“Është e vështirë që të përmbledhësh brenda një fjale apo një formule të vetme atë që sjell poezia e Kavafit brenda letërsisë greke, por duke marrë parasysh rrezikun e të qenit kufizues mund të themi se ajo karakterizohet nga guximi krijues”[1] shprehet studiuesi Eljon Doçe për krijimtarinë e poetit modern grek Kostandin Kavafi, krijimtari kjo që më shumë se nga sasia e produktit letrar (154 poezi) dallohet nga uniciteti poetik, konceptimi modern mbi historinë njerëzore, rizbulimi i së kaluarës së fshehtë spirituale dhe, siç u pa dhe më lart, guximi dhe antikompromentizmi krijues.
Poezia e tij, herë filozofike, herë erotike, herë historike apo mitologjike, komunikon njëherazi me veten dhe me lexuesin, në një kërkim të vazhdueshëm e të pambarimtë të vetes apo të “veteve”. Kjo vihet re veçanërisht në një prej krijimeve të tij më përfaqësuese, siç është “Itaka” (1911).
Në këtë poezi Kavafi rimerr, rikrijon dhe rikoncepton mitin e udhëtimit të Odiesut për në Itakë. Themi “rikrijim” dhe “rikonceptim” pasi tashmë udhëtimi nuk na vjen më në rrafshin epik dhe në kuptimin denotativ të fjalës “udhëtim”. Kemi të bëjmë me një rrafsh që priret drejt së brendshmes, drejt shpirtërores, lirikes, dhe me kuptimin konotativ të “udhëtimit”. “Poezitë e K. Kavafit karakterizohen nga shumëkuptimësia dhe, rrjedhimisht, edhe nga komunikueshmëria dhe informativiteti i lartë[2]” shkruan Aristotel Spiro.
Që në vargjet e para kuptojmë që nuk kemi të bëjmë thjesht me kthimin në Itakë. Shkallë-shkallë arrijmë të vetëdijësohemi se kthimi në Itakë shihet tashmë në një vështrim përherë e më metonimik: kthimi në Itakë është kthimi në shtëpi, dhe kthimi në shtëpi është kthimi te vetvetja.
Pasi të dalësh rrugës për Itakë
urim për ty qoftë të qoftë e gjatë udha,
plot me ndodhira, plot me dituri.[3]
Si lexues bashkëkohorë, mund të na habisë apo edhe të na vrasë syrin urimi që udha të shkojë sa më gjatë, të ndikuar dhe të mësuar nga një kulturë e mass media-s që rreket vetëm e vetëm të thjeshtësojë e reduktojë “objektet”, duke ia lehtësuar vetes barrën e të kuptuarit dhe të të kontrolluarit të tyre. Vargu pasardhës e hedh poshtë idenë e gjithëpranuar të “mbithjeshtimit” dhe “mbizvogëlimit”, si ide që redukton jo vetëm objektin, por dhe subjektin njohës dhe raportin e komunikimin e vazhdueshëm mes të dyve. Pikërisht në kompleksitetin, vështirësinë, kohëzgjatjen dhe peshën e përvojës, njeriu arrin të kuptojë rëndësinë e vërtetë të “udhëtimit” fizik, shpirtëror dhe psikologjiik që ka ndërmarrë.
Mohimi i iluzionit të thjeshtësisë, largimi nga ajo që jemi mësuar ta quajmë comfort zone, e detyron njeriun të pranojë pashmangshmërinë e vështirësisë sfiduese të përvojës jetësore, dhe të vetëdijesohet mbi “mjetet” që ka në dorë për t’i bërë ballë kësaj sfide. Këtu hasim edhe një konceptim empirik të jetës dhe të njohjes: barazimin e përvojës me diturinë.
Prej Lestrigonësh edhe prej Ciklopësh,
prej Poseidonit të ndërkryer mos u tut,
udhës këto s’ke për t’i hasur kurrë,
veç në të qoftë i lartë e i rrallë mejtimi
në trup e shpirt ke për të gjetur ngazëllimin.
Ti Lestrigonët, sindëkur Ciklopët
dhe Poseidonin e egër nuk do t’i takosh,
përveçse në i mbart përbrenda shpirtit,
veç nëse shpirti nuk t’i ngreh përballë.
Pengesat dhe vështirësitë e përvojës njerëzore jepen të simbolizuara përmes përbindëshave gjakatarë mitologjikë dhe hyjnive dashakeqëse, të rimarra nga poema homerike, si pengesa reale e konkrete të udhëtimit uliksian. Në udhëtimin me karakter më introspektiv të sugjeruar nga Kavafi, janë të shumtë, po të flasim me terma e koncepte sosyriane, “të shenjuarit” që fshihen pas këtyre “shënjuesve”. Pra, ka një sërë pengesash e sfidash që na vijnë ndërmend. Mjafton të kthehemi në retrospektivë e të kujtojmë tërë ato çaste frike e ankthi ku për pak sa nuk jemi stepur nga ambiciet dhe aspiratat tona, në sajë të kërcënimeve të jashtme dhe sidomos atyre të brendshme, sado që kemi frikë ta pranojmë se luftërat tona më të ashpra janë ato me veten tonë.
