Intervistoi Branka Bogovac
Zoti Beson, pyetja ime e parë i kushtohet njohjes me identitetin tuaj.
Fare rastësisht quhem Beson (Beson do të thotë binjak, i dyfishtë, dopio apo i dyzuar). Mbiemri i nënës sime është Horvat, ndërsa i babait tim rus, është Dushkin. Mbiemri Beson është thjesht një histori e sajuar. Ky është mbiemri i vërtetë, por jo ai që kam në gjak, sepse nuk kam një pikë gjaku francez. Emri që mbaj më është ngjitur; ai ka qenë i burrit të dytë të gjyshes sime. Emrin ma kanë ndryshuar në moshën dymbëdhjetë vjeç, kur prindërit e mi vendosën të vënë kurorë. Ky ndryshim më shkaktoi një tronditje të fortë dhe më ndryshoi individualitetin. Që nga ajo kohë kam filluar të shkruaj, por ky fakt përputhet gjithashtu edhe me njohjen time të parë me librin “Lufta dhe Paqja”. Dhe që atëherë “vendosa të bëhesha shkrimtar si Tolstoi”. Sapo fillova ta lexoj, nuk kam reshtur më së lexuari.
Gjithashtu, do t’ju lutesha të thoni disa fjalë për përmbajtjen e librit “Dara”.
Dara është emri i nënës sime, e cila është me origjinë nga Zagrebi. Në figurën e Darës kam përshkruar jetën e një gruaje në emigracion. Gjithashtu, nëpërmjet jetës së saj intime kam treguar edhe sesi historia ndikon në atë jetë, sesi mund ta transformojë, ta asgjësojë apo e kundërta, ta lartësojë atë. “Dara” është edhe libër politik. Atij i kam kushtuar tre vjet punë, kam lexuar më shumë se pesëqind libra, kam pyetur njerëz të ndryshëm dhe mësova gjuhën për të dëgjuar tingëllimin e saj. Pra, u zhyta plotësisht brenda Jugosllavisë. Shpesh e kam vizituar për të njohur klimën dhe atmosferën e saj.
Në librin “Dara” ju shpreheni: “Sllavët i magjeps gjithçka është irreale, e paprekshme. Atyre u pëlqen ajo që digjet, që përhapet dhe zhduket.”. A e ndieni edhe ju këtë gjë, apo tek ky përfundim keni arritur duke shkruar librin?
Këtë gjë e mbaja përbrenda, por nuk e dija dhe nuk e kuptoja nga e kishte burimin, sepse jam rritur në një ambient francez. Duke studiuar civilizimin serbokroat dhe rus, kam kuptuar shumë gjëra; kam kuptuar natyrën dhe temperamentin tim. Këto civilizime më kanë pasuruar shumë, prandaj letërsia ruse për mua ishte më e kapshme se ajo franceze, dhe atë e kam kuptuar më mirë se të dytën. Në letërsinë ruse më tërheq ajo paqartësi, ai dyshim i papërcaktuar, ai shqetësim i padefinicuar. Atë paqartësi, atë pasiguri dhe zbrazëti e kam më të afërt se qartësinë franceze.
Nga gjithë librat që keni shkruar cili ju pëlqen më shumë?
Më shumë më pëlqen libri “Dara”, sepse në të kam investuar gjithçka. Atë e kam filluar kur isha njëzet e gjashtë vjeç dhe mjaft i formuar, dhe atij i kam dhënë gjithçka. Për mua ai është libër magjik, është libër kushtuar nënës sime, plot dashuri dhe dhunë, në saje të së cilës kam zbuluar edhe nënën edhe atdheun e saj.
Më vjen mirë që tek “Dara” keni arritur të tregoheni objektiv dhe i paanshëm. Ju i përshkruani realisht edhe çetnikët, edhe ustashët, edhe komunistët, gjë që është një punë delikate. Libri juaj mbështetet me të vërtetë në fakte historike.
Më bëhet qejfi për këtë që thoni, sepse kur libri doli në dritë në vitin 1985, një delegacion jugosllav (nuk e di se nga cili nacionalitet), u paraqit për të protestuar tek botuesi im, Sej, dhe deklaroi se “ajo që kisha shkruar ishte një turp i vërtetë”. Unë jam përpjekur të mos i përkas asnjë krahu, as në aspektin filozofik dhe as në atë politik. Tërë kohën jam munduar të tregohem objektiv, prandaj kam shkruar për të gjithë, për të gjitha palët në luftim, duke u mbështetur në dokumente franceze.
Diku Dara thotë: “Tito është një tiran!”. Asaj i përgjigjet Natalia, duke menduar se po e provokon si kroate që është: “Po Paveliqi?”. “Edhe Paveliqi, gjithashtu!”, i përgjigjet ajo.
Nëna ime ishte për mbretin Petar II dhe për monarkinë. Ajo shoqërohej shumë me serbët në Paris.
Në libër ju theksoni se Paveliqi ngriti kampe përqendrimi edhe për fëmijë. “Ndërkohë ai tregohej një katolik shembullor, gjë që vërteton idenë time se në të gjitha kohët, krimet më të shumta janë kryer më tepër në emër të Perëndisë sesa të Djallit.”
Feja ka bërë shumë të këqija. Pikërisht tani pothuajse të gjitha vendet e Lindjes kërcënohen nga fetë e huaja. Kështu po ndodh me Poloninë, Jugosllavinë dhe Bashkimin Sovjetik. Duhet hequr dorë nga një mënyrë e tillë besimi ndaj Perëndisë, përndryshe do të vdesim të gjithë, ashtu siç po ndodh.
Marlo ka thënë: “Shekulli XXI do të jetë fetar ose nuk do të ekzistojë më.”. A do të thotë kjo se feja do t’i pajtojë popujt, apo do të theremi të gjithë me njëri-tjetrin?
Fuqia e fesë rritet kur shtohet frika. Ndërsa në botë po shtohet varfëria, edhe marksizmi ka pësuar disfatë në vendet ku është vënë në zbatim. Njerëzit gjithnjë e më me vështirësi durojnë pasigurinë dhe kaosin. Ata duan të jenë të sigurt, të kenë punë dhe të dashurojnë. Njerëzit dramatizojnë edhe gjënë më të vogël, e, kur tremben dhe nuk kanë ku të kapen, atëherë i drejtohen fesë. Por është për t’u theksuar se luftërat më të përgjakshme dhe më shkatërrimtare, kanë qenë ato fetaret. Mua më shumë më pëlqen dikush që nuk i beson asnjë feje.
Në libër shpreheni kështu: “Jugosllavia ka lindur më 28 qershor të vitit 1914. Ajo u lindi nga krimi i tre djelmoshave naivë që u djersitën nga frika. Por ato ishin kushte ideale për të lindur një fëmijë jonormal.”. Siç duket, parashikimi juaj tashmë po realizohet. Ç’mendim keni për shpërbërjen që ka përfshirë vendet e Lindjes?
Njerëzit nuk duan të jetojnë më në Perandori. Regjimi perandorak shërben për shkëputjen e pushtetit nga populli. Sa më i madh të jetë vendi, aq më i shkëputur është pushteti nga populli dhe sa më e dukshme të jetë kjo dukuri, aq më shumë ndihet rreziku, ndërkohë që populli e ndien më shumë shtypjen nga ana e pushtetit. Kjo gjë krijon automatikisht frikë dhe vuajtje. Në një vend të vogël njerëzit ndihen më afër pushtetit dhe kanë mundësi të ndikojnë në të, duke shprehur mendimet e tyre.
Përsëri nga libri “Dara”: “Gjesti i Gavrillo Principit simbolizon pasionin tonë primitiv dhe të egër, të papërmbajtur për liri.”.
Po, të tillë janë sllavët e Jugut. Unë kam takuar burra, të cilët ishin gati të të digjnin shtëpinë, nëse do t’u drejtoheshe me ton armiqësor. Pasionin për liri e quaj refuzim të rendit, që në të njëjtën kohë është edhe i rrezikshëm. Nga ana tjetër, ai është populli më i butë, më miqësor dhe më i ndjeshëm. Sllavët dashurojnë gjithçka që është e pafajshme, prandaj i duan fëmijët dhe nënën. Ky pasion për pafajësi përbën përmbajtjen e tërë librit tim, ngjarje që i kushtohet një gruaje të pafajshme që u gjend në një botë të gabuar. Pafajësia është fjala më e bukur, prandaj edhe njeriu duhet të ngulmojë në jetë që asnjëherë të mos ndihet fajtor, sepse kur është i tillë ai egërsohet dhe atëherë gabimi nuk i falet më. Nëna ime është e tillë, kur dikush është fajtor ajo nuk ia fal fajin.
Një libër ia keni kushtuar nënës, një tjetër babait dhe të fundit, vetes suaj. Libri kushtuar babait titullohet “Statuja e kreshnikut” ose “Libri për Pushkinin”. A mund të më thoni ndonjë fjalë rreth këtij libri?
