More
    KreuOpinionNick Ripatrazone: A është redaktimi art i humbur?

    Nick Ripatrazone: A është redaktimi art i humbur?

    “Mësuesi i shkëlqyer është dhuratë. Redaktori i shkëlqyer është mrekulli.”

    “Bagazh i panevojshëm”, kështu i përshkroi Albert Erskine, redaktori i romanit “Suttree” të Cormac McCarthy-t, disa pjesë që në dorëshkrimin e dorëzuar nuk kishin ritëm. McCarthy e dëgjoi. Ai kaloi muaj duke e rishikuar dhe duke e shkurtuar librin. Erskine-t mund t’i besohej sepse kishte redaktuar veprën e tij që nga romani i parë në vitin 1966, “Përkujdesësi i pemishtes”. Më përpara, ai kishte redaktuar veprat e William Faulkner-it. Karrierën si redaktor e kishte nisur në korrik, kur u bë bashkëthemelues i revistës letrare “The Southern Review”.

    Erskine ishte caktuar si menaxher biznesi, por menjëherë nisi të përzgjidhte dhe redaktonte prozën e revistës. Botoi tregime të shkrimtarëve Katherine Anne Porter, Caroline Gordon, dhe Eudora Welty. Vite më vonë, Erskine e ndihmoi Welty-in për të redaktuar romanin e saj të fundit, “Beteja të humbura”.  “Më priti në shtëpi si mysafire,” kujtonte ajo, “hanim ushqim të mrekullueshëm dhe kalonim shumë këndshëm, dhe çdo ditë uleshim në tryezë për ta rishikuar dorëshkrimin e gjatë, rresht pas rreshti”.

    Erskine diskutonte dhe ndërmjetësonte për çdo fjali. Ai i tha Faulkner-it se përdorte sinonime të tepërta. Robert Penn Warren-it i kërkoi të përcaktonte llojin e gjinkallave që përmendte. Redaktoi romanin “Njeriu i padukshëm” të Ralph Ellison-it, dhe romancieri u ankua në një letër se “Erskine ka kohë që kërkon të përcaktoj se çfarë lloj romani është, dhe unë s’kam ç’të bëj”. Erskine dhe Ellison-i e redaktuan së bashku romanin, duke e lexuar dorëshkrimin me zë të lartë, për të dëgjuar si tingëllonte. Redaktorët e tekstit i bëjnë të dyja, i inatosin por edhe i shpëtojnë shkrimtarët.

    Dualiteti lind nga fjala: rresht. Rreshti nënkupton një domethënie të ndryshueshme por njëkohësisht tipografike. Një rresht është poetik dhe ka kuptim të fjalë për fjalshëm ku shpresa e qëllimit përmbushet në realitetin e faqes. Redaktimi rresht pas rreshti është bashkimi themelor midis shkrimtarit dhe redaktorit. Ky lloj redaktimi do të thotë se ne i heqim kontrollin dhe stilolapsin, dikujt tjetër. Është akt besimi dhe duhet të jetë i ndërsjelltë.

    *

    Joseph Heller u shpreh një herë për “The Paris Review” se redaktori i tij, Robert Gottlieb, mendonte se” “ishte turp” që lexuesit i duhej të priste shumë gjatë derisa të arrinte tek një kapitull i veçantë i romanit “Catch-22”. Heller “shkurtoi afërsisht 50 ose 60 faqe nga fillimi vetëm që tek ai kapitull të arrihej më shpejt”. Gottlieb-i, megjithatë, parapëlqeu të mos përfshihej në diskutimin publik të librave që redaktonte, sepse mendonte që “marrëdhënia e redaktorit me një libër duhet të jetë e padukshme”.

