More
    KreuArte pamoreOscar Wilde: Leksion për studentët e artit

    Oscar Wilde: Leksion për studentët e artit

    Në leksionin që e kam për privilegj që ta mbaj para jush sonte unë nuk dëshiroj që t’ju jap ndonjë përkufizim abstrakt të së bukurës, përgjithësisht. Sepse ne që punojmë në fushat e artit, s’mund të pranojmë ndonjë teori të së bukurës në shkëmbim të vetë të së bukurës, dhe duke qenë shumë larg nga dëshira për ta izoluar atë në një formulë duke thirrur intelektin, ne, përkundrazi, kërkojmë ta materializojmë atë në një formë që i jep gëzim shpirtit me anën e ndjenjave. Ne duam ta krijojmë atë, jo ta përcaktojmë atë. Përkufizimi duhet të ndjekë veprën: vepra nuk duhet të përshtatë vetveten sipas përkufizimit.

    Në të vërtetë, asgjë nuk është më e rrezikshme për artistin e ri se ndonjë konceptim i bukurisë ideale: ai është tërhequr vazhdimisht prej saj ose në bukurinë e dobët ose në abstraksionin e pajetë: ndërsa për të prekur idealin përgjithësisht ju nuk duhet ti rripni asaj vitalitetin. Ju duhet ta gjeni atë në jetë dhe ta rikrijoni në art.

    Atëherë, ndërsa, në njërën anë unë nuk dëshiroj t’ju jap juve ndonjë filozofi të bukurisë, (sepse, ajo që dëshiroj sonte është të hetoj sesi ne mund të krijojmë art, jo sesi ne mund të flasim për të), në anën tjetër unë nuk dëshiroj të merrem me ndonjë gjë si për shembull historia e artit anglez.

    Sa për të filluar, një shprehje e tillë si arti anglez është një shprehje pa kurrfarë kuptimi. Dikush, njëlloj, duhej të fliste gjithashtu për matematikën angleze. Arti është shkenca e së bukurës, dhe matematika shkenca e së vërtetës: nuk ekziston shkollë nacionale e ndonjërës prej tyre. Në realitet, një shkollë nacionale është vetëm një shkollë provinciale. Madje nuk ekziston as ndonjë gjë e tillë si një shkollë arti. Ekzistojnë vetëm artistë; kjo është e gjitha.

    Dhe për sa i përket historive të artit, ato janë krejt të pavlera për ju, po të mos jeni duke kërkuar harresën spitullaqe të ndonjë profesoriati arti. Nuk ka vlerë për ju të dini datën e Perugino-s ose vendlindjen e Salvator Rosa-s: gjithçka që duhet të mësoni rreth artit është të dalloni një pikturë të mirë, kur e shihni atë, nga një pikturë e keqe, kur e shihni gjithashtu. Për sa i përket kohës së artistit, të gjitha veprat e mira duken përpiktazi moderne: një pjesë e një skulpture greke, një portret nga Velasquez – janë gjithmonë moderne, gjithmonë i përkasin kohës sonë. Dhe për sa i përket nacionalitetit të artistit, arti nuk është nacional por universal. Pastaj, në lidhje me arkeologjinë shmangeni atë plotësisht: arkeologjia është vetëm shkenca e krijimit të shfajësimeve për artin e keq; ajo është shkëmbi në të cilin shumë artistë të rinj mbyten dhe shkatërrohen; ajo është humnera nga e cila asnjë artist, i vjetër apo i ri, nuk kthehet kurrë. Ose, nëse ai kthehet, është kaq i mbuluar me pluhurin e epokave dhe me mykun e kohërave, saqë ai është krejt i panjohur si një artist, dhe duhet ta fshehë veten për ditët që i kanë mbetur nën kapelën e një profesori ose vetëm si një ilustrator i historisë së lashtësisë. Sa e pavlerë është arkeologjia në art ju mund ta vlerësoni nga fakti e të qenit të saj shumë popullore. Popullariteti është kurora e dafinave të cilën bota e vendos mbi artin e keq. Çfarëdo që është popullore është gjë e gabuar.

    Atëherë, pasi unë nuk do t’ju flas rreth filozofisë të së bukurës, ose rreth historisë së artit, ju do të pyesni se për çfarë do të flas sot. Subjekti i leksionit tim sot është ajo çka e bën artistin dhe ajo çka një artist bën; cilat janë marrëdhëniet e artistit me ato që e rrethojnë, cili është edukimi që artisti duhet të marrë dhe çfarë është cilësia e një vepre të mirë arti.

    Tanimë, për sa i përket marrëdhënieve të artistit me ato që e rrethojnë, me të cilat unë nënkuptoj epokën dhe vendin në të cilin ai ka lindur. I gjithë arti i mirë, siç e kam thënë dhe më përpara, nuk ka të bëjë fare me ndonjë shekull të veçantë; por ky universialitet është cilësia e veprës së artit; kushtet që e prodhojnë këtë cilësi janë të ndryshme. Mendoj se ajo që ju duhet të bëni është që të kuptoni plotësisht epokën tuaj, me qëllim që të largoheni plotësisht prej saj; duke kujtuar që ju nëse, në fund të fundit, jeni një artist, ju nuk do të jeni tellalli i një shekulli, por mjeshtri i përjetësisë, që gjithë arti mbështetet në një princip dhe që vetëm konsideratat e përkohshme,në fund të fundit, nuk janë principe, që ata të cilët ju këshillojnë që ta bëni artin tuaj një përfaqësues të shekullit të nëntëmbëdhjetë po ju këshillojnë të prodhoni një art  të cilin fëmijët tuaj do ta quajnë të vjetruar. Por ju do të më thoni që kjo është një epokë jo artistike, që ne jemi një popull jo artistik dhe që artisti vuan shumë në këtë shekullin tonë të nëntëmbëdhjetë.

    Sigurisht që vuan. Unë, përkundër gjithë njerëzve, nuk do ta mohoj këtë. Por, sillni ndërmend që kurrë nuk ka ekzistuar një epokë artistike, ose popull artistik që nga fillimet e botës. Artisti ka qenë dhe do të jetë gjithmonë një përjashtim i mrekullueshëm. Nuk ekziston epokë e artë për artin; ekzistojnë vetëm artistë të cilët kanë krijuar atë që është më e artë se sa ari.

    Çfarë? Ju do të më thoni mua: – Grekët? A nuk ishin ata një popull artistik?

    Mirë pra, grekët sigurisht nuk ishin, por, ndoshta, ju kini parasysh athinasit, qytetarët e njërit prej njëmijë qyteteve.

    A mendoni ju që ata ishin një popull artistik? Le t’i marrim ata në kohën e zhvillimit të tyre më të lartë artistik, në pjesën e dytë të shekullit të pestë para Krishtit, kur ata kishin poetët më të mëdhenj dhe artistët me të mëdhenj të botës antike, kur Parthenon-i çohej në harmoni sipas urdhrave të Fidias, kur filozofi fliste për urtinë në hijen e një portiku të pikturuar, dhe tragjedia shtrihej në përkryerjen e procesionit dhe në patosin përmes mermereve të skenës. Atëherë, a nuk ishin ata një popull artistik? Aspak. Çfarë është një popull artistik përveçse një popull që i do artistët e vet dhe që e kupton artin e tyre? Athinasit nuk mund të bënin asnjërën.

    Po si e trajtuan ata Fidian? Fidias ne i detyrohemi për epokën madhështore, jo vetëm në artin grek, por në të gjithë artin – ku unë nënkuptoj fillimin e përdorimit të modelit të gjallë.

    Dhe çfarë do të thoshit ju nëse të gjithë peshkopët anglezë të ndjekur nga populli anglez zbrisnin nga Exter Hall-i drejt Royal Academy, një ditë prej ditësh, dhe përcillnin Sër Frederick Leighton me një karrocë burgu në Newgate me fajësimin se ju ka lejuar të përdorni modele të gjalla në projektet tuaja për pikturat e shenjta?

    A nuk do të bërtisnit me zë të lartë kundër barbarizmit dhe puritanizmit të një ideje të tillë? A nuk do t’u shpjegonit atyre që mënyra më e keqe për të nderuar Zotin është të çnderoni njeriun i cili është i bërë sipas imazhit të Tij dhe është vepër e duarve të Tij; a nuk do t’u shpjegonit që nëse dikush dëshiron të pikturojë Krishtin ai duhet të gjejë personin më të ngjashëm me Krishtin që mund të gjendet dhe nëse dikush dëshiron të pikturojë Zojën mund të gjejë vajzën më të dlirë që njeh ai?

    A nuk do të vërsuleshit dhe do të bënit shkrumb e hi Newgate-in, nëse është e domosdoshme, dhe të thoni që një gjë e tillë është pa paralel në histori?

    Pa paralel? Po pra, kjo është pikërisht ajo që bënë athinasit.

    Në dhomën e mermereve të Parthenon-it, në Muzeun Britanik, ju do të shihni një mburojë mermeri në mur. Mbi të janë dy figura; ajo e një burri fytyra e të cilit është e fshehur përgjysmë, tjetra e një burri me tiparet hyjnore të Perikliut. Vetëm për realizimin e saj, për paraqitjen në një basoreliev, të marrë nga historia e shenjtë greke, të imazhit të burrit të madh të shtetit i cili qeveriste Athinën aso kohe, Fidia u plas në qeli dhe atje, në  burgun publik të Athinës, vdiq artisti suprem i botës së vjetër.

    Dhe ju mendoni që kjo ishte rast i veçantë? Shenja e një epoke filistinase është ulërima imoralitetit drejtuar kundër artit, dhe kjo ulërimë u ngrit nga populli athinas kundër çdo poeti të madh apo mendimtari të kohëve të tyre – Eskilit, Euripidit, Sokratit. Ishte e njëjta gjë me Firencen e shekullit të trembëdhjetë. Artet e mira të dorës janë të përshtatshme për esnafët jo për popullin. Në momentin që esnafët e humbën fuqinë e tyre dhe populli vërshoi brenda, bukuria dhe ndershmëria e veprës vdiq.

    Dhe kështu, kurrë mos fol për një popull artistik; kurrë nuk ka ekzistuar një gjë e tillë.

    Por, ndoshta, ju do të më tregoni mua që bukuria e jashtme e botës është zhdukur thuajse plotësisht nga ne, që artisti nuk banon më në mes të rrethinave të hirshme të cilat, në epokat e shkuara, ishin trashëgimia natyrale e çdonjërit dhe që arti është shumë i vështirë në qytezën tonë të pahirshme, ku, pasi shkoni në punën tuaj në mëngjes ose pasi ktheheni prej saj mbrëmjeve, ju duhet të kaloni nga rruga në rrugë nëpër arkitekturën më budallaqe e më të marrë që ka parë bota ndonjëherë; arkitekturë ku çdo formë e këndshme greke është shprishur e dhunuar, ku çdo formë e këndshme gotike është shprishur e dhunuar, duke reduktuar tre të katërtat e shtëpive të Londrës tek të qenit vetëm si kuti katrore të proporcioneve më të poshtra, aq të ronitura sa dhe të tymosura, aq të varfra sa dhe pretendimet e tyre – dera e hollit gjithnjë në ngjyrën e gabuar dhe dritaret në përmasa të gabuara dhe ku, (madje kur ju të lodhur prej shtëpive ktheheni për të soditur vetë rrugën), nuk keni asgjë për të parë përveç mbulesave të oxhakëve, njerëzve me pako sanduiçi, kutive postare të kuqe dhe e bëni madje këtë me rrezikun e të shtypurit prej një omnibusi ngjyrë smeraldi.

    A nuk është arti i vështirë, do të më thoni mua, në rrethina të tilla si këto? Sigurisht është i vështirë, por arti nuk ishte asnjëherë i lehtë; ju vetë nuk do të dëshironit të ishte i lehtë; dhe, përveç kësaj, asgjë nuk e ka vlerën e të bërit përjashto atë që bota e quan të pamundur.

    Por, ju nuk çani kokë të merrni përgjigje vetëm nga një paradoks. Cilat janë marrëdhëniet e artistit me botën e jashtme, dhe cili është rezultati i humbjes të rrethinave të bukura për ju, është një nga çështjet më të rëndësishme të artit modern; dhe nuk ekziston pikë mbi të cilën Z. Ruskin këmbëngul në mënyrë të tillë që dekadenca e artit ka rrjedhur nga dekadenca e gjërave të bukura; dhe që kur artisti nuk mund të ushqejë sytë e tij me të bukurën, e bukura largohet nga vepra e tij.

    Unë kujtoj se në një nga leksionet e tij, pas përshkrimit të pamjes së ndyrë së një qyteti të madh anglez, ai vizaton për ne një pikturë të asaj çka kanë qenë rrethinat artistike shumë kohë më parë.

    Mendoni, thotë ai, me fjalët e imagjinatës perfekte, piktorike, bukurinë e të cilave unë mund ta imitoj vetëm paksa, mendoni se çfarë ishte skena e cila prezantohej, në shëtitjen e tij pasditeve, para një modeluesi të shkollës gotike të Pizës – para Nino Pisano-s ose ndonjërit prej pasuesve të tij:

    Në secilën anë të një lumi të kthjellët ai shihte një vijë pallatesh më të shndritshme akoma, me harqe dhe me shtylla si dhe të shtruara me porfir në të kuqe të thellë e me serpentinë; përgjatë molit para portave të tyre kalëronin trupa kalorësish, fisnikë në pamje dhe në formë, verbues në kreshtë dhe në mburojë; kali dhe njeriu një labirinth ngjyre më vete dhe drite reflektuese – thekët e purpurt, e argjendtë dhe të ngjyrë alli duke rrjedhur mbi gjymtyrët e forta dhe mbi rrugën ushtuese, si dallgë deti mbi shkëmbinjtë në perëndim. Duke u hapur mbi secilën anë të lumit kishte kopshte, oborre dhe manastire; vargje të gjata kolonash të bardha midis kurorave të hardhive; ngritja e shatërvanëve nëpër gonxhet e shegëve dhe portokallëve: dhe ende përgjatë rrugëzave të kopshteve, nën të kuqen dhe midis të kuqes së hijeve të shegëve, duke lëvizur ngadalë, grupet e grave më të dlira që Italia kish parë ndonjëherë – më të dlira sepse ishin më të pastrat dhe më të mençurat; të edukuara me dijet më të larta si dhe në gjithë artin oborrtar – në vallëzim, në këngë, në zgjuarsinë e ëmbël, në nxënien e lartë, në kurajën më të lartë, në dashurinë më të lartë – të afta njëlloj të mbushin me gëzim, të magjepsin apo të mbrojnë shpirtrat e burrave. Përmbi gjithë këtë peizazh të jetës të përkryer njerëzore, çohej kupola dhe kulla e kambanës të ndezura nga alabastri i bardhë dhe ari: përtej kupolës dhe kullës së kambanës shpatet e kodrave të gjera zbardhonin nga ngjyra e degëve të ullinjve; larg kah veriu, përmbi një det të purpurt të majave të rënda të Apenineve, malet e kthjellëta, shpatet e mprehta të Carrara-s lartësonin flakët e tyre të palëkundshme të majave të mermerta në qiellin e qelibartë; vetë deti madhështor, duke u djegur me hapësirën e dritës, shtrihej nga këmbët e tyre deri tek ishujt Gorgonianë; e përmbi të gjitha këto, gjithnjë i pranishëm, afër apo larg (i parë midis gjetheve të hardhive, i imagjinuar me gjithë marshimin e tij reve në rrjedhën e Arno-s, apo i vendosur me thellësirën e blusë ngjitur, përkundrejt flokëve të arta dhe fytyrës përvëlonjëse të zojes dhe kalorësit), ai qiell i pashqetësuar dhe i shenjtëruar, i cili ishte tek të gjithë njerëzit, në ato ditë të besimit të pafaj, vërtet vendbanimi i padiskutueshëm i shpirtrave, njëlloj siç ish toka e njerëzve; dhe i cili hapej drejtpërdrejt nëpërmjet portave të reve dhe velit të vesës në brendësi të madhështisë të botës së përjetshme; – një qiell parajsor në të cilin çdo re që kalonte ishte me të vërtetë koçi e një engjëlli, dhe çdo rreze e mbrëmjes dhe e mëngjesit të vet derdhej prej fronit të Zotit.

    A mendoni ju atë si një shkollë dizajni?

    Pastaj shikoni në pamjen e mërzitshme, monotone të ndonjë qyteti modern, në veshjet e zymta të burrave dhe grave, në arkitekturën e pakuptimtë dhe të pavlerë, në rrethinat e pangjyra dhe të frikshme. Pa një jetë të bukur nacionale, jo vetëm skulptura, por të gjitha artet do të vdesin.

    Mirë, për sa i përket ndjenjës religjioze të mbylljes së pasazhit, unë nuk mendoj se kam nevojë që të flas rreth saj. Religjioni buron nga ndjenja religjioze, arti nga ndjenja artistike: ju kurrë nuk e ngatërroni njërën me tjetrën; po të mos keni mbjellë rrënjën e duhur nuk keni për të marrë lulen që prisni; dhe, nëse një njeri sheh në një re koçinë e një engjëlli, ai ndoshta do ta pikturojë atë krejt ndryshe nga një re.

    Por, për sa i përket idesë së përgjithshme të pjesës më të parë të kësaj pjese të këndshme proze, a është realisht e vërtetë që rrethinat e bukura janë të nevojshme për artistin? Mendoj se jo; jam më se i sigurt që jo. Në të vërtetë, për mua gjëja më jo artistike, në këtë epokën tonë, nuk është indiferenca e publikut ndaj gjërave të bukura, por indiferenca e artistit ndaj gjërave që quhen të shëmtuara. Sepse, për artistin e vërtetë, përgjithësisht, asgjë nuk është e bukur ose e shëmtuar në vetvete. Me realitetet e objektit ai nuk ka të bëjë fare, por ka të bëjë vetëm me dukjen e tij, dhe dukja është një çështje e dritës dhe e hijes, e masave, e pozicionit dhe e vlerës.

    Dukja është, në fakt, vetëm një çështje e efektit; ju keni të bëni me efektet e natyrës dhe jo me gjendjen reale të objektit. Ato që ju duhet të pikturoni si piktorë nuk janë sendet ashtu siç janë, por sendet ashtu siç duken se janë; jo sendet ashtu siç janë, por sendet ashtu siç nuk janë.

    Asnjë objekt nuk është kaq i shëmtuar sa, në disa kushte të dritës dhe hijes, apo në shoqërim të objekteve të tjera, të mos duket i bukur; asnjë objekt nuk është kaq i bukur sa, në disa kushte, të mos duket i shëmtuar. Besoj që në çdo njëzet e katër orë ajo që është e bukur duket e shëmtuar dhe ajo që është e shëmtuar duket e bukur, të paktën njëherë.

    Dhe karakteri i rëndomtë në një masë të madhe në pikturën tonë angleze më duket për shkak të faktit që shumë nga artistët tanë të rinj shikojnë vetëm drejt asaj që ne mund ta quajmë “bukuri e gatshme”, ndërsa ju ekzistoni si artistë që të mos e kopjoni të bukurën por ta krijoni atë në artin tuaj, të prisni dhe të vëzhgoni për të në natyrë.

    Çfarë do të thoshit për një dramaturg i cili nuk do të vendoste në dramën e tij askënd si karakter përveçse njerëz të virtytshëm? A nuk do të thoshit ju që atij i mungonte gjysma e jetës? Kështu që për  artistin e ri i cili nuk pikturon gjë tjetër veç gjërave të bukura, unë do të them që i mungon gjysma e botës.

    Mos prisni që jeta të jetë piktorike, por përpiquni ta shihni jetën në gjendje piktorike. Këto gjendje ju mund t’i krijoni për veten tuaj në studio, sepse ato s’janë veçse gjendje të ndriçimit. Në natyrë ju mund të prisni për to, të kërkoni për to, t’i zgjidhni ato dhe, nëse ju prisni dhe shikoni, ato do të vijnë.

    Natën, në Gower Street, ju mund të shihni një kuti postare që është piktorike: mbi argjinaturën e Thames-it ju mund të shihni policë piktorikë. Madje as Venecia nuk është gjithnjë e bukur, po kështu edhe Franca.

    Të pikturosh atë që sheh është një rregull i mirë në art, por të shohësh atë që ja vlen të pikturohet është një gjë shumë më e mirë. Shiheni jetën në gjendje piktorike. Është më mirë të jetosh në një qytet me mot të ndryshueshëm sesa në një qytet me rrethina të këndshme.

    Tani, duke parë se çfarë e krijon artistin dhe çfarë artisti krijon, kush është artisti? Është një njeri që jeton midis nesh i cili përmbledh në vetvete të gjitha cilësitë e artit më fisnik, vepra e të cilit është një gëzim për gjitha kohërat, i cili është, vetëm ai, një mjeshtër i të gjitha kohërave. Një njeri i tillë është Z. Whistler.

    * * *

    Por, do të thoni ju, veshjet moderne, kjo është një gjë e keqe. Nëse ju s’mund të pikturoni një rrobë të zezë atëherë nuk mund të pikturoni jelekun e mëndafshtë. Veshja e shëmtuar është më e mirë për artin – fakte të të dukurit, jo të objektit.

    Çfarë është një pikturë? Së pari, një pikturë është një sipërfaqe e ngjyrosur bukur, thjesht, me një mesazh ose kuptim spiritual për ju jo më të madh sesa një fragment pikant i qelqit Venecian ose një pllakë blu nga muri i Damaskut. Ajo është, së pari, një gjë e pastër dekorative, një kënaqësi kur e sheh.

    Të gjitha pikturat arkeologjike që ju bëjnë të thoni “Sa e çuditshme!”, të gjitha pikturat sentimentale që ju bëjnë të thoni “Sa e trishtë!”, të gjitha pikturat historike që ju bëjnë të thoni “Sa interesante!”, të gjitha pikturat që nuk ju japin menjëherë një gëzim të tillë artistik që t’ju bëjnë të thoni “Sa e bukur!”, janë piktura të këqija.

    * * *

    Ne kurrë nuk e dimë se ç’do të bëjë një artist. Sigurisht që jo. Artisti nuk është një specialist. Të gjitha ndarjet e tilla si piktorë kafshësh, piktorë peizazhi, piktorë të lopëve skoceze në një mjegull angleze, piktorë të lopëve angleze në një mjegull skoceze, piktorë të kuajve të garave, piktorë të bulldogut gjuetar, të gjitha janë të përcipta. Nëse një njeri është artist ai mund të pikturojë çdo gjë.

    Objekti i artit është të gjallërojë më hyjnoren dhe më të largëtën e kordave që krijojnë muzikën në shpirtin tonë; dhe ngjyra është sigurisht, nga vetvetja një prezencë mistike brenda sendeve dhe toni një lloj i rojës.

    A jam duke kërkuar, atëherë, për teknikën e thjeshtë? Jo. Për aq kohë sa ekzistojnë disa shenja të teknikës në tërësi, piktura është e papërfunduar. Po çfarë është të përfunduarit? Një pikturë është e përfunduar kur të gjitha gjurmët e punimit dhe të mjeteve të përdorura për të shkaktuar rezultatin, të jenë zhdukur.

    Në rastin e artizanit – e endësit, poçarit, farkëtarit – në punën e tyre ekzistojnë gjurmët e duarve të tyre. Por kjo nuk ndodh me piktorin, kjo nuk ndodh me artistin.

    Arti nuk duhet të ketë ndjenjë rreth tij, përveç bukurisë së tij; asnjë teknikë përveç asaj që ju nuk mund ta vëzhgoni. Dikush duhet të jetë i aftë të thotë për një pikturë jo që ajo është “e pikturuar mirë”, por që ajo “s’është e pikturuar”.

    Çfarë diference ka midis artit absolutisht dekorativ dhe një pikture? Arti dekorativ e thekson materialin e tij: arti imagjinativ e mohon atë. Tapiceria tregon fijet e saj si pjesë e bukurisë së vet: një pikturë e mohon kanavacën e vet: ajo nuk tregon asgjë prej saj. Porcelani e thekson glazurën e tij: akuarelet e mohon letrën.

    Një pikturë nuk ka kuptim, përveç bukurisë të saj; nuk ka mesazh përveç gëzimit të saj. Kjo është e vërteta e parë rreth artit që ju kurrë nuk duhet ta humbisni nga sytë. Një pikturë është një gjë thjeshtësisht dekorative.

    Përktheu nga origjinali: Neli NAÇO

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË