. Dhe kështu ka ndodhë. Por te na si kriter bazë për vlerësimin e përkthimeve asht marrë guximi i përkthyesit me u përballue me emna dhe tituj të mëdhej. Deri vonë Fan Noli asht mbajtë si i madh sepse kapi në dorë Shakespeare-n. Sot ekziston nji mendim mjaftueshëm i mbështetun se përkthimet e Nolit kanë shumë neologjizma dhe barbarizma. Me nji fjalë, Noli ka nji gjuhë artificiale. Gjithsesi, kjo spjegohet me nivelet e atëhershme të shqipes. Pra, ndihej nevoja e nji përkthimi të dytë të Shakespeare-it. Dhe ashtu ndodhi. Dikush duhet të punojë për krahasimin.
Sipas jush, sot a e kemi më sfidë gjuhën, në kontekstin e shkrimit të letërsisë? Flas pas “betejës” që ju keni bërë me vite mbi të shprehurit gegnisht…
Sot nuk shof ndonji sfidë. Gegnisht shkruen kush dëshiron dhe boton kush dëshiron. Në pjacë kemi rreth 200 gegnishtshkrues mbas 1972-ishit. Praktikisht, jemi në nivelet e viteve ’40. Puna asht kush shkruen mirë. Tekstet letrare në gegnisht po përmirësohen dukshëm. Kjo asht shum ngazëllyese.
Kush shkruan mirë?
Shkruen mirë ai që do të mbetet letrarisht gjallë edhe mbas mungesës së kritikës, edhe mbas ardhjes së saj.
Si e shikoni poezinë bashkëkohore shqipe, keni një mendim?
Poezia asht e mirë. Sidomos kemi nji grup amazonash që u kanë dhanë shum reliev tematikave femnore dhe e kanë tejkalue ku e ku në guxim e tematika poezinë e autorëve meshkuj, nëse mund të ketë njifarë kuptimi kjo ndamje. L. Dushi, L. Lleshanaku, R. Petro, M. Ahmeti, M. Brahaj, E. Rusta etj. janë vërtet disa emna që na kujtojnë poezi transportuese dhe shokuese.
A keni ndonjë audiencë të veçantë në mendje kur shkruani, një lexues ideal?
E kemi të gjithnjë nji krijesë të fantazisë që rrin si hije atje para mendjes sonë të çapërtisun në aktin e krijimit. Por kjo audiencë ndryshon në kohë. Mund të jetë nji njeri i njoftun prej vitesh, nji njeri i ri, nji Agnes, nji personazh, stjuardesë avionash që, mbasi ka jetue pjesën ma të mirë të jetës në qiell, refuzon të dalë në pension, sepse nuk ka asnjeri në tokë.