Kavafi na shtyn të besojmë se asnjë nga këto kërcënime s’do na ndërpresin hovin, për aq kohë sa i lartë e i rrallë është mejtimi, për aq kohë sa ne zgjedhim që frika dhe ankthi ynë, sulmet e brendshme të pasigurisë dhe të nënvetëdijes, sulmet e jashtme të një shoqërie përherë e më nihiliste e skeptike ndaj vlerave, të shërbejnë si nxitës të zgjimit të atij impulsi të brendshëm që na mban gjallë e në lëvizje, që na frymëzon e na shtyn përherë e më tepër drejt kërkimit e zbulimit të së fshehtës që na mohohet, për të zbuluar dhe për të arritur Es muss sein-in tonë.
Urim për ty të qoftë e gjatë udha.
Të shumta i paç mëngjeset verore,
që me çfarë kandje e çfarë galdim
do të futesh në limane të papara;
të ndalesh nëpër tregje fenikase
sendet e mira për t’i bërë të tuat,
sedefe dhe korale, fildish e qelibar
dhe erëza të këndshme lloj e lloj,
po munde, sa më shumë erëza të këndshme;
të vesh ndër plot qytete të Egjiptit,
të nxësh e prapë të nxësh prej dijetarësh.
Kjo strofë nis me rimarrje të urimit që gjetëm në strofën e mëparshme. Vargjet në vazhdim të këtij urimi përforcojnë akoma më shumë idenë e fitimit të njohjes në sajë të përvojave që kalon njeriu, e përherë e më tepër, me idenë e zbulimit dhe krijimit të vetes si pasojë apo kundërpërgjigjje ndaj peripecive të kaluara.
Strofa karakterizohet nga përdorimi i emuneracioneve dhe përsëritjeve. Enumeracionet ndihmojnë në konkretizimin e përvojave të udhëtimit. Në lexim të parë na duken thjesht si pika ndalese gjatë rrugëtimit, ama në një vështrim më introspektiv, duke synuar drejt “unit” të gjithësecilit, nuk e kemi të vështirë të supozojmë dhe të sugjerojmë (duke mbrojtur idenë se poezia moderne nuk deklaron por vetëm sugjeron) se këto përvoja dhe akte që na prezanton Kavafi “metaforizojnë” episode jetësore. Zbulimi i limaneve të papara në mëngjeset e këndshme verore na sjellin në mendje kureshtjen dhe dëshirën e njeriut për të zbuluar akoma më tepër pikërisht në momente frymëzimi e galdimi. Blerja e të mirave na bën të mendojmë për “blerjen”, arritjen dhe sigurimin e mësimeve dhe këshillave jetësore, si pasojë e ndjesisë së pasigurisë dhe nevojës për mbrojtje paraprake.
Dy gjëra kryesore na sugjeron Kavafi: të blejmë sa më shumë erëza të këndshme dhe të nxëmë sa më shumë nga dijetarët, të dyja të shprehura përmes përsëritjes.
Raporti oksimoronik mes subjektit “erëza” dhe predikatit “të këndshme” nënkuptojnë pikërisht vlerën, rëndësinë, bukurinë e parehatisë, të gjendjes së vazhdueshme të mungesës së pushimit, të ngjarjeve mbase jo aq të pëlqyeshme, por që nxjerrin “nervin” luftarak njerëzor, që në përballje me stuhitë e realitetit forcon e formëson veten, vullnetin e fuqinë. Në një këndvështrim tjetër mund edhe të na sjellë ndërmend të vërtetat “e hidhura”, por që me vërtetësinë e tyre na sigurojnë qetësinë dhe paqen përfundimtare.
Për sa i përket të nxënit nga dijetarët, natyrisht, rikrijon dhe mishëron konceptin sokratik të kërkimit të vazhdueshëm të së vërtetës, duke mos u mjaftuar me atë që ne tashmë zotërojmë si dije, por duke synuar përherë e më shumë “brigje të reja”.
Gjithnjë në mendjen tënde paç Itakën.
Të mbërrish atje për ty qenka e shkruar.
Veç mos u ngut gjatë udhëtimit asnjë grimë.
Më mirë vjete plot le të mbajë
dhe plak le ta kundrosh pastaj ujdhesën,
i pasur me çka rrugës ke fituar,
për mall e gjë mos prit, s’të jep Itaka.
Itaka ty të dha udhëtimin e bukur.
Pa të nuk kishe rrugës si të dilje.
Nuk ka gjë tjetër për të dhënë më.
Pavarësisht çdo gjëje, sfida më e madhe ngelet pikërisht të mos humbasim “Itakën”, ose siç do të argumentonte Hajdegeri, të mos humbasim veten në lëmin e objekteve me ekzistencë inautentike. Beteja më e madhe e qenies njerëzore në çdo epokë, ngelet të mos humburit e vetes, të mos humburit e identitetit, aspiratës, “unit” drejt të cilit duhet të shkojë, ngaqë njeriu vetëm me “unin” erdhi në këtë botë kaotike e vetëm me të do largohet prej saj drejt një Itake tjetër të panjohur. Kjo pasi homo sapiens-i jeton në një botë ku gjithnjë e më tepër kërkohet të mos jetë vetja, apo nën perspektivën e përgjithshme shoqërore, të mos jetë “tjetri”, i huaji, i çuditshmi, i margjinalizuari… sepse po të jetë tjetërsoj nga pjesa tjetër, atëherë si do të mund të jetë edhe i kontrolluar? Si mund të jetë “si duhet”? Si mund të jetë “i mirë”? Dhe duket se e njëjta betejë zhvillohet edhe prenda psikës njerëzore, pasi edhe në psikën tonë na është rrenjosur ideja që “qengjin që del nga kopeja e han ujku”. Në kaosin e përhershëm, në apeiron-in e çrregullt e rallë të ndryshueshëm të historisë së njerëzimit, edhe vetë ujku kthehet në dele nëse do që të jetë “politikisht korrekt” dhe të mbijetojë; dhe këtu nuk po flasim thjesht për ujq dhe për dele…
Megjithatë, Kavafi na thotë të mos ngutemi në këtë kthim te “uni”. Përkundrazi, qëllimi nuk është më kthimi tek “uni” i mëparshëm, por rikrijimi i tij. Ne nuk ngelemi të njëjtit pas përballjes me botën. “Njeriu nuk mund të lahet dy herë në ujin e të njëjtit lumë” thotë Herakliti, “pasi as njeriu e as lumi nuk janë më të njëjtit”. Ajo që kemi ne në dorë është që përmes tërë përplasjeve, peripecive, betejave që kalojmë, të zgjedhim dhe të përpiqemi që shpata e mburoja jonë tashmë të jenë më të forta dhe arsyeja jonë tashmë të jetë më e mprehur. Kundërpërgjigjja më e mirë ndaj një bote që do të na përdorë e të na tjetërsojë për të na kontrolluar, është ta përdorim ne atë, dhe tjetërsimi ynë të jetë kalimi ynë në një stad më të lartë: atë të të qenit i pacenueshëm dhe i pakompromentueshëm nga sistemi, stad ky që njihet gjerësisht si stadi i mbinjeriut (Übermesch) niçean.
Të varfër në e gjetsh, Itaka s’të ka mashtruar.
Me kaq përvojë, i mençur si je bërë,
tash do ta kesh kuptuar ç’kuptim paskan Itakat.
Vetëm pasi kemi punuar e pasi kemi luftuar për të arritur e për të mbrojtur veten, “unin” tonë, qëllimet, aspiratat dhe subjektivitetin tonë, vetëm atëherë do mund ta kuptojmë ç’gjendet në thelbin tonë, kush jemi ne në të vërtetë. Pikërisht kjo fitore e vetvetes, kjo rigjetje dhe rimarrje e vetes që vazhdimisht rrezikon të humbasë apo të vidhet, arrin të jetë burim i lumturisë së “mbërritjes në Itakë”. “Sizifin duhet ta përfytyrojmë të lumtur[4]” do të shprehej Alber Kamy.
Mbase vonë do ta arrijmë “Itakën” tonë, dhe kjo nuk ka pse të na dëshpërojë, pasi vetë “Itakat” do të na (ri)gjejnë, në rizbulim dhe rikrijim të “unit”.
[1] Doçe, Eljon. Cikël leksionesh universitare për kursin e “Letërsisë moderne ballkanike”, viti akademik 2024-2025, programi Bachelor “Gjuhë – Letërsi”, Departamenti i Letërsisë, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Universiteti i Tiranës.
[2] Kavafis, Kostandin. Vepra poetike. Parathënie nga: Aristotel Spiro, “Pegi”, f. XVI.
[3] Fragmentet e poezisë janë marrë nga: Kavafis, Kostandin. Vepra poetike (përktheu dhe plotësoi me parathënie, shënime dhe komente: Aristotel Spiro), botime “Pegi”, Tiranë, 2010, f. 33-34.
[4] Camus, Albert. Miti i Sizifit, përktheu: Petrit Sinani, botime “Fan Noli”, Tiranë, 2016, f. 187.