    Të gjithë ata që merren me këtë punë, e dinë se librat nuk janë sipërmarrje vetëm e një individi. Toni Morrison, e cila u redaktua gjithashtu nga Gottlieb-i, tha se ajo kurrë nuk ka shkruar “duke pasur Robertin në mendje, sepse kjo do të kishte ndikim shumë negativ tek ajo. Ai nuk është lexuesi ideal për krijimet e saj, por ishte redaktori ideal për të. “Redaktorët e tekstit nuk janë lexues në kuptimin publik; janë ushtrues privat të zejes, dhe profesioni i tyre mbështetet tek ndjenja e besimit ashtu si tek autoriteti i gjykimit. Gottlieb-i e quan marrjen e dorëshkrimit të një shkrimtari si veprim që bën “zhvendosjen emocionale”. Ditët dhe javët që kalojnë para se autori ta rimarrë dorëshkrimin e redaktuar janë të shumta dhe pritja e gjatë, por shkrimtarët e dinë që ia vlen të presësh redaktorin e tekstit tënd, ia vlen ta durosh edhe ngarkesën emocionale.

    Redaktorët e tekstit si përmbajtje (Line editors) shpesh ngatërrohen me redaktorët e tekstit si formë (Copy editors). Të parët merren me stilin, gjuhën e përdorur në nivel fjalie dhe paragrafi, përqendrohet tek mënyra e përdorimit të saj për të komunikuar me lexuesin, nëse arrin të krijoj atmosferën, emocionin, dhe tonin. Ndërsa të dytët priren t’i japin dorën e fundit dhe ta përsosin veprën në një fazë të mëvonshme, por vetë kjo ngatërresë mes punës që duhet të bëj secili është shumë domethënëse. Ata duhet të merren me mangësitë në nivel teknik, drejtshkrimin, pikësimin, sintaksën, përputhjen e fakteve, vijimësinë e subjektit, mjedisit, tipareve të personazheve që shkrimi të jetë i qartë dhe i saktë.

    George Witte, kryeredaktor i “St. Martin’s Press”, thotë se “shumica e redaktorëve të tekstit si formë bën punën e redaktorit të përmbajtjes”. Redaktimi i formës bëhet pa krijuar marrëdhënie ndërveprimi me autorin, por në rastin e Erskine-t me Ellison-it, Gottlieb-it me Heller-in, redaktorët e përmbajtjes kanë marrëdhënie të drejtpërdrejtë me shkrimtarin. Sipas Witte ata janë “lexuesi ideal” i librit, sepse redaktojnë vepra të ndryshme të shkrimtarit për një kohë të gjatë, duke u shndërruar në “burimin e fitimeve, pikën e kontaktit, udhëzuesin gjatë procesit të botimit, në tifozin e zjarrtë dhe avokatin e tij, personin të cilit shkrimtari mund t’i shpreh shqetësimet, ose, ndoshta, edhe të takohet gjatë drekës apo ta shoqërojë në pije, ndonjëherë mik, dhe para së gjithash lexuesi më i vëmendshëm dhe më i ndershëm i veprës së një autori”.

    Redaktorët e përmbajtjes i tendosin fjalitë atëherë kur mugon tensioni dhe qartësia, por gjithashtu u japin frymëmarrje atëherë kur ato kufizohen. Përtej heqjes së frazave klishe, ata mënjanojnë fjalët e përdorura me tepri nga shkrimtari dhe disa struktura të caktuara fjalish. Redaktorët e tekstit ndihmojnë që fjalitë të ndërtohen në paragrafë dhe paragrafët të lexohen rrjedhshëm në faqe. Ata mbajnë të bashkuar syrin dhe veshin e shkrimtarit. Por një redaktor teksti, i cili ka alergji nga lëvdatat, dhe vetëm mban në dorë një çekiç, mund të shkatërrojë jo vetëm një dorëshkrim. Akoma më keq, mund të lëndojë një shpirt.