Libri është një biografi e letrarizuar e Pushkinit, por të gjitha faktet janë të sakta. Ai është kërkim i identitetit nga ana e babait. Momenti më i rëndësishëm i tij është momenti kur përshkruhet fisnikëria e Pushkinit, i cili i dhuron Gogolit temën e romanit “Shpirtra të vdekur”. Kjo është dhurata më e madhe në historinë e letërsisë botërore. Në asnjë epokë dhe asgjëkund nuk ka ndodhur diçka e tillë. Kjo gjë i dha mundësi Gogolit të bëhet Gogol. Tërë letërsia ruse sikur del në pah në këtë moment, kur Pushkini krijon Gogolin.
Para pak kohësh keni përmendur paqartësinë e letërsisë ruse dhe zbrazëtinë që ju përgjigjet juve si artist. A ju shërben kjo zbrazëti si material për të shkruar?
Po, besoj në pavdekësinë e artit. Në bibliotekën time kanë vdekur të tërë, por unë nuk i besoj vdekjes, sepse shkrimtarët i kam këtu pranë, sapo shfletoj veprat e tyre.
A nuk është të shkruarit mënyrë për të arritur vazhdimësinë, pavdekësinë dhe për ta zgjatur jetën?
Do të thosha se vetë pavdekësia kërkon artistin për t’u evidentuar prej tij. Para së gjithash, artistët janë instrumente të gjërave të pavdekshme të jetës kalimtare dhe jo ata që e kërkojnë atë. Më parë vepra artistike kërkon artistin, se arti i përzgjedh njerëzit që duan ta realizojnë. Ne jemi të kapur në çark. Unë u kapa pas artit pasi lexova romanin “Lufta dhe Paqja” dhe asnjëherë nuk u ktheva më si dikur.
Në librin “Shkolla për të pranishmit” shkruani kështu: “E kam kuptuar se studimi, puna, dashuria, arti, besimi, interesimi për trupin dhe shpirtin janë parashuta që shtyjnë çastin kur do të përplasemi me tokën.”. Më duket një mendim tepër pesimist për një shkrimtar të ri, por të suksesshëm.
Po, jeta është shumë e shkurtër. Është e pamundur ta ndash në momente kohën e caktuar për njeriun. Çfarë i mbetet njeriut si kohë bazë ekzistuese, pas studimit dhe punës? Kur ka mundësi që ai të meditojë, të shkruajë dhe të bindet se ekziston? Por, kur njeriu vdes në moshën tridhjetë apo dyzetvjeçare, atëherë kjo është diçka skandaloze për t’u pranuar.
Ju i përkisni një grupi shkrimtarësh të rinj që shpeshherë bëhen temë e kritikës bashkëkohore, lidhur me të ashtuquajturën prozë e re. Cilat janë karakteristikat e saj?
Prozën e re e franceze e përbëjnë dy rryma, por që nuk i kundërvihen njëra-tjetrës. Nga njëra anë jemi ne, disa (Berte, Unë, Nab, Tilinjak…), që na thërrasin “husarët e rinj”, kurse nga ana tjetër janë shkrimtarët që botojnë tek shtëpia botuese “Minuit”. Kjo prozë karakterizohet nga ai stili francez që mbështetet tek ironia dhe tek analiza psikologjike shumë të rafinuar. Këta janë shkrimtarë me liritë më të gjëra: në ekstazë, në përzierje, në revoltë, në ironi, në shkatërrim e në sarkazëm. Tek Nabi dallohet një misticizëm shumë i fortë barok. Në krahun tjetër kemi letërsinë e sendeve (të objekteve), ku, në njëfarë mase, realiteti sikur nuk është diçka e rëndësishme, por sikur vetë teksti konsiderohet më i rëndësishëm nga ajo për të cilën flitet. Nga ana tjetër, ekziston dëshira që të deklarohen gjërat me ashpërsi dhe intensitet të madh. Deri në njëfarë shkalle ne jemi një letërsi e angazhuar. Në Francë ka dhjetë mijë shkrimtarë dhe secili prej tyre ka mënyrën e vet të të shkruarit.
Në një bisedë të zhvilluar para pak kohësh me Jevtushenkon në Paris, ai më tha se në kohën e sotme roli i gazetarit, i shkrimtarit dhe i inteligjencës, është vendimtar, kapital. Cili është mendimi juaj lidhur me këtë fakt?
Përderisa sistemet e mëdha i mban kapitali i madh, nuk ka zgjidhje tjetër veç revoltës popullore. Nuk duhet shpresuar se mund të vijë diçka nga lart, në saje të ndonjë votimi, apo nga diçka e ngjashme me të, sepse kjo asnjëherë nuk do të ndodhë. Ne nuk mund të ndryshojmë konceptin e atij që mban në duar tërë mjetet e komunikimit, interesat e të cilit janë përzier qind për qind me pushtetin ekonomik dhe atë politik. Për ta mposhtur është e nevojshme përmbysja. Dhe kokat e para që do të bien gjatë revolucionit të ardhshëm, do të jenë ato të spikerëve të televizioneve. Në Francë inteligjenca nuk ka të njëjtin rol si në Lindje. Tek ju, gjatë viteve që do të vijnë, ajo do të jetë e detyruar të përballet me probleme shumë të mëdha, mbase edhe dramatike e të përgjakshme. Në shumë vende, nëse do të vëmë re se ç’po ndodh në Poloni, Jugosllavi Rusi, jetojnë popuj që nuk e durojnë njëri-tjetrin. Pra, inteligjenca do të jetë e detyruar të gjejë shumë zgjidhje. Njerëzit që vuajnë nuk kanë asnjë aleat në qeveri. Ata kanë vetëm intelektualët dhe, nëse këta të fundit nuk interesohen, atëherë do të mbeten plotësisht të vetmuar. Në këtë gjendje njerëzit nuk do të kenë mjete për t’u shprehur, për t’u ankuar. Prandaj kam theksuar se guximi është arma e atyre që nuk kanë asgjë, e atyre që janë të nënvlerësuar. Guximi ndihmon që të shmanget vuajtja. Në Francë shihen me sy të keq shkrimtarët e angazhuar. Viktor Hygoi ka qenë shtatëmbëdhjetë vjet në emigracion, kurse Zolai, ka shumë të ngjarë, të jetë vrarë për shkak të çështjes “Drajfus”. Shkrimtari i angazhuar ndëshkohet rëndë. Franca është një vend më pak demokratik nga ç’mendohet. Intelektualët në Francë janë po aq të varur nga mjetet e komunikimit, sa në çdo vend tjetër kapitalist. Por, meqenëse këto mjete janë pronë e kapitalit të madh, kur ndodh që intelektualët francezë të angazhohen kundër këtij kapitali, nëse nuk është shumë i fortë, i madh dhe dinak, ai do të jetë i detyruar të kapitullojë. Në sistemin socialist u krijua një opozitë që nuk ka pasur asnjë interes nga pushteti, por që e ka refuzuar atë, prandaj është krijuar një urrejtje reciproke. Kjo ka shkaktuar reaksion, ka nxitur afrimin e njerëzve dhe reagimin e përbashkët që kështu të vijnë në pushtet. Ky është rasti i Havelit.
Në librin “Dara” flitet shumë për emigracionin. Vetë ju e keni përjetuar këtë emigracion e ndoshta edhe emigracione të tjera. A pajtoheni me mua se emigracioni është një mjerim i madh njerëzor?
Pajtohem plotësisht me ju dhe jam i mendimit se asnjëherë nuk duhet braktisur atdheu; ekzistojnë dy shkrimtarë rusë të cilët i admiroj, ata janë Bullgakovi dhe Nabokovi. Por, Bullgakovi do të jetë gjithmonë më i afërt për mua sesa Nabokovi, sepse pranoi të vuajë, gjë që sot na prezantohet me madhështinë e tij letrare dhe morale. Edhe Nabokovin e pëlqej shumë, por gjithmonë do ta dua më pak se Bullgakovin. Sikur Nabokovi të kishte qëndruar në Rusi, me siguri që do të kishte pasur një fat tragjik, por do të ishte bërë një shkrimtar për tërë njerëzimin, më i madh sesa është sot. Pavarësisht nga këto që u thanë, ai mbetet një shkrimtar fantastik. Nabokovi është shkrimtari që refuzoi kryqin e vet. Ai është Krishti që refuzoi kryqin e vet, duke u shkëputur prej tij dhe që shkoi e u martua me Magdalenën, lindi një fëmijë me të e u bë marangoz. Unë mendoj se shkrimtari duhet të vuajë me popullin e vet dhe, nëse popullin e tij e godasin dhe e gjakosin, ai duhet të vdesë bashkë me të. Sigurisht, që më tepër do të kisha dashur të isha shkrimtar jugosllav dhe më shumë do të më pëlqente që sot, në moshën tridhjetekatërvjeçare, të ndodhesha në Zagreb, sido që të ishin kushtet. Mua më duket se do të ishte më e goditur që të isha një shkrimtar i madh jugosllav, sesa një i tillë francez. Identiteti im është i trazuar, i paqartë, prandaj gjithmonë francezët nuk i kuptojnë librat e mi.
Përktheu nga serbishtja: Nikolla Sudar
