More
    KreuLetërsiBibliotekëPoezi e dinjitetit mbi gërmadha (mbi krijimtarinë e Xhevdet Bajrajt)

    Poezi e dinjitetit mbi gërmadha (mbi krijimtarinë e Xhevdet Bajrajt)

    Nga Shqiptar Oseku

    “lëre derën hapur

    mbaje dritën ndezur në zemër

    që ta di se ku të kthehem”

    -Xhevdet Bajraj

    Ekziston një teori e diskutueshme, determinizmi nominativ, që thotë se personaliteti i njerëzve sajohet nga emërtimet: nga fjalët me të cilat pagëzohet njeriu a vendi ku është rritur ai. Në rastin e poetit Xhevdet Bajraj, kjo teori mund të jetë dyfish e saktë. Emri i tij, si shumë tjerë të proveniencës muslimane, është nga arabishtja dhe dmth Ekselent, në shqip mbase do të thonim Shkëlqim a Shembullor. Emërtim ky i goditur për një nga poetët më të shkëlqyer të poezisë shqip në Gegërinë e veriut, të lindur më 1960, i cili u shqua që në poezitë e para si zë origjinal, me gjuhë idiosinkretike e mesazh të emancipuar e të ankoruar në rrymat letrare të kohës. Tri përmbledhjet e tij të para në Prishtinën e pushtuar të viteve 1990 ishin kumtare të një pranie të re poetike; përmbledhja e tretë “Emblema e Vdekjes” (1993) fitoi cmimin e librit më të mirë të poezisë nga Shoqata e shkrimtarëve të Kosovës.

    Që atëhere, Xhevdet Bajraj ka fituar edhe një sërë cmimesh tjera, një cmim të dytë të Shoqatës së shkrimtarëve më 2000, cmimin ndërkombëtar të Goliardos për poezi më 2004, cmimet Katarina Josipi më 2010 dhe atë të Festivalit Monodrama në Vlorë më 2013 për dramat më origjinale në shqip, si dhe cmimin për librin më të mirë në panairin ndërkombëtar të librit në Prishtinë më 2015, midis tjerash. Që nga dëbimi nga Kosova gjatë luftës më 1999, kur atij iu dha strehë letrare në Meksikë, Xhevdet Bajraj punon si ligjërues me orar të plotë i shkrimit krijues pranë universitetit në Meksiko City, ndërsa poezia e tij është përkthyer në spanjisht, anglisht, gjermanisht, polonisht, hungarisht, serbisht, turqisht, sllovenisht, e danisht. Dy botimet i tij të radhës në anglisht, përmbledhja poetike “We Fall Like Children” (2018) dhe drama në vargje “Slaying the Mosquito” (2020), u botuan në përkthim kongjenial nga Ani Gjika e Alice Whitmore tek shtëpia botuese amerikane Laertes Books.

    Mirëpo, teoria për ndikimin deciziv të emrit mund të argumentohet edhe me vendlindjen e tij parajsore, qytezën e Rahovecit. Banorët e atjeshëm janë shumica pasardhës të shqiptarëve të dëbuar nga cepet më veriore të Gegërisë, që u shpopulluan nga Serbia më 1878. Ndodhur në mes të artë midis Gjakovës e Prizrenit, Rahoveci ka ngelur në hartë me emërtimin e sajuar sllav Orahovac, shqip: arrishtë, ndonëse atje arrat s’janë kultivuar kurrë. Pokorny Julius, tek Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch (1959) aludon se toka e shndrydhur dhe e lërueshme, në shqip “ara” nga protoindoeuropianishtja “harah”, do t’i kenë dhënë atij vendi emërtimin e vet të parë. Lugina ku ndodhet qyteza e vogël ka kushtet klimatike të Burgundisë franceze, me kombinim të përsosur të diellit e dëborës gjatë vitit. Anët ku është rritur Xhevdet Bajraj janë treva e vetme në tërë Siujdhesën ilirike ku ka gjetur kushtet të rritet si në shtëpi të veten hardhia Pinot noir, ky princ i ndieshëm i Burgundisë. Jo rastësisht, poezia e Xhevdet Bajrajt është e mbarsur me hardhi e musht ujze (rakie) e vere, e histori hijesh që rreken të mbijetojnë emrin e vet, si dhe dëbimet e vdekjet e veta. Këto kanë stampuar si sigla të fatit edhe vargjet e Xhevdet Bajrajt.

    Te ExLibris sot, mund të lexojmë për herë të parë pesë poezi të pabotuara nga Xhevdet Bajraj, pjesë nga një përmbledhje në dorëshkrim. Poezia e mirë nuk sajohet dot në vakuum letrar. Kritiku i vëmendshëm lektrar te poezia e Bajrajt i ndien ndikimet e eminencave gri të epokës, Ali Podrimja, Fatos Arapi, Vasko Popa, Danillo Kish, Paul Valery, e Casllav Millosh, por edhe ato të lirikëve latinamerikanë. Vetë Bajraj në një intervistë te Epoka e Re (“Kërkues kokëfortë i parajsës së humbur”, 2019) u referohet autorëve Vincent Huidobro, Juan Rulfo, Juan José Arreola, Carlos Fuentes, e José Emilio Pacheco, si objekt të studimeve të tij. Por lajtmotivi i përsëritur i poezisë së Bajrajt, parajsa e shkretëruar dhe lufta e qenies njerëzore për një fije dinjitet mbi gërmadha, të kujton edhe antologjinë e Manuel Monteros (1973) mbi poetët latinamerikanë që shkruan për drejtësi sociale, Octavio Paz, Juan Banuelo, e Efrain Huerta meksikanë, Alfonsina Storni e Francisco Urondo argjentinianë, César Vallejo e Alejandro Romualdo peruanë, si dhe Gabriela Mistral e Pablo Neruda kilianë. Përmbledhja “Poemas y antipoemas” nga Nicanor Parra (1975) që është përkthyer edhe anglisht është thuase në dialog poetik ndër kohë e hapësirë me opusin e Xhevdet Bajrajt.


    KAFE ME NËNËN

    Frynte një erë plakë në vjeshtën që po lindtte
    Është ditëlindja e Irfanit të vrarë para njëzet vjetëve
    gjethet e pjergullës biejnë
    mbi flokët e zbardhura të nënës
    ajo nuk sheh mirë
    nuk dëgjon mirë
    jemi vetëm në mes të parajsës së djegur
    derisa ajo në kujtime e saja gatuante bukë për babain tim
    për mua dhe për veten
    në Tiranë në banesën e Martin Cukallës
    unë pija raki Skrapari me Nexhat Dibrën

    Piku një mollë dhe e theu heshtjen
    bir
    pse disa viteve u mungjojnë muajt
    Rashë nga qielli i shtatë
    në këmbë
    si mace që i kishte mbetur vetëm një shpirt
    Nga molla e rënë doli një krimb si derr i luftës
    që e kishte majmur liria

    Pije kafenë nënë
    pije
    janë vite të krimbura


    SHTËPITË E BRAKTISURA

    Nga dritarja po e shiqonte qytetin
    qiellin Zoti para se ta braktiste
    e kishte pastruar me fshisë
    kështu që ishte i pastër
    si loti i një burri
    që po fliste me të vdekurit e tij

    Sorrat të majmura krrokërisnin në degët e pemëve
    nëpër oborret e shtëpive të braktisura
    që shumica e banorëve të tyre kishin ikur
    për të mos u kthyer kurrë
    dyert i kishin lënë të hapura
    çelësat ishin në dyer
    dritaret ishin të hapura
    që njerëzit nëpër fotografitë e varura në mure
    të merrnin frymë


    DE NIRON DO TA VRASIN
    NË FUND TË FILMIT

    Mes rrënojave të asaj që dikur ishte parajsë
    bën ftohtë
    aq ftohtë sa që edhe pemët dridhen
    i hedhin frutat
    Brenda shtëpisë
    nëna po vdes ngadal e ulur në kolltuk
    duke e shikuar një film me De Niron

    Jashtë
    bëhet fushatë politike
    janë zgjedhjet
    votohet për vrasës
    (me dhe pa pagesë)
    për hajna
    për mashtrues
    dhe për skllevërit e tyre

    Hoxha ia fut ezanit kot
    kot bien edhe këmbanat e kishës
    Zoti na ka trajtuar me dinjitet
    duke na dhënë vullnet të lirë
    fuqinë për të marrë vendime tona
    politikanët nuk na japin këtë mundësi

    Nënë
    De Niron do ta vrasin në fund të filmit
    po dal unë ta pi ndonjë birrë
    të lutem për ne të dy
    në njërën nga kafenetë e qytetit
    mos ke dert
    nuk do të pi nëpër rrugët
    që mbajnë emra heronjësh të shpifur
    sapo mora vesh që në rrugën Shën Nëna Terezë
    një vrasës e kishte hapur një tavernë të re
    dhe të lutem
    lëre derën hapur
    mbaje dritën ndezur në zemër
    që ta di ku të kthehem


    SA HERË E KUJTOJ ATDHEUN

    Është ujku i zbutur
    brenda një peizazhi të xhunglës urbane
    që pikturoi një fëmijë demon
    Sa herë e kujton atdheun e parë
    brenda gjoksit të tij
    zoti i ujqërve të zbutur ulërinë

    Kjo këtu është një lule egër
    e cila edhe pse për herë të parë ka çelur
    këtë e ka bërë në mënyrë të përsosur
    Shumë shpesh e kujton atdheun
    e kur ndodh kjo
    e liron një aromë të përsosur

    Ky këtu jam unë
    për nevoja të mia e kam zbutur ujkun
    dhe lules ia kam dhënë emrin e nënës sime
    Sa herë ta kujtoj atdheun
    e ndjej mëngën e majtë të vdekjes
    duke ma fshirë gjakun nga hunda


    KUR BOTA ISHTE TEPËR E MADHE

    Mendonte se i duhej të thoshte diçka
    në letër
    diçka të thellë
    por nuk i binte asgjë ndërmend

    Pas pak iu kujtua koha
    kur luante me këmbë të zbathura
    në rrugë
    deshi të thoshte diçka në lidhje me këtë
    kur bota ishte tepër e madhe
    e ëndrrat tepër të vogla
    Një sorrë krrokati në dritaren e hapur
    uni lirik i tij i zgjati duart
    dhe ia nxori kokën me rrënjë

    Në pasqyrën në mur trupi i tij dridhej
    para se të binte në tokë
    pa kokë

    Ca muzikantë rruge
    e këndonin një këngë që kishte korr sukses
    atë verë
    të zymtë

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË