Intervistë me Nanda Dyssou
Ngũgĩ Wa Thiong’o është një shkrimtar, studiues, dhe aktivist shoqëror kenian i njohur në të gjithë botën. Vepra e tij e larmishme përfshin romane, tregime, drama, artikuj, ese, dhe poema, të cilat janë përkthyer në mbi gjashtëdhjetë gjuhë. Si Profesor i Merituar i Letërsisë Krahasuese në UC Irvine, ai ka marrë një numër të madh çmimesh dhe njëmbëdhjetë doktorata nderi. Ngũgĩ i referohet vetes si një ‘luftëtar i gjuhës’ për shkak të përpjekjeve këmbëngulëse që vazhdon të bëjë për njohjen e gjuhës së tij amtare, Gĩkũyũ, dhe gjuhëve të tjera të lëna mënjanë. Librat e tij përfshijnë romanet Petale Gjaku, për të cilin u dënua me burgim nga qeveria keniane në vitin 1977, Një Kokërr Gruri dhe Magjistari i Sorrës; kujtimet, Ëndrra në Kohë Lufte dhe Në Shtëpinë e Përkthyesit; si edhe esetë, Dekolonizimi i Mendjes, Diçka e Grisur dhe e RE, si edhe Globalectics. Krahas shkrimtarit tonë të rangut botëror, Ismail Kadare, Ngũgĩ Wa Thiong’o ishte edhe këtë radhë, në tetor të vitit 2020, një nga kandidatët e mundshëm për fitimin e Çmimit Nobel në Letërsi. Intervistë me rastin e marrjes së Çmimit LARB/UCR për Arritje në Krijimtarinë Artistike të Jetës, në vitin e dytë të organizimit të tij.
A ju kishte shkuar ndërmend në moshë të re se do të bëheshit një autor i njohur në shumë vende të botës dhe se tregimet tuaja për Kenya-n do të përktheheshin në gjashtëdhjetë gjuhë të huaja?
Jo, kurrë, madje, as edhe se do të bëhesha shkrimtar. Lufta që bëhej, për të shfrytëzuar çdo mundësi që mund të të jepej për t’u shkolluar, ishte shumë e madhe. Konkurrenca për të kapur një vend, në ato pak shkolla dhe kolegje që ekzistonin, ishte shumë e ashpër. Që nga shkolla fillore deri në kolegj jepnim provime vjetore çdo dy vite. Një rast i dytë, zor se mund të të jepej. Po të zbrisje nga treni, për çfarëdo arsye, vështirë se mund ta kapje atë përsëri. Por, unë gjithmonë kisha dëshirë për të lexuar. Siç e kam rrëfyer edhe në kujtimet e mia, Në Shtëpinë e Përkthyesit, pikësynimi im, që nga momenti kur u futa për herë të parë në një librari, ishte që, një ditë të isha në gjendje t’i lexoja të gjitha librat që ekzistonin në botë. Realiteti nuk vonoi të m’i priste krahët e këtij pikësynimi, megjithëse dëshira për të lexuar mbetet akoma e gjallë.
Cili është, sipas mendimit tuaj, roli juaj në bashkësinë e krijimtarisë letrare në këtë fazë të karrierës suaj?
Unë tashmë jam një luftëtar i gjuhës. Dua që t’iu bashkohem të gjithë atyre personave kudo që janë në botë dhe që luftojnë për gjuhët e lëna mënjanë. Asnjë gjuhë nuk lihet kurrë mënjanë nga bashkësia që e ka krijuar atë. Gjuhët janë si veglat muzikore. Kurrë nuk mund të thuash, le të ketë vetëm disa vegla muzikore në botë, ose le të ketë vetëm një tip zëri për të gjithë këngëtarët që interpretojnë.
Botimet e para të suksesshme i patët në rininë e hershme. Drama juaj e parë, Oshënari i Zi, e shkruar në vitin 1962, u botua një vit më vonë. Më pas erdhën dy romanet e para – Mos Qaj, Fëmijë (1964) dhe Lumi në Mes (1965) – që u pritën shumë mirë nga kritika kur ju ishit student në vitin e dytë të kolegjit. A ishit i shqetësuar se nuk do të mund ta përsërisnit suksesin që patët me të mbushur të njëzetat?
Në të vërtetë, për shumë vite, romanet e para i konsideroja si punën e një praktikanti. Kështu që, pavarësisht nga romanet dhe drama që ju përmendët, si edhe përafërsisht tetë tregime dhe gjashtëdhjetë shkrime gazetarie, unë e kisha të vështirë ta quaja veten shkrimtar. Kisha mendimin se më duhej ta shkruaja romanin që duhej ta shkruaja për ta fituar të drejtën për ta quajtur veten shkrimtar. Një Kokërr Gruri (1967) dhe Petale Gjaku (1975) ishin përpjekje drejt atij qëllimi. Por, në kohën që i përfundova këto dy vepra, qëndrimi im ndaj anglishtes si gjuha parësore e krijimtarisë sime, kishte ndryshuar; përqafova gjuhën time Gĩkũyũ. Përpjekjet, për ta shkruar atë roman që jam përpjekur, por që akoma nuk kam arritur ta shkruaj, i vazhdoj edhe në gjuhën Gĩkũyũ. Djalli mbi Kryq (1980) dhe Magjistari i Sorrës (2006), janë rezultat i angazhimit tim të ri. Tani, kam arritur ta kuptoj se, shkrimi nuk ka moment mbërritje – ose më mirë, momenti i mbërritjes është fillimi i një faze të re të udhëtimit. Ai përbën një sfidë të vazhdueshme.
Drama juaj e hershme Plagosja në Zemër nuk u lejua të botohet, sepse në të përmendet një oficer britanik që përdhunon gruan e një ushtari të LFU-së. Ju e patët të vështirë ta pranonit këtë akt të censurimit politik, siç edhe dëshmohet në kujtimet e tua te, Lindja e Endësit të Ëndrrës: Zgjimi i një Shkrimtari (2016).
Ishte ajo gënjeshtra e madhe e cila paraqitej si arsyeja që nuk e lejonte dramën to luhej në Teatrin Kombëtar, dhe që më bëri të ndalem një çast e të mendoj për mizoritë e kryera nga pushteti kolonial britanik kundër kenianëve. Një nga gënjeshtrat e çdo shteti kolonizator ishte se sundimi i tyre ishte më i butë dhe më dashamirës sesa ai i fuqive të tjera koloniale rivale. Logjika ishte e tillë: politika e tyre është më e keqe se e jona, ndaj, politika jonë është më e mirë; më e mira është një shkallë më lart se e mira, për pasojë, e jona është e mirë. Ai ishte një moment i rëndësishëm në jetën time, sepse, në një mënyrë të çuditshme, më nxiti të shkruaj. Kjo është arsyeja që kujtimet fillojnë me ndodhinë. Tani që hedh vështrimin prapa në kohë, kuptoj se ai moment parafytyroi atë që do të ndodhte vite më vonë, dhe të gjitha për shkak të teatrit, si mbajtja ime në një burg të sigurisë së lartë në Kenya në periudhën 1977 – ‘78.
Një pjesë e madhe e suksesit tuaj është arritur jashtë Kenya-s, ngaqë ju keni qenë i larguar në mërgim për më se tre dhjetëvjeçarë. A largohet ndonjëherë vetëdija e jetërsimit që buron nga ai realitet?
Jo, jo shumë, por unë jam përpjekur ta përballojë atë me dijeninë se mërgimi ka ndikuar mbi historinë në mënyra të çuditshme dhe magjepsëse. Ja, mendoni Moses-in dhe Jesus-in në Egjipt, Muhammad-in dhe ndjekësit e tij që gjetën strehim në Etiopinë e krishterë, Marx-i dhe Engels-i në France dhe në London. Përvoja e mërgimit krijoji kushtet për një mugullim të mendimit, i cili më vonë, pati ndikim në vendlindje. Besoj se këtë kishte ndërmend shkrimtari me origjinë nga Afrika dhe Karaibet, George Lamming, me titullin e tij të famshëm, Kënaqësitë e Mërgimit (1960). Në librin tim Globalectics: Teoria dhe Politika e të Diturit zhvillova një botëkuptim të cilin e quaj ‘imagjinatë globalektike.’ Ai është një zgjerim i vizionit të Blake-ut, i cili e shikonte botën në një grimcë rëre, ndërsa përjetësinë, në harkun kohor të një ore. Ne jemi të ndërlidhur.
A ka përbërë të qenit fizikisht larg nga Kenya një problem për ju, apo e gjitha ajo për të cilën keni nevojë të shkruani vazhdon të jetojë në kujtimet tuaja? Cilat janë disa nga vështirësitë e veçanta që keni provuar tek shkruani nga larg?
Kenya është gjithmonë në mendjen time. Më mungon e përditshmja e jetës keniane. Gĩkũyũ flitet kryesisht në Kenya. Ajo është njëra prej gjuhëve të tjera afrikane. Një mozaik gjuhësh, ajo është Kenya. Tani, unë shkruaj kryesisht në Gĩkũyũ, ndaj dhe do të dëshiroja të isha pjesë e peizazhit gjuhësor të ndryshimeve të saj.
Doja të pyesja nëse jeni shqetësuar ndonjëherë se nuk do të keni lexues të mjaftueshëm për faktin se ju shkruani për një komb dhe një moment historik, për të cilët, njerëzit pak dëgjojnë e lexojnë sot. A ka qenë karakteri i gjithësishëm ndonjëherë shqetësim për ju?
Unë besoj se karakteri i gjithësishëm është fëmija e veçorisë. A e mban mend atë grimcën e rërës? Ajo përmban botën. Shkrimtari duhet t’i qëndrojë besnik asaj grimce që të jetë në gjendje ta përfytyrojë gjithësinë.
A mendoni se auditori perëndimor mund t’i kuptojë plotësisht librat tuaja? A ka pjesë në shkrimet tuaja, të cilat, ju e ndjeni se mund të kuptohen vetëm nga disa audienca – veçanërisht kenianët?
Nuk mendoj se ekziston vepër që mund të kuptohet vetëm nga një bashkësi e veçantë. Ose, nëse ka, aty nuk ka art me vlerë. Gjithsesi, çdo lexues sjell në një vepër arti pikëpamjen e vet për botën, pikëpamje kjo e ravijëzuar nga përvojat e historisë. Për shembull, kritikët me përvojë koloniale mund të dallojnë boshllëqe dhe madje heshtje në vepra që vijnë nga qendra perandorake.
Më 1977, mbas vënies në skenë të dramës suaj të diskutueshme Do të Martohem Kur të Dua, ju u arrestuat dhe u burgosët pa gjyq për një vit. Në fakt, ju u burgosët për përdorimin e arteve skenike dhe të gjuhës suaj kombëtare për ta fuqizuar popullin tuaj. Gjatë kësaj kohe, ju morët parasysh ndërlikimet e shkrimit në anglisht, dhe ishte pikërisht atëherë kur morët vendimin për të shkruar në gjuhën tuaj amtare Gĩkũyũ. Në një mënyrë të përsosur, ju shkruat Djalli mbi Kryq mbi letër tualeti në burgun e sigurisë së lartë Kamiti. Që nga ajo kohë, ju keni qenë në ballë të përpjekjeve për t’i nxitur shkrimtarët afrikanë që ta përdorin gjuhën e tyre amtare. Si po shkon kjo betejë dhe si ndjeheni ju kur hidhni shikimin pas në fillimet e udhëtimit tuaj në gjuhën Gĩkũyũ?
Lufta vazhdon. Ne kemi nevojë për trininë shtet, botues, dhe shkrimtar që krijon hapësirën e duhur për gjuhët afrikane. Deri tani, shteti nuk është bërë i gjallë. Politika e tij i është përshtatur llastimit të gjuhëve evropiane paralelisht me varfërimin e gjuhëve afrikane. Hera herës, shteti post-kolonial shfaq një armiqësi aktive ndaj gjuhëve afrikane.
Kur ju u kthyet në Kenya, vetë ju dhe bashkëshortja juaj, u sulmuat brutalisht. A e lëkundi kjo besimin tuaj te vendi dhe bashkatdhetarët tuaj? Besoni se mund të ktheheni për gjithmonë dhe a do ta donit këtë?
Ishte pjesë e një modeli. Më 1977, siç e kemi diskutuar, më mbanin në një burg të sigurisë së lartë menjëherë pas ndalimit të dramës së parë moderne në gjuhën Gĩkũyũ (e cila u shkrua së bashku me Ngũgĩ Wa Mĩiriĩ dhe u interpretua nga fshatarë e punëtorë nga Kamĩrĩthũ). Në vitin 1982, dy javë para daljes së romanit Djalli mbi Kryq në gjuhën Gĩkũyũ, botuesi im kenian, Henry Chakava, u sulmua përpara shtëpisë së tij në Nairobi. Një nga gishtat që ia prenë me machete u desh t’ia riqepnin. Sulmi erdhi pas kërcënimeve që bëheshin nëpërmjet telefonatave anonime dhe që vazhduan për disa javë. Më 1987, diktatori Moi dha urdhër për arrestimin e personazhit kryesor të romanit tim të dytë në gjuhën Gĩkũyũ, Matigari. Më 2003, njëmbëdhjetë ditë para botimit të romanit të tretë në Gĩkũyũ, Magjistari i Sorrës, njerëz të armatosur sulmuan bashkshorten time dhe mua. Por, Kenya është vetë populli. Dhe populli kenian mua më mbështet. Kështu që unë kthehem dhe rikthehem dhe shkruaj e rishkruaj për Kenyan dhe popullin e saj të madh. Duke i folur popullit kenian, unë i flas botës.
Pavarësisht nga këto, ju nuk e humbët entuziazmin dhe vazhduat të shkruani. Përse dhe si?
Zotëroj vitalitetin për të shkruar. Shkrimtarët janë me të vërtetë pjesë e një tradite profetike. Në poemën e tij Duke Gjuajtur Fjalë me Babain Tim,djali im, Mũkoma wa Ngũgĩ, shkrimtar dhe profesor i anglishtes në Cornell, ka futur aty një personazh që thotë se të gjuash me fjalë është shumë e rrezikshme. Shikoni pak të gjithë profetët që janë burgosur, dëbuar ose thjesht ekzekutuar. Ajo çka ata zotëronin ishte fjala. Unë shkruaj sepse jetoj.
Në Lindja e Endësit të Ëndrrës, ju i jeni referuar trashëgimisë dhe kujtimeve tuaja historike duke shkruar: ‘Imazhet e mizorive të shumta, të kryera nga regjimi i kolonëve të bardhë në Kenya, konkurojnë me mua.’ Dhe, siç e thatë, ju keni qenë viktimë e tentativave për vrasje, burgim, persekutim, dhe futje në lista të zeza. Kujtimi i gjithë dhunës që keni parë dhe provuar, mos ndoshta e ndryshon mënyrën sesi shkruani?
Kujtimet e dhunës koloniale akoma më faniten. Po kështu ndodh edhe me dhunën e ushtruar ndaj familjes sime. Kur shikoj masakrat në Lindjen e Mesme ose dhunën e pakuptimtë të policisë ndaj afro-amerikanëve rrugëve të Shteteve të Bashkuara, ato imazhe më rikthehen. Në raste të tilla, punoj më shumë. Dua ta shoh botën pa burgje dhe kampe përqendrimi, pa të pastrehë dhe të uritur. Dua t’i shoh fundin logjikës që qëndron pas zhvillimit modern, sipas së cilit, që të ekzistojë dikush, duhet të zhduken të tjerë, si edhe mendimit që, për të pasur njëmijë milionerë ose miliarderë, duhet të ketë një miliard të varfër. Na duhet t’i japim fund marrëzisë së mendimit se numri i miliarderëve që ka një vend, tregon edhe shkallën e zhvillimit të tij. Çfarë mund të themi për miliarda të varfër që krijohen nga miliarderët?
A ka ndonjë gjë për të cilën nuk shkruani dot sepse ajo është tepër e dhimbshme?
Ne shkruajmë për dhimbjen për të ndihmuar që ta përballojmë atë – që me shpresë t’i japim fund asaj. Ne duam t’i ndihmojmë njerëzit që ata të luftojnë për shërimin e plagëve njerëzore. Brecht-i dikur u shpreh: ‘Në kohë të trishtueshme / A do të ketë dhe këngë? / Po, këngë do të ketë / Për kohët e trishtueshme.’ Kjo poemë është edhe epigrafi i librit im, Ëndrra në Kohë Lufte (2010).
Çfarë konsideroni si arritjen tuaj më të madhe të karrierës deri tani?
Për mua, tekste të ndryshëm kanë kujtime të ndryshme. Për këtë arsye, janë të gjitha, në mënyrë të barabartë, të preferuarat e mija. Nëse zgjedh, Djalli mbi Kryq, është për shkak të rrethanave të pazakonta në të cilat ai u shkrua. Ai ishte gjithashtu romani im i parë në Gĩkũyũ, gjë që e bën atë romanin e parë në këtë gjuhë. Jam i kënaqur edhe nga një roman tjetër i imi në gjuhën Gĩkũyũ, i shkruar gjatë viteve të mërgimit, Magjistari i Sorrës, i cili në vitin 2006 fitoi çmimin California Gold Medal, dikur i fituar nga John Steinbeck. Them gjithmonë me shaka se Magjistari i Sorrës është romani i vetëm në botë i shkruar midis dy portokalleve. Këtë e them sepse romanin fillova ta shkruaj në Orange (portokall), New Jersey, dhe e përfundova në Orange County, California.
Si e vlerësoni suksesin e secilit libër që keni shkruar?
Është e vështirë. Unë provoj një gëzim të veçantë kur një lexues, kudo në botë, më thotë se një pasazh i posaçëm ka ndikuar në jetën e tij ose të saj. Një aktivist politik indian, të cilin rastisa ta takoj njëherë në Hyderabad, më falënderoi për Djalli mbi Kryq. Kishte planifikuar të kryente vetëvrasje, por i rastisi të futej në një librari, bleu librin tim, e lexoi; libri i dha atij mundësinë që të gjente një qëllim të ri në jetë. Në momente të tilla, përlotem dhe e kuptoj se, e gjithë përpjekja e investuar në krijimin e veprës, ia ka vlerë. Lumturohem kur lexuesit më thonë se Magjistari i Sorrës i bën të venë buzën në gaz. Gjatë një pritje që u organizua njëherë në Duke University, takova dy profesorë, zgjedhja e karrierës së të cilëve – njëra në drejtësi dhe tjetra në letërsi – ishte ndikuar nga takimi i tyre me avokatin progresiv, personazhin e romanit Petale Gjaku. Profesori i letërsisë, në fillim interesohej për drejtësi, por kur pa se çfarë është në gjendje të bëjë një roman, ndërroi karrierë duke zgjedhur letërsinë, kurse profesori i drejtësisë kishte qenë i interesuar për letërsinë, por pas takimit me personazhin imagjinar, kaloi në drejtësi.
Nëse dikush nuk e njeh veprën tuaj, me cilat libra mendoni se duhet ta fillojë?
E pse të mos fillojë me Ëndrra në Kohë Lufte dhe Mos Qaj, Fëmijë (1964)? Ato burojnë nga e njëjta periudhë kohore e fëmijërisë sime, dhe do të ishte interesante ta shikonin sesi fiksioni dhe kujtimet e hedhura në libër ndryshojnë nga përqasjet që ato i bëjnë realitetit. Por, nëse doni të qeshni që të mos qani, mund të lexoni Magjistari i Sorrës. Përndryshe, seciliprej romaneve të mija do t’ju çojë tek të tjerët.
A ka ndryshuar stili i prozës suaj dhe struktura e rrëfimit ndër vite?
Dy romanet e para, Mos Qaj, Fëmijë dhe Lumi në Mes (1965), karakterizohen nga struktura të rrëfimit linear dhe fjali të shkurtra. Më vonë, në romanet Një kokërr Gruri dhe Petale Gjaku fillova të interesohem në shtresëzimin e kohës dhe hapësirës. Struktura lineare zëvendësohet nga linja të shumëfishta që përshkojnë kryq e tërthor, me rezultat krijimin e shumë personazheve, hapësira të panumërta, kohë të shumëfishta, dhe linja të pafund zhvillimi. Kishte nevojë për ndryshimin e fjalive nga të shkurtra në të gjata.
Ashtu si me progresionin e stileve tuaja, dikush mund ta ndjekë edhe evoluimin e ideve sociale dhe politike tek lexon librat tuaj sipas radhës.
Unë interesohem për veprimtarinë e pushtetit në shoqëri. Nuk ka aspekt të jetës që të mos ndikohet nga kush dhe cila klasë shoqërore mban pushtetin në shoqëri, si edhe synimet në funksion të të cilave është vendosur ai pushtet. Unë, me të vërtetë, kam evoluar. Por, kam qenë konsekuent në shikimin e botës nga pikëpamja dhe nevojat e më të paktëve mes nesh. Globalectics përmbledh afërsisht pikëpamjet e mija sot: jeta është e ndërlidhur – toka, uji, qielli, i gjithë krijimi, dhe gjithçka që bën të mundur dhe mban gjallë krijimin. Tani e kuptoj përse njerëzit në lashtësi adhuronin diellin, nderonin ujin, zjarrin, dheun, si edhe botën bimore e shtazore. Në Gĩkũyũ-n parakolonial, ishe i detyruar të mbillje një fidan peme në vend të pemës që prisje apo shkulje me rrënjë. Toka është mëma jonë e përbashkët, dhe asnjë popull apo grup njerëzish nuk duhet të pretendojë se ajo i përket më shumë atyre se të tjerëve. Është kjo arsyeja që unë tani mendoj se abuzimet e mëdha ndaj ambientit janë krime kundër njerëzimit dhe jetës. Ndotja e ujit dhe e ajrit kudo, ndikon mbi vetë krijimin kudo.
Çfarë ju detyroi t’i ktheheni jetëshkrimit si formë të shkruari?
Jetëshkrimi më ndihmon ta shpjegoj veten. Atë e përdor për të thënë, ‘Ej, jam ende gjallë, dhe akoma besoj te gjuhët afrikane, dhe po, më duhet të luftoj me të gjitha mjetet letrare të mundshme.’ Nganjëherë marr shpërblime të papritura. Një fabul e shkruar në gjuhën Gĩkũyũ tani është përkthyer në gjashtëdhjet e një gjuhë, dyzetë prej të cilave janë afrikane. Fabula titullohet Revolucioni i Drejtë: Ose Përse Njerëzit Ecin Drejt. Jam i entuziazmuar sepse njerëzit që qëndrojnë prapa projektit janë një grup të rinjsh ndër-afrikanë të angazhuar me Projektin e Botimeve Jalada. Ata drejtohen nga Moses Kilolo, kryeredaktori i tyre.
Ju keni shkruar tre auto-biografi: Ëndrra në Kohë Lufte, Në Shtëpinë e Përkthyesit dhe Lindja e Endësit të Ëndrrës. A mendoni se do të shkruani edhe një tjetër, duke rifilluar aty ku e latë Endësin e Ëndrrës?
Të tre librat shkojnë deri në vitin 1964. Do të më pëlqente të bëja më shumë, por së pari, dua të shkruaj një roman tjetër. Romani më shpie në vende dhe botë të ndryshme, gjë që asnjë zhanër tjetër nuk ka mundur ta bëjë. Ironia është se teatri ka pasur një ndikim më të madh sesa romani në jetën time, përfshirë këtu edhe artin e fiksionit. Në fund të fundit ishte drama ajo që më dërgoi në Burgun Kamiti, ku edhe mendova sërish për çështjen e gjuhës dhe nisa romanin tim të parë në gjuhën Gĩkũyũ.
Shkrimet tuaja angazhojnë, si çështjet ë mëdha që shqetësojnë shoqërinë, ashtu edhe çështje po aq kritike që i përkasin protagonistëve tuaj të veçantë. Çfarë ju preokupon më shumë kur filloni të punoni me një roman?
Kjo ndryshon nga romani në roman, por fillon kryesisht me një imazh, me një ide të mjegullt. Krijimtaria është si një eksplorim i së panjohurës. Shpesh, befasohem nga personazhe që shfaqen papritur dhe që madje ngrenë edhe çështje që nuk i kisha menduar. Kjo është arsyeja që romani i radhës ndryshon gjithmonë nga ai që e paraprin. Por, ato janë rrëfime të të njëjtit eksplorator të shoqëruara nga tekat e tij të veçanta. Lulja, tek e cila ndalem për ta shikuar, mund të jetë e ndryshme nga ajo që magjeps një tjetër eksplorator.
A ka tema apo subjekte për të cilat keni dashur të shkruani, por që nuk keni arritur t’i realizoni?
Jo aq shumë tema sesa sfida e një romani të ri. E kuptoni, romani im më i mirë është ai që akoma më duhet ta shkruaj.
Interesante! A ka dorëshkrime të pabotuara në sirtarët e tavolinës suaj të punës?
Po, disa; ndoshta mund të jenë shtatë, të gjitha së bashku. Ato janë të tëra në gjuhën Gĩkũyũ, përfshirë këtu, edhe tre përkthime nga Molière dhe Gogol.
Në romanin Djalli mbi Kryq, ju shkruani,
Jeta jonë është një fushëbetejë në të cilën zhvillohet një luftë e vazhdueshme midis forcave të zotuara për ta konfirmuar humanitetin tonë dhe atyre që janë të vendosur për ta shpërbërë atë; atyre që mundohen të ndërtojnë një mur mbrojtës rreth tij dhe të tjerëve që duan ta shembin atë; ata që kanë për qëllim të na hapin sytë, të na japin mundësinë ta shikojmë dritën dhe ta vështrojmë të nesërmen […] dhe ata që dëshirojnë të na nanurisin dhe të na mbyllin sytë.
Kjo i përshtatet shumë sot Shteteve të bashkuara, vendit tuaj të zgjedhur. Cili mendoni se është roli i artistit, akademikut, dhe intelektualit në klimën e politikës së sotme amerikane?
Besoj se ishte Ousmane Sembene, autori dhe producenti senegalez, i cili foli për shkrimtarin si zëri i të pazëshmëve. Kjo vlen për të gjitha shoqëritë. Arti duhet t’i ndezë ëndrrat tona për një botë më humane.
E di se kjo është një pyetje tepër e gjerë, por çfarë shpresoni të arrini nëpërmjet shkrimit tuaj?
Fuqizimin e gjuhëve afrikane dhe të gjitha gjuhëve të tjera të nënvleftësuara të botës. Unë jam bërë një luftëtar i gjuhës. Dhe e dua këtë – fshikulluese, po, por luftën e kam përqafuar.
Ju filluat të shkruani në gjuhën Gĩkũyũ si një akt rezistence. Në dyzetë vitet e fundit, ju keni hapur rrugën për shkrimtarët afrikanë që dhe ata të bëjnë të njëjtën gjë. A ka ndryshuar peizazhi letrar mjaftueshëm?
Jo nëpërmjet shkrimeve dhe botimeve në gjuhët afrikane. Por, qëndrimet kanë ndryshuar. Kur botova për herë të parë librin Dekolonizimi i Mendjes më 1986, u përballa me shumë armiqësi, pështirë, përqeshje, tallje. Këtë nuk e shoh më. Por, që të jem i ndershëm, gjithmonë ka pasur afrikanë që kanë shkruar në gjuhë afrikane. Në një konferencë të mbajtur në Asmara, Eritrea, më 2000, pjesëmarrësit ishin shkrimtarë të gjuhëve afrikane që erdhën aty nga të gjitha qoshet e Afrikës. Ata përpiluan një dokument të famshëm, një lloj manifesti për gjuhët afrikane, të quajtur Deklarata e Asmara-s.
Ka rreth gjashtë milion njerëz që flasin Gĩkũyũ në Kenya, në një kohë që librat tuaj në gjuhën Gĩkũyũ kanë korrur të njëjtin sukses si edhe librat e shkruar në gjuhën angleze. A ju jep kjo një ndjesi përligjje?
Ishte një befasim i këndshëm edhe për mua. Nuk jam i sigurt nëse librat në Gĩkũyũ kanë mundur ta ruajnë atë nivel interesi. Shkolla dhe i gjithë sistemi arsimor nuk i mbështet gjuhët afrikane. Për shembull, tekstet e mija në gjuhë angleze kanë shumë të ngjarë të përdoren në shkolla dhe kolegje, kështu që ato nuk varen plotësisht nga lexuesi i përgjithshëm. Librat në gjuhën Gĩkũyũ nuk bëjnë pjesë në programet e shkollave dhe të kolegjeve.
A mendoni se shkrimtarët duhet të shkruajnë në gjuhën e tyre amtare dhe pastaj t’i përkthejnë ato në anglisht?
Së pari, shkrimtarët nuk duhet të ndjehen të detyruar t’i përkthejnë veprat e tyre në anglisht. Unë e bëj këtë sepse nuk jam dakord me ata që thonë se të shkruash në një gjuhë afrikane i mohon afrikanëve dhe popujve të tjerë të drejtën për t’i lexuar këto vepra. Më dëgjoni, kjo nuk thuhet për shkrimtarët që shkruajnë në gjuhët evropiane, veprat e të cilëve janë të përkthyera më gjerë. Problemi është se, për fat të keq, ata që shkruajnë në gjuhë afrikane mbeten të padukshëm, punimet e tyre recensohen dhe përkthehen me vështirësi. Vendet ku mund të betosh janë të kufizuara. Sigurisht, pavarësisht nga pengesat, vepra ka, për shembull, në Kiswahili. Kiswahili është një nga gjuhët afrikane që flitet në Afrikën Lindore dhe Qendrore. Ajo ka një traditë të madhe letrare e cila ka nxjerrë dhe vazhdon të nxjerrë krijime fantastike nga autorë si, Shaaban Robert dhe Abdilatif Abdalla.
Ju keni thënë se përkthimi është një mënyrë për t’i dhënë ndihmesë komunikimit ndërkulturor. Kjo është arsyeja që ju i përktheni vetë librat tuaj në anglisht. Disa persona argumentojnë se kjo e kundërshton deklaratën që ju keni bërë në lidhje me të shkruarit në Gĩkũyũ.
Përkthimin e kam përshkruar si gjuha e përbashkët e gjuhëve. Ndaj unë nuk jam kundër anglishtes ose ndonjë gjuhe tjetër. Ajo që unë kundërshtoj plotësisht është lidhja e pabarabartë e pushtetit midis tyre. Anglishtja nuk është më shumë gjuhë se çdo gjuhë tjetër. Kjo vlen për të gjitha gjuhët, të mëdha e të vogla. Kam qenë gjithmonë në favor të asaj që veprat e një gjuhe të jenë në dispozicion edhe të gjuhëve të tjera. Do të më pëlqente ta shikoja letërsinë evropiane, aziatike dhe latino-amerikane të përkthyer në gjuhët afrikane dhe anasjelltas. Disa nga veprat e mija janë përkthyer nga Wangũi wa Goro në anglisht. Të tjera vepra janë përkthyer në gjermanisht, suedisht dhe japonisht nga persona të tjerë.
Në Dekolonizimi i Mendjes, ju jeni shprehur, ‘Gjuha është një mjet i nënshtrimit shpirtëror.’ Ju gjithashtu keni thënë, ‘Kolonializmi normalizon anormalen,’ tek flisni për gjuhën e kolonizatorit që bëhet gjuha e rendimentit intelektual në vendin e kolonizuar. Gjithashtu, ju e keni quajtur përkthimin një akt politik. Mund ta shpjegoni këtë?
Procesi normal i njohjes është të fillosh nga aty ku ndodhesh, nga ajo që ke përvetësuar dhe pastaj ta shtosh dijen. Në rastin e gjuhëve, kjo është e thjeshtë. Zotëroje gjuhën tënde, shtoji asaj gjuhë të tjera: rezultati është rritje përgjegjësie.
Keni pohuar në mënyrë të përsëritur se ‘anglishtja nuk është gjuhë afrikane’ dhe keni shprehur zhgënjimin tuaj për faktin se çmimet letrare për shkrimtarët afrikanë iu jepen atyre që shkruajnë në anglisht.
Nëse britanikët do të shkruanin në japonisht, a e bën kjo japonishten gjuhë angleze? Zemërohem kur ajo që shkon deri në vjedhje të identitetit letrar, ku letërsia që shkruhet nga afrikanët në gjuhë evropiane merr identitetin e letërsisë afrikane. Atëherë, çfarë mund t’i quajmë shkrimet afrikane në gjuhët afrikane?
Nga njëra anë ka shumë autorë që mund të shkruajnë në gjuhët e tyre amtare dhe më pas t’i përkthejnë veprat e tyre në anglisht, nga ana tjetër, ka një mangësi përkthimesh nga anglishtja në gjuhët afrikane. ‘Ajo çka përkthehet nga anglishtja dhe në anglisht – dhe në çfarë sasie – është çështje pushteti,’ keni thënë ju. Kush mendoni se ka më shumë të ngjarë ta bëjë këtë punë të qenësishme?
Mendoj se e njëjta trini e shtetit, botuesit dhe përkthyesit mund të siguronte një transferim masiv të dijes nga gjuhë të tjera drejt gjuhëve afrikane. Tani, kemi edhe çmimin Mabati-Cornell Kiswahili për letërsinë afrikane. Im bir, Mukoma wa Ngũgĩ, ishte ndërmjet themeluesve të çmimit, dhe tashmë, në tre vitet e ekzistencës së tij, ai, çmimi, ka prodhuar një sasi të konsiderueshme fiksioni dhe poezie në gjuhën Kiswahili.
Ju keni qenë një mbështetës i transformimit rrënjësor të shoqërisë në Afrikën post-koloniale. A po e shikoni ndryshimin që prisnit ta shihni apo jeni i zhgënjyer me gjendjen ku ndodhet Afrika sot?
Unë jam krenar për atë që Afrika dhe popujt afrikanë kanë arritur pavarësisht nga vite të tëra të një skllavërie fizike, koloniale, dhe sot, financiare. Afrika po ngrihet edhe pse ka një këmbë e një dorë të lidhur në Perëndim. Për fat të keq, Afrika akoma drejtohet nga e njëjta logjikë e zhvillimit kaptalist, e cila thotë se mirëqenia e pakicës tregon nivelin e përparimit. Ne, ende, kemi nevojë për një transformim të shoqërisë, por hapi i parë duhet të jetë lufta që Afrika t’i sigurojë rezervat natyrore të kontinentit. Afrika ka qenë gjithnjë dhurata që vazhdon t’i jepet perëndimit. Ka ardhur koha që Afrika t’i sigurojë burimet e veta, të krijojë me ato, dhe pastaj të vendoste një lidhje të balancuar shkëmbimesh me pjesën tjetër të botës. Jam përpjekur ta paraqes këtë argument në librin: Siguro Bazën: Krijimi i Afrikës së Dukshme në Botë (2016).
Ju besoni në atë që kombet duhet të mbajnë përgjegjësi për atë që kanë bërë, dhe për atë që udhëheqësit e tyre kanë bërë. Ju keni folur për përgjegjësinë britanike ndaj kombeve të kolonizuara, për sfilitjen dhe dhimbjen që i shkaktuan popullsisë vendase gjatë pushtimit. A keni shpresë se një ditë njëfarë ngushëllimi, edhe pse i vonshëm dhe i pamjaftueshëm, mund të ofrohet?
Perëndimi vazhdon të refuzojë ta marrë përgjegjësinë për mizoritë kundër popujve të kolonizuar. Madje edhe sot, Shtetet e Bashkuara akoma refuzojnë të kërkojnë të falur për skllavërimin e miliona njerëzve. Në Siguroni Bazën, unë vë në dukje se tre shtete me një sasi të madhe armësh të dëmtimit masiv – domethënë, Shtetet e Bashkuara, Britania dhe Franca – ishin disa prej shteteve kryesore të tregtisë së skllevërve dhe zotërimit të tyre. E katërta, Rusia, kishte skllevërit e saj të brendshëm, Shpirtrat e Vdekur të Gogol-it.
Ju vini nga një familje tregimtarësh që u rritët me traditën e pasur gojore të Kenyas. Në të njëjtën kohë, juve nuk ju lejohej të flisnit në gjuhën Gĩkũyũ, gjuha juaj amtare; në sistemin shkollor kolonial, dhe deri në vitet e universitetit ishit i detyruar të lexonit letërsi evropiane dhe amerikane në kurriz të veprave keniane dhe afrikane. Në kujtimet tuaja, ju flisni për dyfaqësinë e asaj përvoje: ‘Të lindesh e të shkollohesh në një koloni, në mënyrë të paevitueshme, lë shenja të përhershme.’ Akoma nuk jam i qartë nëse ndjeheni se zhvillimi juaj si shkrimtar dhe kritik do të kishte qenë i njëjti në qoftë se nuk do ju ishte dashur të luftonit për të drejtën dhe njohjen e gjuhës suaj, historisë, dhe kulturës.
Çdo shkrimtar formohet nga rrethanat e edukimit, përvoja e përgjithshme e jetës, betejat e veta. Trashëgimia gojore më çoi në letërsi. Siç e tregoj te Ëndrra në Kohë Lufte, kur ishim fëmijë na thuhej se gojëdhënat fshiheshin gjatë ditës dhe ktheheshin në mbrëmje kur të gjitha punët e ditës kishin përfunduar. Kjo mund të ketë qenë një dredhi e familjes sonë që të na detyronte t’i bënim punët, dhe në mbrëmje të na shpërblenin me rrëfime, por unë, ama, i besoja ato që na thuheshin. Sidoqoftë, unë digjesha nga dëshira për të dëgjuar gojëdhëna edhe gjatë ditës. Kur mësova të lexoj mu dha mundësia t’i rrëfeja vetes histori të ndryshme në çdo moment të ditës. Për fat të mirë, atëherë, katër vitet e para të shkollës i kryem në gjuhën Gĩkũyũ, dhe kështu ndodhi që libri i parë që lexova në atë gjuhë ishte Testamenti i Vjetër. Përveç biblës, titujt e librave në Gĩkũyũ kufizoheshin në disa libra shkollorë. Ishte anglishtja ajo që hapi botën e pafund të librave tek unë. Më lejoni që ta bëj të qartë se ishin autorët anglezë ata që shijoja së lexuari: Shakespeare, Jane Austen, George Eliot, Dickens, Joseph Conrad, D. H. Lawrence, E. M. Forster, et cetera. Shijoja gjithashtu letërsinë ruse të përkthyer në anglisht: Dostoyevsky, Chekhov, Turgenev, Tolstoy, Gorky, and Sholokov. Ndërmjet shkrimtarëve francezë, Balzac-u ishte i mrekullueshëm. Më vonë, zbulova letërsinë e Karaibeve: George Lamming, V. S. Naipaul, Roger Mais, Kamau Brathwaite, dhe, sigurisht, shkrimtarët afro-amerikanë: Langston Highes, Claude McKay, Richard Right, James Baldwin, Amiri Baraka, Sonia Sanchez. Shkrimtarët afrikanë, direkt nga anglishtja, dhe të pëkthyer në anglisht ishin një tjetër zbulim: Peter Abrahams, Es’kia Mphahlele, Alex La Guma, e të tjerë.
Të gjithë këta autorë vinin tek unë nëpërmjet anglishtes. Ajo që mungonte në këtë peizazh letrar ishte letërsia në gjuhët afrikane, përfshirë edhe gjuhën time Gĩkũyũ. Qarkullonte diçka në Kiswahili, por gjithsesi, pjesa më e madhe e letërsisë ishte në gjuhën angleze. Në kohë që fillova të shkruaj, ashtu si shumë shkrimtarë të brezit tim, e mora si të vërtetë se anglishtja ishte gjuha e natyrshme për shprehësinë tonë letrare. Më vonë, arrita të vë në dyshim supozimin e përgjithshëm dhe të gjithë mungesën e ekuilibrit të pushtetit midis gjuhëve afrikane dhe evropiane. Vura në dyshim shkollimin kolonial që i bënte gjuhët afrikane të padukshme përballë anglishtes dhe gjuhëve evropiane. Lufta për gjuhën solli burgun dhe mërgimin, por jam shumë krenar për faktin se ajo luftë më ndihmoi të guxoj të shkruaj në gjuhën Gĩkũyũ.
Shumë afrikanë kanë pasur të njëjtën eksperiencë me ju: atyre iu rrëmbye gjuha amtare dhe gjuha e kolonizatorit iu imponua nëpërmjet edukimit shkollor. Ju keni mbështetur idenë e mësimdhënies në një gjuhë afrikane në rolin e gjuhës së dytë.
E drejta e gjuhës është një e drejtë njerëzore, dhe jo një privilegj. Çdo popull ka të drejtën e gjuhës së vet, dhe për pasojë, të drejtën e krijimit intelektual në atë gjuhë. Të kesh më shumë se gjuha amtare, është një privilegj i madh. Ishte Aimé Césaire nga Martinika, i cili, në librin e tij Ligjëratë mbi Kolonializmin (1950), e përshkruan kontaktin kulturor si oksigjenin e qytetërimit. Por ai nuk është kontakti kulturor i kalorësit me kalin. Besoj se e njëjta gjë vlen edhe për gjuhët: kontakti gjuhësor mund ta krijojë oksigjenin e humanitetit tonë të përbashkët, por vetëm kur gjuhët lidhen në një rrjet barazie dhe jo në një hierarki pushteti. Është e vërtetë se qeveritë post-koloniale vazhduan politikat e mënjanimit të gjuhëve afrikane tek lartësonin gjuhët evropiane. Procesi normal i njohjes ka të bëjë me shtimin e dijeve që ke dhe jo me çrrënjosjen e atyre që zotëron dhe rivendosjen e tyre sërish në një grup tjetër mjetesh gjuhësore në funksion të dijeve. Sikur t’i dinit të gjitha gjuhët e botës, por mos ta dinit gjuhën amtare ose gjuhën e kulturës suaj, do të ishit i skllavëruar. Kur zotëron gjuhën amtare dhe gjuhën e kulturës tënde, duke iu shtuar atyre të gjitha gjuhët e botës, ti fuqizohesh. Zotërimi i një gjuhe të vetme është gazi karbonik i qytetërimit. Natyrisht, ka bashkësi, e drejta e gjuhës së të cilës u mor – nëpërmjet forcës së ligjit dhe të dhunës. Por, ato krijuan gjuhë të reja. Ato gjuhë kanë të drejtën e vet të ekzistojnë, dhe si gjuhët afrikane, nuk janë një rang më poshtë shkallës së providencës angleze.
Botimi juaj i parë ishte te Penpoint, një revistë letrare e degës së anglishtes në kolegjin tuaj. Në fillim të viteve nëntëdhjetë, ju nisët gazetën Mũtiiri në gjuhën Gĩkũyũ. A mund të flisni për rolin e revistës letrare në udhëtimin e një shkrimtari?
Unë besoj shumë te revistat, sidomos te ato për studentët. Ato ma dhanë rastin. Si në të gjitha kulturat, revistat vazhdojnë të luajnë një rol të rëndësishëm në nxitjen për krijimtari në gjuhët afrikane. Më lejoni t’i përmend disa: Penpoint në Makerere; The Horn në Ibadan. Dhe disa të tjera, Transition, Kwani, African Literature Today, Black Orpheus, e të tjera. Mũtiiri ka siguruar një platformë për shumë shkrimtarë të gjuhës Gĩkũyũ.
Duket se ende nuk ka shumë libra në gjuhët afrikane, ndaj njerëzit janë mësuar të lexojnë në gjuhët evropiane, ndërsa botuesit nuk duan të rrezikojnë me shkrimtarë që shkruajnë në gjuhën e tyre amtare. Ky duket si një rreth vicioz.
Të botosh është një nga sfidat më të pakëndshme kur shkruan në gjuhët afrikane. Zor se gjen shtëpi botuese që t’i përkushtohen këtyre gjuhëve. Prandaj, shkrimtarë të tillë nuk kanë asnjë farë shansi: shtëpi botuese nuk ka, mbështetja shtetërore mungon, dhe për më tepër, forcat kombëtare dhe ndërkombëtare rreshtohen kundër tyre. Çmime për përkrahjen e letërsisë afrikane jepen, por vetëm me kushtin që shkrimtarët të mos shkruajnë në gjuhë afrikane.
A mendoni se vet-botimi ose tregu dixhital mund të jenë zgjidhja?
Vet-botimi është një forcë e madhe në botë në ditët e sotme. Unë e quaj atë caku i ri i tejmë, brendësia e pa eksploruar e një vendi. Interneti e bën të mundur këtë lloj publikimi online. Interneti ka demokratizuar hapësirën e botimit. Gjithashtu, këtë bën edhe You Tube në një fushë jetike të shprehjes gojore dhe pamore.
A po ndjek leximi atë drejtim, sipas jush?
Teknologjitë e reja dhe mediat elektronike hapin mundësi shumë të gjëra. Te Globalectics, kam argumentuar se komunikimi gojor po rikthehet. Unë e quaj atë cyberorality – komunikimi gojor nëpërmjet internetit. I hidhni një vështrim gjuhës së internetit: dhoma bisedimi, miq të Facebook-ut, bashkësi, e të tjera. Mediat janë versioni elektronik i shëmbëllimit të mullirit të thashethemes së vjetër. Por, për Afrikën, caku i saj i tejmë është shkrimi dhe botimi në gjuhët e saj.
Mendoni se shkrimtarët më të rinj kenianë kanë dijeni të mjaftueshme për pasojat e trashëgimisë koloniale në gjuhën e tyre?
Pa ndryshim rrënjësor në shoqërinë tonë, shpallja e pavarësisë, si hap i rëndësishëm që ishte, shpesh nënkuptonte normalizimin e anomalive të sistemit kolonial. Për shembull, ushtritë koloniale që dikur luftonin kundër forcave të nacionalizmit antikolonial u shndërruan në ushtri kombëtare dhe forca policore. Normalizimi i anomalive të sistemit kolonial përbën një kërcënim të vërtetë për stabilitetin dhe lulëzimin e Afrikës. Si shembull mund të japim kontrollin e vazhdueshëm të ekonomisë nga korporatat perëndimore, dhe hendekun e madh midis atyre që janë të kamur dhe të varfërve. Piramida racore që vendoste të bardhët në majë, aziatikët në mes, dhe afrikanët në bazë, u kthye në një piramidë shoqërore, me pakicën në majë, një klasë të mesme, dhe shumicën në fund fare, në bazë. Të rinjtë, që dihet se nuk e provuan kolonializmin drejtpërsëdrejti, kanë si pikënisje anomalinë e normalizuar. Këto absurditete të epokës post-koloniale i detyrojnë të rinjtë që të ngrenë çështje të cilat i kthejnë ata te rrënjët koloniale të absurditeteve post-koloniale. Merrni për shembull Organizatën Ndër-afrikane Jalada. Të gjithë anëtarët e saj kanë lindur pas shpalljes së pavarësisë. Por, ata e kanë parë absurditetin e elitës afrikane që sjell ide në gjuhët evropiane, në një kontinent ku mbi nëntëdhjetë për qind e popullsisë flet gjuhë afrikane. Organizata Ndër-afrikane Jalada ka vendosur të bëjë diçka në lidhje me këtë. Ajo ka nisur një projekt përkthimi ndërmjet gjuhëve afrikane. Ajo është edhe forca që mbështet përkthimin e Revolucioni i Drejtë në gjashtëdhjetë gjuhë në Afrikë dhe në të gjithë botën.
Përveç korpusit tuaj, cilat janë disa nga librat e rëndësishëm që flasin për pasojat e kolonializmit, dhe që janë shkruar nga autorë afrikanë?
Pothuajse gjithçka afrikane që është botuar deri më sot. Madje edhe autorë ti rinj si Chimamanda Ngozi Adichie dhe Tsitsi Dangarembga kanë krijuar vepra që, në mënyrë brilante, shqyrtojnë imtësisht kolonializmin deri në post-kolonializëm. Peter Abrahams, Ousmane Sembene, Ferdinand Oyono, Mongo Beti, Chinua Achebe, Wole Soyinka, të gjithë këta shkrimtarë kanë krijuar vepra që, kolonializmin klasik, e shqyrtojnë imtësisht deri në bërthamën e tij.
Me cilat vepra mendoni se bisedojnë shkrimet tuaja?
Kohët e fundit shkrova një poemë në kopshtin e grua sime në Irvine, një lloj poeme lëvdatë, e titulluar Kopshti Tjetër. Është e shkruar në gjuhën Gĩkũyũ, por është gjithashtu një poemë që bashkëbisedon me romancierin nga Samoa, Albert Wendt, i cili poemën e tij e shkroi në kopshtin e së shoqes në Zelandën e Re. Të dy patëm një shkëmbim poetik në një takim letrar në Hawai. Më pas, të dy poemat u botuan në një numër të veçantë të Hawai Review që i dedikohej ‘Thirrje dhe Përgjigje.’ Poema ime mjaft e gjatë më shëtiti nga Irvine në Hawai, më pas në Kenya, dhe së fundi te historitë e indianëve të Amerikës. Më pëlqeu fakti që: një poemë në Gĩkũyũ lidhi peizazhet dhe historitë e këtyre vendeve.
Ju keni lëvduar mamanë tuaj për ndikimin që ajo ka pasur në edukimin tuaj. Kur ishit fëmijë, ajo ju pyeste shpesh, ‘Ky është maksimumi yt?’ gjë që ju bëri të synonit për rezultate të shkëlqyera. Po, ju, ishit një prind i tillë? A është kjo arsyeja që fëmijët e tu Tee Ngũgĩ , Wajniku wa Ngũgĩ, Mukoma wa Ngũgĩ, dhe Nducu wa Ngũgĩ, ndoqën hapat e tua?
Jam shumë i gëzuar që ata po gjejnë zërin e tyre. Kurrë nuk i kam shtyrë të bëhen shkrimtarë. Lexues, po, por jo shkrimtarë. Kam dashur që ta japin maksimumin e tyre në çfarëdo zgjedhje që mund të bëjnë. Sidoqoftë, tani që ata janë shkrimtarë dhe me të drejtë kështu, ka qenë një kënaqësi e madhe që të bashkëpunojmë, siç kemi bërë në Jamaica, Florida, Los Angeles, dhe London. Por, e gjithë merita prindërore i shkon mamasë së tyre. Mua më është dashur të jem larg, në ndjekje të rasteve të rralla për shkollim; kam qenë në burg dhe në mërgim; kam bërë tentativë ndaj jetës. Ata i kanë vuajtur pasojat e aktivitetit tim letrar. Shtëpia ime në Kenya, shpesh bastisej, ndërsa familja merrej në pyetje sepse qarkullonin fjalë se unë isha kthyer nga mërgimi dhe se qëndroja i fshehur në shtëpi. Djemtë më tregojnë se për ata ishte shumë e tmerrshme kur shikonin imazhe të figurës-shëmbëlltyrë të babai të tyre që digjeshin dhe flakeshin në det me urdhrin e diktatorit të atëhershëm Moi. Mamaja e tyre, Nyambura, duhej ta mbante lart gjendjen shpirtërore. Ajo ka ndërruar jetë, por shpirti i saj, duhet të jetë duke i inkurajuar, dhe ashtu si edhe nëna ime, ndoshta po i pyet: ‘Ky është maksimumi juaj?’ Ata ndoshta do t’i thonin, ‘Kemi bërë ç’është e mundur, pavarësisht gjasave, por ne vazhdojmë të përpiqemi për më të mirën.’
*Nanda Dyssou është një gazetar dhe shkrimtar fiksioni me banim në Los Angeles.
Përktheu: Aristidh Shqevi, Oslo, 28.10.2020