More
    KreuIntervistaNë varkën e kohës me Flurans Ilian: Bashkudhëtar Andreas Dushi

    Në varkën e kohës me Flurans Ilian: Bashkudhëtar Andreas Dushi

    Flurans Ilia vjen në këtë bisedë për librin e tij të fundit “Hapësirë midis dy notave (tempovarkë)”. Ai tregon për jetën, manifestimin e saj në poezi dhe qasjet estetike, filozofike dhe realiste mbi qenien e mosqenien e poetit, poezisë, por mbi të gjitha, jetës si konkretësi për hir të abstraktes.

    A.D.: Flurans, poetët nuk kanë datëlindje, por poezitë po. Po t’u japësh datë lindje poetëve, duket sikur me zor do t’i përfshih në një rrymë letrare dhe kështu krijohet ideja sikur poetët krijojnë rrymën e mandej rryma poetët. Gjithë kjo për të përligjur pyetjen time të parë: Njëherazi me poezinë tënde, dolën në pah edhe poezi të disa poetëve të tjerë që shkruanin në zanafillën e tranzicionit. Kur e kthen kokën pas, si e sheh në përgjithësi shpresën e madhe të atyre poetëve? Mendon se qe një shpresë që ja doli të merrte trajtë konkrete, apo më tepër solli zhgënjim – nxitës për t’u shkëputur fizikisht nga ai realitet zhgënjyes?

    F.I.: Më pëlqen fjalia juaj e parë. Sepse, mundet të jesh poet vetëm në kohët e poezisë. Nuk është poeti që e bënë poezinë por krejt e kundërta. Të jesh poet nuk do të thotë të shkruash vjersha pa ndonjë vlerë, si kam bërë unë në vitet të cilave ju i referoheni. Por të kesh një mënyrë, filozofi, trajtë të jetuari, të cilën e kuptova më vonë. Poetikisht banon njeriu, thotë Holderlini. Haidegeri mbi këtë varg të poetit shtron pyetjen: Tekefundit mund të përfytyrojmë që poetët banojnë ndonjëherë edhe te poetët. Por si mundet vallë “njeriu” – çka do të thotë : çdo njeri dhe në mënyrë të përhershme – të banojë tek poeti? Kjo ngaqë poezia nuk bënë pjesë në planifikimet. Ajo ka dinamikën e saj dhe është e paplanifikueshme. E paparashikueshme poezia kalon përpara jush dhe ju ndiqni kohën që ikën pas hapave të saj. Është çasti për të vendosur, ta marrësh apo ta lësh? Poezia është një formë rezistence që i kundërvë botës realitetin e saj. Unë kam trokitur te poezia në saj të poetëve të tjerë të asaj kohe të cilët, nuk besoj se kanë pritur gjëra konkrete për të rehatuar trajtën e njeriut që banon te poeti. 

    A.D.: E gjitha kjo më kujtoi një shprehje nga Sokrati gjatë apologjisë së tij. Kuptova se [poetët] për shkak të talentit të tyre poetik kujtojnë se janë edhe në gjërat e tjera më të urtët e njerëzve. Sipas tij, poetët nuk krijojnë me urtësi, por me një dhunti natyrore dhe me një lloj frymëzimi të ngjashëm me atë të falltarëve dhe fatthënësve. Sa të drejtë, sipas teje, kishte Sokrati?

    F.I.: Poezia është një univers mëvetësor në raport me rrethin universal të shejzave. Sokrati e kishte kuptuar këtë gjë. Ai beson se Fjala mundet edhe të jetë një skulpturë tingulli, le të themi. Poezia i merr fjalët për dëshmitarë. Bëhet prova e sprovave për botën ku jeton. Poezia mundet të jetë më tepër fizike se sa metafizike, dëshira fundamentale e të qenit dhe të shprehurit në gjëra konkrete. Diagrama e heshtjes, e maskës edhe e origjinës (po qe se apologjia nuk është urgjenca e të shkruarit të një poezie, por gjeneratori i urgjencës së të shkruarit), më krijon shpesh idenë se Sokrati e dinte që mushti i fjalës i vinte nga krejt tjetër proces natyror që nuk varej nga ai (e njëjtë për poetët). Por ama esenca e ideve që ai pinte i përngjan një ëndrre të rigjetur në galaksinë e shejzave.

    Sëfundmi, Fluransi ka botuar librin e tij me poezi “Hapësirë midis dy notave” – (Tempovarkë). Në vijim, biseda do të vijojë në disa poezi të marra nga ky vëllim.

    Këtu

    Murg i fjalëve ngele peng

    psherëtimë e asaj psherëtime

    te të gjitha ritmet merr frymë

    varrosja dhe zhvarrosja e shqisave

    kësaj pike të gjithësisë

    Piketon aty të paktat shenja të pikësimit

    në lartësinë e duhur nga niveli i detit

    buzë Drinit liqeri dremit

    nën barkun e xixëllonjave

    bajame e hapur fëmija ngujuar në vargje

    Këtu ku ende lexohet toka

    si testament i një libri të shejtë

    A.D.: Hajdegeri pati thënë se vdekja është mundësia e pamundësisë për të qenë. Kjo poezi s’di pse ma kujtoi këtë thënie, ndoshta sepse rrëfen pikërisht qenien e pamundësisë dhe pambarueshmërinë e mundësisë së saj, jo veç si vdekje, por si pamundësi në tërësi. Për ty, cili është raporti mes qenies dhe mosqenies? Është vërtetë i madh dallimi mes këtyre dy realiteteve kur secili prej tyre ekziston përtej poezisë? Pra, për aq kohë sa është poezia, si është për poetin jetesa mbi vizën ndarëse të fjalëve që përbëjnë diktonominë qenie-mosqenie?

    F.I.: Hajdegerin e kam lexuar në vitin 2003, pra njëzet vite më parë. Në atë kohë me thënë të drejtën e kisha të vështirë të përqafja në totalitetin e vet filozofinë e qenies, qëllimin e ekzistencës së Dasein-it, manifestimin e qenies, etj. Nërsa isha duke e përfunduar “Hapësirë midis dy notave” (Tempovarkë) ndodhi që një kushëri i imi, bashkëmoshatar, shokë fëmijërie, u nda nga kjo jetë. Kishte shkuar në Francë ku jetoi edhe u përpoq me familjen e tij që “të bëhej me letra”, të fitonte të ashtuquajturin “status legal”. Dhe çfarë ndodhi? Pikërisht kur sapo filloi të shihte dritën jeshile pas gjithë atyre viteve sakrificash, ndodh që sëmuret dhe vdes. I thashë vetes, ky është fundi i filozofisë dhe detyra e të menduarit për të cilin fliste Hajdeger. Këto qindra e mijra shembuj të brishtë të jetës së cilitdo njeri. Nga të paktat ngushëllime ku tretet shpresa me trishtimin, ishte fakti se librin e ri me poezi ia dedikova pikërisht atij. Thashë, le të prehet i qetë mbi vizën ndarëse të fjalëve.

    Përgjumjes së fshatrave

    I plakur dremit Shpiragu

    pranë tij

    lidhur

    pas qafës së kafshës

    litari i reshjeve të natës

    Përherë

    prania e njeriut

    përpara e pas

    shtrëngatës

    Dëshmi e Kohës së Arkës

    Shën Mëri e Gushtit

    ninullën e shiut

    ia m’vesh në djep

    arkitraut

    Përgjumen fshatrat

    një flutur nate nëna

    përplas krahët e bardhë

    Ndënë pullaz

    e shuar

    vatra

    e shtretërve

    e etërve

    e arratisur

    nga harta

    A.D.: Hartat, pavarësisht se paraqesin të njëjtën hapësirë gjeografike, kanë kuptim dhe mundësi leximi shumë personale nga kushdo, apo jo? Dhe si gjithçka personale, edhe leximi i tyre ndryshon nga koha në kohë. Poezitë e tua zakonisht nuk rrëfejnë ngjarje, por emocion. Është kjo pikërisht rrëfyesja e emocionit të ndryshimit nga leximi i dikurshëm i hartës dhe pozicionit të Shpiragut në të?

    F.I.: Shpiragu një mal i pozicionuar aty ku perëndon dielli në Berat, e ka trupin si të prerë me shpatë. Brinjët e tij përngjajnë edhe si shtretër ku vajtojnë reshjet e natës. Ngaqë vragat e tij bëheshin më qashtër të shoqërueshme me perëndimin e ditëve, viteve, jetëve, ka qenë gjithmonë disi i nënvlerësuar nga pamja mitike në lindje, e Tomorrit për shembull, që eklipson krenarinë e qytetit dhe krejt trevave për rreth. Pra, nuk ka mundur të depërtojë në asnjë antologji emocionesh edhe pse është pjesë e pamjes. Leximi i hartës në këtë rast kryhet si këndim i një arratisjeje që nuk lë gjurmë, por është përherë i pranishëm.

    Tingëllimë për shkronjën D

    Vargjet e frutave të thara

    ABC e shkuar në spango

    Oshafkë shkronjat në valle

    Përpjekje për të shkruar

    Gjuhën e një bote me halle

    Nuk ke pse mendohesh më

    Ajo që vijon është germa D

    Pas një dardhe shfaqet Drini sërish

    Midis dy diejve kaosi i poezisë

    Gjendje e paqme e lëngëzuar

    Trajtë e lëndës së shkruar

    Forca e fërkimit

    Pluskimi

    Të gjithë trëndafilat të drejtojnë drejt tokës

    Tokës që kullon shenjtëri trëndafilash

    Nuk ke pse të qahesh më

    Zahireve të dimrit u lidhe një D

    Dynden ditët, D-ja tjetërsohet

    Si një D-Day,

    Ditë pas dite dendësohet

    Bëhet armë memece

    Kamerdare “Zisi”

    Bukëpeshku e vjedhur

    Shkumëdeti shpirttrazuar

    Tallaz kjo arrati në ajrí

    Trualli gjuhës gatuan pritshmëri

    Dhe qielli yt nuk qahet më

    Mbledh tingëllima nga fjalët me D

     A.D.: Poezia, po huazuam një term muzikor (meqë në vetvete ka muzikalitetin e tingëllimës), është një Ode për shkronjën D. Mund ta kishte edhe këtë titull, apo jo? Kam dy pyetje këtu: D është shkronja e trajtuar më padrejtësisht… Sa herë flitet për shkronjat, abetaren, alfabetin, thuhet ABC-ja. D-ja, dhe pse fare pranë, lihet jashtë. Të jetë ky për ty si poet ai guri që punëtorët e nxorrën jashtë, [dhe] Zoti e mori dhe e bëri gur këndi, sikundër na thotë psalmi 118, vargu 22? Së dyti, diell, djall, dashuri… I përmbledh D-ja tiparet thelbësore të brendashkruara në një poet?

    F.I.: Janë të gjitha njëherazi, edhe dielli, edhe dashuria, edhe deti, edhe djalli, edhe dimri, edhe dëbora, edhe dita, edhe drita, edhe Drini, edhe Dajti, edhe dora që merr pjesë në mënyrë demokratike, në këtë tingull unik të fjalëve që fillojnë me shkronjën D, e cila deh. Nuk e di. Ka një dinamikë ndryshe D-ja. Dikton diçka vendimtare, si D-Day, por që ende nuk mundem t’i japë një përcaktim ekzakt. Për shembull, shikoni ndryshimin e tingullit kur trëndafilit në gegnisht i këndohet si drandofille. A ka muzikalitet ma t’âmal se kjo tingëllimë për një lule?

    Kuaj të bardhë kreshtat e valëve

    Jam njëri prej tyre

    pa flatra me flegra

    në Adriatik

    as njëbrirësh

    as pegaso

    plaga përfund

    përpjekja nën magmë

    shkumë e bardhë

    det që dëshmon me shkulm

    tallazet e të gjitha kalërimeve

    nga një pelë e hajshme e hajnive

    Jam harta të cilën duhet ta përshkoj

    për hir të të tjerave qytetërime

    fjalës ndënë rrënojë

    në gjoks i digjet një liburnë

    dhe mermeri i merr frymën

    gufon si grifon në koralin e ngurtësuar

    midis teje dhe paranojës

    të të gjitha Trojave

    dhe trojeve

    që do të vendoseshin

    më pas

    A.D.: Mos ndoshta Kali i Trojës ka qenë veçse një kreshtë e bardhë e një dallge të stërmadhe, deti a njerëzish dhe i gjithë epi është mashtrim i një poeti? Sepse poezia që sapo lexuan ata të cilët tanimë kanë në dorë gazetën pikërisht këtë bën, e shndërron imazhin kryesor në një laramani imazhesh me lehtësinë më të madhe. Apo kemi të bëjmë me metaforën e udhëtimit gjeografik e shpirtëror, kohor e mendor? Apo le të mos e themi me çfarë kemi të bëjmë, pasi ndoshta secili është një kalë i tjetërllojtë prej tjetrit, përherë brenda suazës së mundësive që poezia na ofron?

    F.I.: Të gjitha edhe asnjëra prej këtyre. Kjo është një poezi portë për muret e të gjitha Trojave dhe trojeve që do të vendoseshin më pas.

    Ty deti të përket

    Mbë gji sheshbeteja – rreket me kapë pamjen e kepit

    natyrë e vdekur ay diell – ndënë parzmore trupat

    rremat pozojnë në breg – ndën çukitjen e sqepit

    Peshë e krrokamës të një tjetër qyteti të flijuar

    O Redon, pas çdo humbjeje fryma nis e merr frymë

    sërish ushqehet me çka je dhe përzgjodhe të jesh

    hyjni i detrave huktinave të këtij kepi nën brymë

    zjarr dhe parzmore ku digjen trupat tanë

    Por më tepër se flaka, ah – pamja e këtij zalli

    Rodon i dashtun – aty shoh zjarre përfund

    zjarre që i ndezëm – me dy gurë stralli

    me dy fije eshkë – me dy fije frymë

    Shpirtrat e rremtarëve që dogjëm sot mbi det

    dy fije dritë i dhanë shtatores tënde nga larg

    Redon i madh prej këtij kepi ty deti të përket

    Oh, shpirti im ndëshkuar përjetësisht me zjarr

    Dy zjarre mblodhëm me dy pishtarë në kthim

    dy duar përpjekja për të mbijetuar dy kujtesa

    dyzim paralel kjo bukë e ndarë më dysh

    Rodon i përjetshëm e fundit vdes shpresa

    A.D.: Mendoj se uji i bashkon njerëzit; kujtesa kolektive e botës, vetëdija se jemi njerëz, e vijon rracën njerëzore pikërisht falë ujit. Por shpirti i unit lirik në këtë poezi është i ndëshkuar përjetësisht me zjarr. Ka një armiqësi mes Rodonit e poetit, armiqësi për territore? Rodoni përmbyt tokën kur e do, ndërsa poetit toka s’i mjafton, do t’i marrë edhe detin Rodonit, të bëhet edhe Zot i tij?

    F.I.: Kjo është e vetmja poezi e vëllimit tim që e kam shkruar me një të rënë të penës dhe as që e kam prekur asnjëherë të vetme më pas. E konsideroj si një poezi “aksident”, njëfarë kataklizme e tipit të Atlantitave që shtresojnë vetëdijen tonë. Të vetmen ndjesi që kam kundrejt saj është imazhi i Kosovës e cila nuk ka dalje në det por deti i përket. Shpesh nuk i kuptoj njerëzit kur thonë “letërsia e kosovës” dhe “letërsia e shqipërisë”. Çdo të thotë kjo?

    Nota të befta

    një ditë pik’-pik’

    do pikojm’ edhe ne

    si nota

    të befta në pentagram

    tretje prej akulli

    trajta e mbrame e dimrave

    në sytë e tu si kamera të vockla

    regjistron HESHTJEN

    Kasandrat

    kamaret

    kështjellat

    bishtukun dhe pishtarin

    motin e mureve

    (celularin)

    koha është një koncept

    me caqe të caktuara

    hapësira flë ndënë ura

    ninëza e syrit të të pastrehëve

    murmura e mureve të spitaleve

    qirinjtë

    librat

    poetët

    bulëza e vreshtarit

    koha që i duhet verës

    përtej territ

    të maturoj’ kohën

    e rishtarit

    vargje-vargje parmakët e urës

    vështrojnë lumin

    ujëpakët vërshon

    për miliona vjet

    asnjëherë kaq madhështor

    nuk ka qenë ai i një çasti më parë

    sepse

    një ditë pik’-pik’

    edhe ne do të pikojmë

    si nota të befta në pentagram

    A.D.: Ngjan sikur muzikaliteti kalon para ngjarjes, duke u ulur në një vend më pranë kyresë së tryezës së tipareve të rëndësishme të poezisë. Ndoshta e kam gabim, por në leximin e parë të kësaj poezie shijova tingull, mandej në të dytin kuptova tekst. Vetë ti, i rrëfen dhe i radhit dot sipas rëndësisë elementët që duhet të ketë një poezi për të qenë poezi?

    F.I.: Ka një ndarje të madhe, le të themi, midis një teksti në prozë në të cilin fjalët ndjekin si ushtarë të bindur subjektin, gjeneralin e rrëfimit. Dhe poezisë e cila, ndjek fjalët. Pra një poezi duhet të udhëhiqet nga fjalët. Tingulli i tyre. Muzikaliteti. Poezia është një territor krejt i pavarur dhe po aq e veçantë në biodiversitetin e vet.

    Shishe plastike

    kujtesa

    burg i mollëzave të gishtave

    ëshçast

    kanione drastike

    me arkitekturë gotike

    progresi

    zhvesh vetet e veta prej vidash

    mbërthyer me ndërfarëzim formash

    kryq katror vijëdrejtë formylli

    (programuar)

    si ditët tona

    si krahët tanë

    prej dylli

    qarkuar nga një qark i mbyllur

    ku nuli i brishtë është i domosdoshëm

    për zgjimin e dritës ku zgjohet

    herë pas here ai çast

    si një shportë me manaferra

    e gjithë gurgullima e pyllit

    nën krahët e oksigjenit

    (jetoj në një shishe plastike)

    si me qenë në rrjedhën lakuriqe

    të lumit të fëmijërisë sime

    A.D.: Ka përjetim të Shqipërisë në poezinë tënde, kryesisht përjetim që i përket fëmijërisë. Në procesin krijues, fëmijëria dhe kujtimi i saj, sa vend zë? Edhe diçka, ndoshta e pavend, por është pyetje që më ndjell ta bëj: Poetët kanë një zvetnim të natyrshëm me të natyrshmen e imponuar si të tillë prej shkaqeve sociale. Në rastin tënd, nëse ky zvetnim ekziston, mund të ketë një origjinë të zbehtë, të largët edhe tek fakti se që fëmijë je veshur me personalitetin e dikujt tjetër si aktor?

    F.I.: Vërtet kemi qenë të varfër, por fëmijërinë e kemi patur të papërlyer. Jo vetën në letërsi por edhe në jetë, mendoj se është kjo ndjesia parësore që udhëheq pjesën më të qenësishme drejt aktit final. Sepse nga dita në ditë duhet të mësojmë se si të banojmë te njëri-tjetri. Ne “të arratisurit nga harta” e duam shumë atë vend vetëm në saj të kujtimeve të fëmijërisë. E duam Shqipërinë, ku ende lexohet toka si testament i një libri të shenjtë.

    NJË KOMENT

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË