libri me tregime «për shkak të vajzave nga parisi» i shkrimtarit të njohur roland gjoza fitoi çmimin kombëtar në letërsi në shpalljen e tyre më 22 janar 2020, vit i 70 vjetorit të roland gjozës
Ja ç’më shkruan Roland Gjoza më 17 janar 2020:
«Po se ç’më gëzoi kaq shumë që ti me shkrove sot!
Qeni qepën të hajë, të përmendemi dhe ne njëherë për çmim këtu në Shqipëri, që na ka harruar prej kohësh. Por çudi më vjen, si më bënë kandidat për kolonel, kur unë isha mësuar të shërbeja si një ushtar i harruar që ende nuk e kanë nxjerrë në lirim. Ushtar lufte!…»
— Xh. Lleshi, botues.
Vajzat nuk e prisnin si dikur, me atë ëmbëlsinë e buzagazin e çiltër që i jepte dritë divine terminalit Sharl Dë Gol në Paris. Nuk e tërhiqnin më as Luvri e as Notrë Damë, ku ai ndizte një qiri për vete. E kishte kuptuar nga ca shenja gati të pavërejtshme që na tronditin befas me ndjesinë e një trishtimi pa fund, se i përkiste aradhes së njerëzve të tepërt. Donte t’i harronte vajzat që ishin martuar me francezë dhe prej kohësh bënin jetën e tyre e për këtë shkak, ai kërkonte një kanxhë ku të kapej e të justifikohej njëfarësoj. Ato e merrnin në telefon rrallë e më rrallë dhe bashkëbisedimi ishte pak a shumë ky:
– Baba, si je? Na ka marrë malli për ty. Kujdesu për veten. Si është moti andej?
– Bie shi, – përgjigjej ai, – po nuk bën ftohtë.
– Mbyllu brenda, mos dil!
– Veç të çmendem, ç’thua moj bijë?… Tesha kam, çadrën e madhe që më ke blerë ti, e s’do t’ia dijë për erë e shi, s’e kam humbur ende. E, ç’dal, moj, dy hapa gjer te kafja e Janit ku surb një të uruar, kokë më kokë me ndonjë mik dhe shkoj orët… Ju shikoni punët, pa unë…
– Baba, të kam çuar ca kafe dhe ca veshje, them se do të pëlqejnë… Më thuaj, ke nevojë për gjë? Ç’të mungon?
– Asgjë.
– Baba, karta dha shenjë, mos u mërzit po u mbyll biseda…
– Bëjuani qejfin burrave, atë të shikoni ju, se jeni në vend të huaj, dëgjove? Kështu u thuaj dhe atyre dy të tjerave…
Biseda përfundonte papritur dhe një ndjenjë e pakëndshme e kaplonte bablokun, të cilit gjithmonë i mungonin pa-ratë.
«Do të jenë ngushtë, të zezat, se nuk i përmendin më ato të shkretat… bëjnë sikur nuk u vete mendja… E, ç’është dashuria tek e fundit? Interes dhe pikë. Unë jam bërë si gogozhel, ngjall vetëm mëshirë dhe mërzi, edhe pasqyra bën fir nga pamja ime…»
Babloku na kish qëlluar gojëtar i lindur, plot fjalë me lajlelule që dilnin nga goja e tij, tingëllonin kaq ëmbël e bënin përshtypje kaq të thukët, sa miqtë kishin qejf ta dëgjonin. Shpesh herë ata e qerasnin me kafe dhe kur oratoria e tij arrinte kulmin me fantazira të çuditshme që të bënin të harroje kotësinë dhe mërzinë e jetës pleqërishte, ndonjëri ngrinte zërin dhe porosiste uiski. Po kjo ndodhte rrallë, të gjithëve u vinte çudi si ngjante kjo, se në kafen e Janit nuk hynin kurrë parallinjtë. Aty mblidheshin dështakët, të pashpresët, pleqtë gërnjarë, që s’u hynte më në sy asgjë. Pa-rasë i pëlqen shkëlqimi, seksi, lavdia. Tek ajo kthinë e vogël e Janit kafeja piqej ala turka mbi mangall prej bakri me qymyr druri në një qebap të madh e të zi që rrotullohej ngadalë me marifet dhe shtypej në havan guri si qëmoti.
Ishte një kafe turke me ajkë të trashë që kundërmonte e këndelltë bujshëm, që surbej ngadalë nga pleqtë terjaqinj me një neps e krekosje të beftë, që s’u shkonte fytyrave të tyre të lodhura e hijerënda. Ngaqë s’kish ç’të bënte, bablokun tonë e ftonin shpesh nëpër dasma e vdekje dhe ai s’ua prishte, veç që të shtynte kthimin në shtëpi, që prej kohësh po i dukej si një arkëmort i hapur.
Jashtë binte shi. Xhamat e dritareve të kafenesë përplot njolla e ndraga, ishin bërë të lëbyrta nga valët e rrëmbyera të shiut dhe drita e marrtë e vetëtimave të shpeshta. Në atë kthinë disi të ftohtë ndjehej me fërgëllima të befta notia e vjeshtës së tretë. Po ishte dhe dita që pleqtë kishin pirë uiski dhe gjendja që shkaktonte ajo pije magjike, sajonte në ato tryeza të varfra të mbuluara me letra të strepsura si paçavure, një buzëqeshje të çuditshme gati sfiduese prej të riu çapkën. Në kohën që dikush ia nisi papritur këngës, u dëgjua një zë i trishtë, i lodhur, përplot ankim:
– Më falni, vetëm sot mos këndoni… më ka vdekur vëllai… ju lutem!
I ftoi të gjithë në përcjelljen e vëllait për në banesën e fundit dhe priti se ç’do të thoshin. Askush nuk kundërshtoi. Dolën nëpër shi dhe shkuan në varrezë. Këtu nis dhe his-toria e çuditshme që ndryshoi pothuaj krejt jetën e mërzitshme të bablokut tonë.
S’kish njeri të thoshte dy fjalë për të ndjerin. Njerëzia, një mizëri e zezë që ngjishej nën çadra laramane, nën atë shi të zymtë që breronte shtruar mbi varrezë dhe vetëtimat që ndriçonin kur e kur kryqet e pikëlluar, i ngjallën bablokut një keqardhje të madhe për atë që kishte vdekur dhe tani do të zbriste më litarë në gropën me ujë. Ai vështronte lart mbi drurë retë e mëdha që gremiseshin duke hapur humnera pafund, si varreza gjigantë perëndish, varreza fluturuese, që digjeshin e shkrumboheshin befas nga rrufetë gjëmimtare. Aty-këtu, në çastet e heshtjes dhe qetësisë, shkëputej ndonjë psherëtimë a ofshamë e trishtme. Pjesa më e madhe qëndronte kryeulur, superënë, mbërthyer nga frika e shenjtë e vdekjes, që një ditë do të vijë për të gjithë. I gjori njeri, sa i vogël dhe pa vlerë ndjehet në varrezë. Sikur bëhet fir bashkë me esencën e vet më të mirë dhe veset më të tmerrshme: egoizmin, lakminë dhe zilinë. Ai e gjen ngushëllimin në atë ndërkohën, modus vivendi, kur dikush mban ligjëratën e zisë për të vdekurin dhe, ndërsa ia vë veshin fjalëve nëpër shi, fjalëve të fundit për atë që s’është më, ato gënjeshtra të mrekullueshme që trillohen kinse për të harruar vdekjen, për t’u larguar njëfarësoj prej saj, ai i gjorë gjen rastin gjithsesi të mendojë për veten, paratë, gratë, udhëtimet që e presin dhe dalëngadalë i duket sikur fiton siguri, ndien sërish shijen e fortë të jetës.
Por, atë ditë, njeriu i familjes, që ishte caktuar për të mbajtur fjalën e rastit, kishte përfunduar në spital nga një goditje në zemër. Njerëzia prisnin një fjalë prehjeje dhe paqeje për të vdekurin, që dukej sikur nuk po gjente qetësi. Pikërisht në atë kohë, babloku i kërkoi mikut të vet t’i rrëfente diçka nga jeta e vëllait të vdekur dhe pas pak, kur askush s’e priste, dhe veç kumbit të shiut e shkreptimës, nuk dëgjohej gjë tjetër në atë mbretëri të zezonës, u ngrit lart me një butësi e ëmbëlsi përdëlluese zëri i dridhur i bablokut tonë që, me oratorinë e tij befasuese, rrëfeu në pak minuta, jetën prej njeriu të mirë të të vdekurit dhe zbuloi me një trillim të habitshëm ca ndodhi që s’kishin ngjarë, por që i besuan të gjithë. Aq shumë u pëlqye fjala e tij, sa dikush nga entuziazmi duartrokiti, sikur të ishte në një sallë teatri. Ai i gjorë kërkoi menjëherë të falur për atë sjellje të marrëzishme dhe nga turpi u shty nëpër radhët e shtrënguara të njerëzve dhe ia mbathi nga sytë këmbët.
Kur mbaroi ceremoniali i përmortshëm, babloku ynë mori shumë falënderime nga miqtë, njerëz të panjohur, veçmas nga gratë, që ende i kishin sytë të mbushur më lot. Në drekën e mortit, bablokut tonë i kishin rezervuar një vend pranë rrethit të ngushtë familjar. Ai, dhe atje, në atë grup të përzishëm njerëzish, përplot lot dhe trishtim, dinte të thoshte fjalë kaq të ëmbla dhe përdëlluese, sa lotët shternin dhe pikëllimi pa anë e pa fund davaritej dalëngadalë.
– Ku i gjen këto fjalë, o njëri, ti sikur përgjon zotin, i tha njëherë një grua e bëshme, e motra e të vdekurit, përmes lotëve që i fshinte me gishtërinj e buzëqeshte sapak me një shpresë të mekur sikur nga çasti në çast, ai, i vëllai, do të shfaqej në derë e do të hynte brenda.
Talenti i tij për zinë që, gjer atëherë, nuk ishte parë e dëgjuar, sepse qe një gjë e rrallë, u shpërblye paq më pas, sa herë duhej që dikush të thoshte dy fjalë për të vdekurin.
Një ditë, në një drekë të vdekuri, i futën diçka në xhepin e xhaketës. Ishte një shumë e madhe parash. Në fillim u turbullua, u prek pikërisht në atë ndjenjën delikate gati të shenjtë prej poeti. Po kjo gjë u përsërit dhe në plot raste të tjera, ai prekte e shtrëngonte me një dridhmë të ëmbël ngadhënjyese atë shuk parash brenda në xhep dhe i rrëmbushur nga një valë dalldisëse ngazëllimi të çuditshëm, ndiente t’i vinin plot fjalë të bukura për zinë, fjalë gjithë frymëzim, përplot mrekulli e mëkat.
Vinin e merrnin me makinë, mëngjes, drekë e mbrëmje, siç merret një mjek për të shpëtuar dikë nga vdekja. Po ai kë shpëtonte? Nga shtëpia në varrezë, nga varreza në një restorant diku dhe pastaj sërish në shtëpi, ku e priste vetmia. Paratë shtoheshin me shifra tronditëse, po jeta për të po bë-hej gati e papërballueshme nga ana fizike, ndonëse shpirtërisht ai ndjente gëzim në mes të asaj zie të pafundme.
Shpesh i kujtohej ajo kafeneja e Janit, ajo kafeneja e rëndomtë e rrugicës ku nisi karrierën një ditë me shi. Po nuk shkonte më atje se s’kishte kohë, as nuk i bëhej të dukej e të ulej në një tavolinë me ca të mbaruar, që e shtynin ditën me një kafe dhe një gotë me ujë të ndenjur depozite. Gjithsesi ajo kohë kishte shumë mërzi, ndonëse nuk duhej harruar se atje nuk mungonte dhe ajo fryma e ngrohtë e njeriut, ai malli i rëndë i papërcaktuar si një dhimbje e ëmbël, që s’e kishte më… Atje, në ato tavolina të pista flitej për histori të vërteta, nuk stisej asgjë, secili rrëfente diçka të dhembshur nga jeta e vet dhe në përgjithësi nuk e ndjeje vetminë, atë vetminë si lëngim, që po e mundonte shumë e më shumë këto kohët e fundit.
Emri i tij u bë i njohur, e kërkonin kudo, i rrëfenin historinë e të ndjerit dhe i luteshin «ta qante», me një fjalë të bënte mrekullinë, hajdutin ta shndërronte në njeri të virtytshëm, vrasësin në hero, babanë e urryer, në atë të nderuar, kurvën në virgjëreshë dhe kështu trillimet e tij fort të besueshme nisën të ngjallnin te njerëzit një admirim të fshehtë për atë që do të mbulohej përgjithmonë nga balta. Ja ç’tha për një kurvickë që e kishin sjellë të therur nga Italia:
– Anamaria jonë ishte aq e pastër, jo vetëm në jetën e përditshme, por dhe në ëndrra, sa zoti i madh, që sot na ndih me përhirim, me praninë e tij të padukshme, këtu midis nesh, do të bëjë mrekullinë e shndërrimit të saj në një kujtim të dëlirë e të përjetshëm. Anamaria jonë nuk ishte Helena eTrojës, që shkaktoi luftëra, as Kleopatra e Egjiptit të lashtë që e mbushi botën me të vdekur për hir të një trilli dashuror, ajo nuk i ngjau asnjë personazhi të famshëm të kohërave të shkuara që sollën katastrofa, po ajo u nis të bëhej një emër i mirë për familjen dhe miqtë e saj, ndërkohë që vendi i saj i varfër, po linte në botë një emër të keq. Jo rrallë, bijtë dhe bijat tona janë bërë viktima të pafajshme të një atdheu tragjik.
Mërmërima admirimi e mahnitjeje përshkonin gjindjen e përzishme në varrezë, lot e trishtim, ekstazë, një hare e krisur gati sa s’shpërthente nga ajo fjalë e bablokut që ta bënte mendjen ujem.
Po rutina jo rrallë cenon talentin. Kishte dhe raste që diçka e pakëndshme, fare e paparashikuar, gati prishte gjithçka. Ja, ç’ndodhi një ditë. Në varrezë ishin mbledhur mbi 1000 vetë. Gojëhapur para gojëtarisë së tij shkëlqimtare, të heshtur, të nënshtruar si para një idhulli, kur papritur, teksa ai përmendi Shën Pjetrin, dishepullin e Krishtit, një burrë nga turma, që e kishte emrin Pjetër, krejt i pavëmendshëm në një rrethanë të tillë zie, ngriti zërin dhe u përgjigj «Këtu!» U dëgjuan kukurisma të lehta që u mbytën shpejt dhe në sytë e një pjese të madhe të njerëzve u duk një grimëherë një dritë lojcake, një mahi tradhtuese e provokuese, që u fashit ndërkaq, po përshtypja që u krijua në kurriz të gojëtarisë së bablokut tonë, i bëri një zbritje të konsiderueshsme çmimit të zisë dhe famës së tij.
Punët u shtuan, po më fort u komplikuan, se nuk ishte shaka të përcillje për në botën e përtejme njeriun e dashur, jo ashtu siç ishte, po ashtu siç e donte familja, fisi e farefisi. Pas një kohe hapi një zyrë, bleu një kompjuter, punësoi një sekretare të re.
Atë ditë që ndodhi ajo ngatërresa, ai pat ndierë një dalldi lumturie të pazakonshme. Të bijat e kishin marrë në telefon dhe ja ç’i kishin thënë:
– Baba, kemi porositur një meshë në katedralen e Monmartrit, në Sacre Coeur, për nënën tonë të dashur. Ajo do të mbahet të dielën e fundit të muajit tjetër në ora 10 paradite. Të lutemi, baba, të vish… s’ka kuptim kjo meshë pa ty…
– Do të vij patjetër, si s’do të vij? Ja, që sot do të pres biletën.
– Shpejto ta presësh sa më parë, baba i dashur!
«Pse, nuk mund të ma dërgonit ju, moj zogëzat e mia, aq të varfra jeni sa të mos i blini babait një biletë 400dollarëshe? Po ku i dihet, ndoshta janë, se Parisi është qytet i shtrenjtë, një parfum i mirë, nga ai që e mban burrin nazik francez ngjitur pas fustanit, kushton 400 a më shumë dollarë, e di unë… Ndoshta kanë nevojë t’u çojë ca para, qofshin këto dhe para të fituara në varrezë, se paraja s’vjen erë… e ç’më duhen mua paratë, edhe meshën atje në Monmatrë, në Sacre Coeur, do ta paguaj vetë… e bëj për time shoqe, Melaninë e gjorë, që ishte aq e urtë, shqerkë e perëndisë…»
Dhe me këto ndjenja të përziera: sakrificë, përdëllim, brengë, trishtim, vetmi e zhgënjim, e gjeti ajo ditë e mbrapshtë, kur ai me mendjen në Paris, te katedralja e famshme ku buçet muzika e Hendelit, ajo Haleluja e tij madhështore nga organot elektrike dhe gjëmojnë kambanat e mëdha me tinguj amshimi mbi Parisin e mëngjesit, bëri atë gabimin fatal që do t’i kushtonte shumë shtrenjtë. Ngatërroi fjalën që duhej të mbante për një ish partizan, që kish gëzuar ofiqe shtetërore në kohën e diktaturës, me një ish të burgosur politik, që kish vuajtur 20 vjet burg… Gjithmonë bëhet shkak një budallallëk që talentet të dështojnë. Ja, ç’fjalë kuturisi babloku ynë:
– Nganjëherë vuajtjet pa fund nuk vijnë për keq, siç pandehim ne, ato janë shpërblimi i nesërm në botën tjetër. Nënës së tij të mirë, Sofies, ende nuk i besohej, ndërsa mbyllte sytë, e gjora, për të fundit herë, se djali i saj i madh, Dhimitri (ç’Dhimitër, more, ai quhet Fazlli!)
i cili pat lindur me këmishë, do të kalbej në burg (O, ky është kulmi, ai doli në pension si komandant divizioni…) vetëm pse i kishte pëlqyer pa masë Roma (ç’Romë, more matuf, ai ka qenë vetëm në Bashkimin Sovjetik, ku mbaroi me medalje ari Akademinë Frunze) e mbushur me antika dhe veçmas me atë Koloseumin madhështor, një ndër mrekullitë e botës. Mëkati i tij ishte sa absurd aq edhe tragjik, ai s’mundi ta mbante për vetë mahnitjen, këtë ndjenjë të pamposhtur të perëndive dhe i ishte rrëfyer mikut më të afërt, që kish qëlluar si më të shumtët miq, spiun e mosmirënjohës… (A, këtu u mbush kupa, na e bëri dhe të burgosur, pale, atë që futi nëpër burgje tradhtarët, armiqtë…)
Njerëzia shtyheshin, pëshpëritnin të shqetësuar, bënin lëvizje kërcënuese me duar, sytë u shkreptinin nga inati dhe tërbimi. Bablokun e rrahën dhe i dogjën zyrën. Ai vdiq nga plagët, dëshpërimi i madh. Vajzat nuk erdhën dot nga Parisi, po dërguan tri kurora më krizantema Holande. Në kohën që do ta shtinin në dhe, s’u ndodh njëri të thoshte dy fjalë të mira për të.
Nju Jork, 2008