    *

    Dorëshkrimet dhe shpirtrat shpesh shpëtohen nga redaktorët e tekstit si përmbajtje. Kur Ernest Hemingway i nisi në tetor 1949 një letër Charles Scribner-it, ai ishte në gjendje të mirë shpirtërore: “Në djall shkrimi sot”. Pastaj shprehet për redaktorin Maxwell Perkins dhe romancierin Thomas Wolfe: “Nëse Max-i nuk do të kishte shkurtuar dhjetë tonë pleh nga romani i Wolfe-it, të gjithë do ta dinin që pas librit të parë se sa shkrimtar i dobët është. Por tani nuk e di kush, vetëm miqtë e afërt si unë ose ata me të cilët pi verë. “Vite më parë, Hemingway e kishte paralajmëruar Perkins-in për personalitetin e tij: “Ju lutem ta dini se kur jam i zhurmshëm, i hidhur, i vrazhdë, nuk bindem dhe jam mosbesues, atëherë në të vërtet jam shumë i arsyeshëm dhe kam besim të madh, kam besim absolut tek ju”.

    Në disa ese për “The Guardian”, Blake Morrison dhe Alex Clark kanë shkruar shënime elegante për redaktime të tilla teksti. Morrisoni e identifikon periudhën 1912-1925 si “epokën e artë të redaktimit”, por mendon se arti i redaktimit të kujdesshëm të tekstit në fund të fundit pësoi kishte një vdekje praktike bashkëkohore. Ai thotë se shumica e botuesve mendojnë se redaktorët duhet të jenë më të shkathët tani; duhet të jenë “persona të gjithanshëm, të përfshirë në promovime, veprimtari publicitete dhe në procesin e shitjes”. Agjentët letrar kanë zëvendësuar redaktorët; agjentët “u ofrojnë autorëve qëndrueshmëri”, ndërsa redaktorët “janë shtegtues, zhvendosen nga një shtëpi botuese tek tjetra”. Clark i bën jehonë kësaj ndjenje, duke pyetur veten “nëse imazhi i redaktorit idengulitur pas fjalës, i zhytur në tekstin e një dorëshkrimi, me stilolaps të kuq në dorë, i ka hapur rrugë sipërmarrësit të zot që i përshtatet kapriços më të fundit të tregut, i cili di më shumë çfarë të shkruaj në Twitter se sa çfarë është metafora”.

    E vërteta dhe historia janë të ndërlikuar. Autori i letërsisë fantastiko-shkencore Samuel Delany pasi reflektoi mbi karrierën e tij që nisi në vitin 1962 dhe vazhdon deri sot, arriti në përfundimin se ai ka pasur vetëm një redaktor të vërtetë teksti letrar, Ron Drummond-in. Delany mendon se “leximet maratonë” që bëjnë redaktorët e shtëpive të ndryshme botuese “priren t’i topisin edhe ndjeshmëritë më të holla të nevojshme për të hyrë brenda një teksti, për t’i ndjerë ato nga brenda në mënyrë që të jepen sugjerime të dobishme për përmirësime të cilat shkrimtari i dëgjon dhe pastaj reagon”. Mënyra e tyre e leximit është një vendim: ky libër funksionon, do të shitet. Për Delany-n, kjo mënyrë leximi është e ngjashme me stilin kritik që përdoret në një seminar shkrimi krijues, në të cilin “librat kategorizohen në përgjithësi sipas efektit që krijojnë, më shumë se sa në lidhje me të veçantën dhe ndjeshmërinë e arsyetuar. Këto lexime kritike nuk janë të pavlefshme, por ato “marrin parasysh kujtesën e tekstit, jo përvojën aktuale të leximit të tekstit e cila është ajo çfarë shkrimtari e modelon gjithmonë pak a shumë me zotësi ndërsa shkruan”.

    Ajo që sugjeron Delany, dhe çfarë duket e vërtetë për Erskine-n, Gottlieb-in dhe redaktorët e tjerë të tekstit si përmbajtje që vazhdojnë të redaktojnë, është të jesh redaktori-lexues, i vetëm, kritik, i cili zhvillohet dhe rritet me shkrimtarin. Në vend që ta shohim redaktimin e tekstit si art i harruar, të konsumuar pa mëshirë nga biznesi i librit, duhet ta shohim si privilegj, një dhuratë, të cilën e kanë shijuar disa shkrimtarë, por jo pjesa më e madhe e tyre. Rust Hills, redaktori i prozës se “Esquire” para dhe pasi Gordon Lish tha se “midis të mësuarit të tjerëve shkrimin krijues dhe redaktimi të revistave letrare ka shumë dallime të çuditshme”, por “të dyja kanë të njëjtin qëllim përfundimtar të çuditshëm: përpjekjen që të bësh dikë tjetër të krijojë një rrëfim të mirë”. Redaktori i tekstit njësoj, si mësuesi dhe udhërrëfyesi, ndihen si një metaforë e dobishme, dhe ajo që e kam përjetuar vetë.

    Shigjetat e lakuara të bëra me stilolaps mbushin faqen. Kryqet fshijnë fjalët shtesë. Pyetjet rreshtohen në skaj të faqes. Njollat e zeza duken kudo në dy faqe, me një shpjegim: “ma harxhove bojën!” Redaktimet me ngjyrë blu nuk janë më të këndshme: “e panevojshme”; “forma pësore”; “ku jemi këtu?” Një shënim përmbyllës shkruhet në pjesën e pasme të dy faqeve, duke u hapur me disa lëvdata të shkurtra, por më pas përkapin shpirtin e historisë së rrëfyer.

    Mësuesi i shkëlqyer është dhuratë. Redaktori i shkëlqyer është mrekulli. Jayne Anne Phillips i kishte të dyja. Kopjet e saj të mbushura me shënime të dorëshkrimeve të mia ishin mësime të përmbledhura në aspektin e formës dhe funksionit. Ulesha në zyrën e saj në Rutgers-Newark dhe merresha me çdo vërejtje. Ajo kishte leksione me studentët një orë para seminareve tona. Dhe bisedat tona nuk ishin biseda sipërfaqësore; Jayne Anne bëri vërtetë punë të mirë. Ajo u mor me të gjitha tregimet, fjali pas fjalie, paragraf pas paragrafi dhe faqe pas faqeje. Ajo më foli për tregimet e mia, skenat jo të arrira, skenat ambicioze, si çështje që kishin rëndësi për të. Ne e respektonim. Ajo na trembte, jo sepse tregohej e padrejtë, por sepse ishte shkrimtare kaq e talentuar.

    Ashtu si Jayne Anne, profesoresha ime e letërsisë në universitet ishte rritur në Virxhinian Perëndimore, dhe ne e lexuam prozën e saj të shkurtër përpara vizitës në kampin e universitetit por më tërhoqi “Biletat e zeza”. Libra të tjerë do të më rrëmbenin: “Në zemrën e zemrës së vendit” i William H. Gass-it, romani “Mariette e dalldisur” e Ron Hansen-it, përmbledhja me tregime “Britmë dhe vaj” e James Alan McPherson-it, por “Biletat e Zeza” ishte i pari ndër to. Të gjithë shkrimtarët kanë nevojë për një libër që i bën të besojnë se fjalët kanë rëndësi. Libri i saj më bëri ta besoj këtë. “E di, hasa rrugës këtë fermerin plakush e të poshtër në një bar mbrëmë. Më tha se po e shiste kamionin për dy kacidhe dhe se mund të veja në La Rosa për ta marrë”. Fjalitë e para të romanit të Winston Groom-it “El Paso” më tërhoqën aty për aty vëmendjen. Fjalitë e saj më goditën, me detaje që vërshonin: “Duke ecur në oborrin e pluhurt, nëpër goma të vjetra dhe ndanë sustës së një shtrati të kalbur, një mushkë rrinte e lidhur tek një pompë afër kotecit, dhe ai u ndal më në fund tek njëfarë makine Shevrolet e viteve 50-të, me një shtrojë të sajuar ku ishin vendosur kafazë pulash. Kryqe dhe një kukull e nxirë, çelësa të varur në një kordele flokësh”. Ishte një botë e krijuar me detaje të sakta dhe të pazakonta.

    Disa vjet më vonë, kur mësova se Jayne Anne kishte themeluar programin universitar të arteve në Rutgers-Newark, u detyrova të aplikoja. Ajo ishte drejtoreshë e programit dhe jepte mësim në seminaret e shkrimit krijues. Më pëlqente tej mase të isha në orët e saj të mësimit. Lexuam “Syri më blu” të Toni Morrisonit, “Fat City” të Leonard Gardner-it, dhe ajo na tregoi këngët e rreshtave të tyre. Rreshtat ishte fjala që përdorte për të përshkruar fjalinë. Pavarësisht nga mënyra si ishin ndërtuar, fjalitë duhej të ishin drejtvizore dhe të rrjedhshme. Kryefjalë, folje, kundrinor.

    Një mësues i shkrimit krijues mund të të mësojë shumë gjëra, por më e rëndësishmja është përkimi i ushtrimit dhe misterit. Jayne Anne na mësoi teknikën pa e asgjësuar artin. Kohët e fundit e pyeta për metodën e saj të leximit të dorëshkrimeve të studentëve. “Epo atëherë më duhet të të flas për redaktimin e tekstit si përmbajtje, sepse unë e bëj me intuitë,” thotë ajo. “E shoh një rresht dhe e di menjëherë se çfarë ndryshimesh duhen bërë, çfarë duhet fshirë, frazat që duhen hequr, çfarë e bën më të mirë, më të fortë, më të thukët. Qartësia, kuptimi, domethënia, siç ka thënë Frank Conroy (gjithashtu një mësues i redaktimit të tekstit) për studentët e tij të universitetit. Natyrisht, është më e vështirë të redaktosh veten, por (nganjëherë) s’e pengoj dot veten të mos lexoj atë që është botuar me syrin e redaktorit”.

    Jayne Anne ishte mësuesja e parë që më bindi se të gjitha redaktimet e vërteta ndodhin në faqen e shtypur. Është e nevojshme ta prekim një dorëshkrim, ta ndiejmë atë si të vërtetë, përpara se ta bëjmë diçka më të mirë. Ajo thotë se “studentët zakonisht e kuptojnë shumë shpejt nëse një redaktim teksti është i dobishëm. Është sikur rreshti gjen vendin e vet ose sinkronizon ritmin. Shkrimtarët e vërtetë fillojnë ta brendësojnë atë vëmendje ndaj rreshtit, ndaj një lloj fraze muzikore, ndaj kumbimit të rrokjes, ndaj çastit kur duket qartë se duhet vënë pikë”.        

    Metoda që ajo përdor më çon sërish tek zyra e saj në Newark, ku mësova se redaktimi nuk është diçka që ne bëjmë tek ajo që është shkruar; redaktimi është shkrim. “Gjatë redaktimit depërton tek paragrafi, historia, gjatë gjithë romanit”, – thotë Jayne Anne, “dhe rreshti në fletë është themeli i të gjithave, plotësisht i dukshëm dhe i pranishëm, pavarësisht sa i errët është qëllimi, i cila shpesh është vetëm ajo që ne mendojmë se dimë për atë që po përpiqemi të shkruajmë”.

    “Qëllimi mund ta bëjë një bisedë interesante, por nuk shkruan një libër. Shumë shpesh të shkruarit është shkëndijues, tingëllues, erëmues, shkëlqimtar, me qëllimin për të na tërhequr më fort si shkrimtarë, por ne e bëjmë këtë nëpërmjet rreshtit”. Kur merrja sërish dorëshkrimet nga Jayne Anne, faqet ishin të mbushura me shënime, ato ngjanin më të rënda, të vjetëruara. Ajo hynte në rrëfimet e mia nëpërmjet rreshtave, dhe i jam përgjithmonë mirënjohës. Saxe Commins, redaktori për një kohë shumë të gjatë i Faulkner-it, e ndihmoi romancierin si profesionalisht ashtu edhe personalisht. Përshkrimi i Faulkner-it për marrëdhëniet e tyre përkap lidhjen e ndërlikuar midis shkrimtarit dhe redaktorit: “Asnjëherë s’kishim të njëjtin mendim, por gjithmonë synonim të njëjtën gjë”.


    Revista letrare “LitHub”, shkurt, 2019.

    Përktheu: Granit Zela

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË