Bisedoi Andreas Dushi
A.D: Z. Lera, krijimtaria juaj ka filluar heret, qysh në fundin e viteve ’60 kur botonit në revistat e kohës e pastaj, në fillimin e viteve ’70 kur botuat vëllimin me tregime “Bora e fundit”. Një tregim në atë përmbledhje titullohet Shiu fillon kur bashkohen retë… Për ta marrë si një metaforë të vetme e cila mund të rrijë edhe në një tjetër kontekst, cilat re bashkohen për të filluar në mendjen tuaj ai shi shkronjash që bie mbi faqet e një libri të ri?
N.L: Shiut të pyetjes suaj do t’i shtoja vetëm epitetin tronditës, pra, ç’shi tronditës bie mbi përjetimet e një shkrimtari, para se ai të ulet për të shkruar? Për të mbetur gjithmonë brenda peizazhit shpirtëror të një shkrimtari, do të thosha se retë, qielli i tij, nuk është asnjëherë i qetë, ai është gjithmonë i shqetësuar, i trazuar, kërcënues, i errët, befasues, i pazbërthyeshëm në misterin që fsheh brenda, aq sa ngjan sikur krijimi do të hakmerret me krijuesin e tij. Shkrimtari është i dënuar (dënim që e ka pranuar me vetëdije të plotë), të vëzhgojë çdo çast, që pastaj së bashku me imagjinatën, të mos reshtë në bluarjen e mbresave, kujtimeve, ngjarjeve, njerëzve, dramave sa vetjake aq edhe shoqërore, për t’ua kthyer përsëri atyre që i shkaktuan shqetësimin krijues, që po të mos derdhej si shi shkronjash, si me të drejtë e quani ju, shkrimtarit do t’i dukej sikur kishte jetuar duke gënjyer apo mashtruar veten. (Ndoshta ky mund të ishte një subjekt interesant, por fatkeqësisht ndodh që vetë autori i tij nuk e di se ka humbur një subjekt interesant.(Si i ndodh heroit të një prej kryeveprave të Ernest Heminguejt: Dëbora e Kilimanxharos) Dikush tjetër do ta shkruante me dëshirë për të treguar se shkrimtari është i detyruar të jetojë për artin e tij, duke pranuar vetëflijimin që kërkon ai.)
Shkrimtari nuk është asnjëherë i braktisur, sepse personazhet që ka krijuar nuk e njohin braktisjen, ata janë edhe më të pamëshirshëm (sidomos kur kanë dalë të gjymtuar, pa botë, pa kujtime, pa të ardhme, pa asnjë vërtetësi). Pelegrinazhi i tyre i pluhurosur, për fat të keq, është i pafund. (Andreas, a nuk ju duket interesant një tregim me titullin: Pelegrinazhi i personazheve të mbuluar nga pluhuri i harrimit?) Dhe për ta mbyllur me pyetjen që ngacmoi shiu (metaforik): unë shkruaj me shumë dëshirë kur jashtë bie shi, sepse më kujton fëmijërinë, (fëmijëria është burim i pashtershëm në krijimtarinë e një shkrimtari), qytetin ku u linda dhe ku u rrita, shokët, fëmijët e mi, nipërit dhe mbesat e mia, shiu më kujton ditën kur gruaja dhe unë nuk e vumë re se ishim qullur nga që ishim të dashuruar. (Ja dhe subjekti i një tregimi lirik.)
A.D: Në atë libër të parë është edhe tregimi me të njëjtin titull. Por ndërkohë, në librin pasardhës “Era e pishave”, ju keni sërish një tregim që si motiv ka dëborën, Dëborë nën diell. Mbi çka i përzgjidhni motivet e krijimtarisë tuaj?
N.L: Është e vërtetë, mbi tregimet dhe romanet e mia bie vazhdimisht dëborë edhe kur tërë bota është e shqetësuar për ngrohjen e planetit. Për fat të mirë tërë fëmijëria ime kaloi nëpër dimra të gjatë, ku dëbora fillonte në fund të nëntorit dhe mbaronte në fund të prillit. Zakonisht dëbora fillonte ndaj të ngrysuri dhe shtrohej mbi rrugët dhe çatitë e kuqe gjatë tërë natës. Në mëngjes, kur zgjoheshim, na dukej sikur ndodheshim në një qytet të ri, lindur gjatë natës nën flokët e dëborës. Kur nata ishte e kthjellët dhe kishte hënë (zakonisht këto ishin netët më të bukura por edhe më të ftohta) shihja nga dritarja si dridheshin kristalet e dëborës së ngrirë dhe nga përthyerja e dritës së hënës, dëbora se pse merrte një ngjyrë të lehtë, të kaltër, të brishtë.. Nata ishte edhe më mbresëlënëse, kur dëgjoje thirrjet që i bënin njëra tjetrës patat e egra, në rrugëtimet e tyre, të cilat vetëm fantazia e fëmijës i arrinte. (Kur ke pasur një fëmijëri të tillë nuk mund të mos shkruash për dëborën apo për fëmijën që sheh nga dritarja dritën e kaltër të kristaleve të dëborës, ku dridhej drita e hënës.) Motivet e tregimeve të mia lindin natyrshëm nga ndërthurja e përjetimeve të mia me përjetimet e të tjerëve, ku zbërthehet më mirë bota e njeriut.
Nuk e kam zakon të mbaj shënime sepse gjithmonë kam menduar se një mbresë, pavarësisht se nuk hidhet në letër në çastin kur shfaqet, qoftë edhe në formën e një sinopsi të shkurtër, nuk habitem kur shfaqet edhe mbas vitesh, sepse ka qenë e tillë që kujtesa krijuese e ka ruajtur. Një tregim mund të lindë edhe nga një ide (Tolstoi thoshte më jepni një ide t’iu jap një tregim), nga një peizazh, të cilin ideja, për t’u mishëruar në tregim, kishte kohë që e kërkonte.
Në fëmijërinë time, si djalë shoferi, kam udhëtuar shumë me babanë. Udhëtimet me të janë burim i pashtershëm tregimesh, aq sa habitem edhe vetë, sa pyes do të shterin vallë ndonjëherë apo do marr me vete shumë prej tyre, që nuk u sendërtuan në tregime apo në fragmente romani.
Ju pyesni: Mbi ç’ka i përzgjidhni motivet e krijimtarisë tuaj?
Vetëm mbi përjetimet dhe dhimbjet që më lidhin fort me të tjerët.
A.D: Jua bëra pyetjen paraardhëse, pasi sëfundmi keni botuar “Vetmia e syve të qenit”. Për dikë që e njeh mirë letërsinë tuaj, shihet se në titull gjendet sërish e njëjta fjalë që është edhe në të tjerë libra, “Sytë e dashurisë” (sh. b. Naim Frashëri, 1981) apo “Sytë e Sofisë” (sh. b. Toena, 2011). Çfarë ju shtyn tu shkruani kaq shpesh syve?
N.L: Çfarë më shtyn të shkruaj kaq shpesh për sytë. Kuptohet, sytë njerëzorë që vështrojnë kohën dhe përpiqen të depërtojnë në dramat e saj. Në gjithë qenien e njeriut nuk ka organ më të bukur dhe më të frikshëm se sytë, më të zgjuar dhe më idhnak se sytë. Në qoftë se gjymtyrët e trupit tonë dinë të fshehin botën tonë të brendshme (ose që kanë aq forcë sa të fshehin dashurinë dhe urrejtjen) sytë nuk e fshehin dot as dashurinë dhe as urrejtjen. Syri është porta e shpirtit njerëzor dhe sa i ngatërruar është shpirti njerëzor, këtë e mëson vetëm kur hyn nga porta (apo dritarja) e tij, nga syri. Te romani Sytë e Sofisë është një episod kur afreskëve të një kishe në Voskopojë njerëz të panjohur u kishin nxjerrë me gozhdë sytë shenjtorëve. Ata nuk u kishin prerë kokën, krahët apo këmbët, nuk u kishin prerë hundën apo veshët, ata u kishin nxjerrë vetëm sytë që po shihnin masakrën që ata po i bënin jo një afresku por vetë kohës. Nxjerrja e syve kthehet menjëherë në simbol i verbimit që njeriu përpiqet t’i bëjë kohës. Sytë kanë gjuhën e tyre dhe gjuha e tyre është më e sinqerta. Megjithëse janë shkruar poezi dhe tregime për sytë, ata mbeten përherë ngacmues për mesazhet që përcjellin. Unë kam mësuar shumë nga sytë e pafajshëm të fëmijëve dhe gjithmonë jam përpjekur që një subjekt apo ngjarje, ta shoh me sytë e fëmijës. Një shkrimtar mësimin e parë të mjeshtërisë duhet ta marrë nga sytë e fëmijës, nga çiltërsia e tyre. Dhe këtu i afrohemi një prej mësimeve që na jep letërsia e shkrimtarëve të vërtetë: arti i të shkruarit, është arti i të qenit i sinqertë me veten dhe me të tjerët.
A.D: Do t’i rikthehemi sërish librit tuaj të fundit, por dua të flasim edhe pak për atë “pjesë ta parë” të krijimtarisë tuaj. Patët fatin që, qysh para ’90, të lexoheshit edhe nga shqiptarët matanë kufirit. Në 1980, Rilindja botoi librin tuaj “Dita e tretë” nën redaktimin e Anton Pashkut, ndërsa në 1985 dhe 1989, u botua e ribotua nën redaktimin e Nazmi Rrahmanit romani “Të jetosh kohën”. Ç’përjetim kujtoni nga ajo kohë, kur veç letërsia mund ta kalonte kufirin mes shqiptarëve?
N.L: E kam ende të freskët dhimbjen që ndjeva kur mësova për vdekjen e shkrimtarit të madh Anton Pashku. Që pa u bërë redaktor i vëllimit tim me tregime Dita e tretë, botuar në Prishtinë dhe deri ditën kur mësova se Antoni kishte ndërruar jetë kisha priturtë më krijohej mundësia të shkoja dhe ta takoja (fizikisht) sepse shpirtërisht ishim takuar (unë para Antonit) kur më ra në dorë romani i tij Oh, që më tronditi dhe që ishte nga romanet e rralla (ndoshta nga që ishte shkruar nga një shkrimtar shqiptar) që m’u duk i çuditshëm, i magjishëm, tronditës, tragjik. Ai më zhyti menjëherë brenda gjendjes shpirtërore të vetë autorit, si nuk më kishte zhytur asnjë roman tjetër, qoftë ky edhe i një autori të huaj. Dhe këtu nuk ka asgjë të jashtëzakonshme, mbi një autor të ri, si isha kur më ra në dorë romani Oh, ndikimin më të fuqishëm e ushtron një autor, i së njëjtës rrënjë, i të njëjtit gjak, i të njëjtës gjuhë. Në qoftë se një autor i huaj përfshin në veprën e tij në mënyrë të përsosur jetën dhe fatin e popullit të vet, sigurisht që do të ndikojë te një autor i ri, ai do të ndikojë mbi të gjitha me metodën e tij krijuese, kurse një autor i madh shqiptar ndikon tek autori i ri me dhimbjen për fatin e popullit. Dramën e popullit shqiptar mund ta shpalosë vetëm një autor shqiptar. Dhe në ato vite ky autor e kishte emrin Ismail Kadare dhe Anton Pashku. Takimi me të do të ishte një nga ngjarjet që nuk do të më shlyhej nga kujtesa. Por takimi im me Anton Pashkun mbeti vetëm një takim ëndërr, prandaj dhe dhimbjen e ka të mbështjellë nga dramat që shkakton ndarja.
A.D: Qysh në krye të herës, i jeni përkushtuar prozës së shkurtër, tregim apo novelë e më pas, edhe romanit. Në ç’udhë kalon një fabul fillestare për tu orientuar pastaj drejt tregimit, novelës apo romanit?
N.L: Kur ulem të shkruaj, ulem me një parapërgatitje për të shkruar një tregim, një novelë apo edhe për të filluar një roman, Fabula fillestare e gjen vetë rrugën drejt gjinisë ku mund të sendërtohet sa më natyrshëm. Gjinia më e mirëfilltë letrare, krahas poezisë, është tregimi, kjo gjini sa e bukur aq edhe e brishtë, që mund të hidhet në erë edhe nga një fjalë e pagjetur, e futur me dhunë, si ndodh edhe me poezinë. Tregimi i shkurtër shkruhet me një frymë. Po sa e vështirë është të gjesh fjalinë e parë, që do të përcaktojë tempo-ritmin e shtjellimit të tregimit. Edhe romani e kërkon tempo-ritmin e fjalisë së parë, që do të ndjehet në gjithë veprën. Kur fjalia e parë është e gjetur, ajo gjendet me shumë vuajtje dhe lodhje, personazhet ndjehen të çliruar nga ankthi i zvarritjes nëpër skena ku mbizotëron grija e mërzisë. Më ka ndodhur të shkruaj dy tregime brenda një nate. Por po aq sa të lodh gjetja e fjalisë së parë mund të të lodhë edhe mungesa e një fundi logjik, të natyrshëm, ku tregimit nuk i shton dot as edhe një presje. Ajo që është e çuditshme dhe që përbën bukurinë e krijimit, është se fundin, para autorit, e ndjen vetë tregimi, që ka përftuar një jetë të pavarur. Ai nuk pranon të vazhdohet më tej sepse ndjehet i përsosur në gjendjen ku ka prekur fundin. Autori duhet ta respektojë këtë vendim të krijimit të tij, ndryshe po nuk e respektoi do të dështojë. Pra autori e lind një tregim, por duhet të tregohet shumë i vëmendshëm për të dëgjuar zërin tregimit, që i thotë ndal, pikë, po e vazhdove më tej dhe ti dhe unë do jemi dy krijesa të dështuara.
A.D: Dhe një pyetje, më tepër për kureshtjen time por jam i sigurt se edhe të shumë lexuesve: E keni sprovuar ndonjëherë veten në poezi?
N.L: Kam shkruar edhe unë poezi, por e ndjeja se nuk isha poet, si ishte shoku im i dashur Xhevahir Spahiu. Për mua ai ishte poet i lindur, që gjithçka ndjente apo shihte e kthente në poezi. Xhevahir Spahiu kishte lindur për poezinë dhe poezia kishte lindur për të. Kanë kaluar gati gjashtëdhjetë vjet që kur u ulëm në auditoret e Fakultetit Filologjik dhe vetëm mënyra si i përjetoj dhe i sjell në mendje gjithë emocion vitet që kaluam aty më bëjnë, sigurisht edhe nga prania e Xhevahir Spahiut, të ndjehem edhe vetë poet, megjithëse ëndrra ime e parë kishte qenë dhe mbeti proza. Ishte poezia që më dha mësimin më të vyer si prozator.
Të qenit prozator nuk e përjashton aspak të qenit poet, sepse si edhe e thashë tregimi dhe poezia, janë, ndoshta, binjaket e vetme të mirëfillta të letërsisë. Ato kanë shumë anë të përbashkëta që i lidhin më fort sesa i ndajnë. Kam botuar shumë pak, aq pak sa mund t’i numëroj me gishta, poezi në gazetën Drita, të cilat m’i çonte Xhevahiri për t’i botuar, sepse vete kisha një ndruajte gati prej fëmije të frikësuar nga mendimet vendimtare, si të perëndive fatdhënëse, të shkrimtarëve dhe redaktorëve dhe po kështu i trembesha se mos qeshnin me keqardhje kur të shkoja të pyesja për poezitë që kisha çuar për botim. Një copë, si ajo dëbora që nuk shkrin kurrë në rrudhat e majave të maleve, ka mbetur ende brenda meje. Ndryshe ishte shoku im poet.
Mbas përfundimit të studimeve u ktheva në Korçë për të kryer shërbimin e detyrueshëm ushtarak pesë mujor. Xhevahiri erdhi në Korçë me shërbim dhe më takoi. Më tha t’i jepja ç’kisha shkruar. I dhashë katër apo pesë poezi. Ato i çoi te gazeta Drita dhe ia dorëzoi Ismail Kadaresë që ishte redaktori i faqeve letrare. Tani, kur kujtoj çfarë i ka thënë Xhevahiri Kadaresë për mua, duke ngritur në qiell talentin tim prej poeti më vjen për të qeshur me përgjigjen që i dha, pas botimit, Kadareja Xhevahirit. Si shumë na e mburre, por poezitë e tij (domethënë të miat) ishin më se të zakonshme. Xhevahiri kishte ngulmuar se nuk ishin dhe aq të zakonshme, se ato nuk ishin poezitë e mia më të mira, se cilat ishin poezitë e mia më të mira e dinte vetëm ai, Xhevahiri, sepse poezitë e botuara ishin të vetmet dhe të tilla mbetën. Ngulmimi i Xhevahirit (sipas dëshmisë së tij) sikur e lëkundi disi Kadarenë, i cili kishte thënë:
– Ja, fillimi i kësaj poezie tregon se ka sens poeti.
Poezia që tregonte se mund të shkruaja poezi ishte kjo:
Ja, nisën shirat këtu në Tiranë,
Dëborë bie në qytetin juglindor,
Ku nëna më pret të shfaqem,,
Me valixhen e vjetër të mallit në dorë.
Këto vargje fare mirë mund të ishin fillimi i një tregimi:
Ja, nisën shirat në Tiranë, në qytetin e vogël juglindor kishte filluar të binte dëborë dhe ai (poeti) nuk po e kuptonte kë po përjetonte atë çast, shiun e Tiranës apo dëborën e qytetit të largët.
Mirënjohja për Ismail Kadarenë dhe Xhevahir Spahiun më ka nxitur gjithmonë për të shkruar…
A.D: Nga kinostudioja Shqipëria e Re, janë pak filma që kanë mbijetuar si trashëgimi mes brezave, pra që sot nuk shihen veç nga brezat që i panë qysh atëherë, por edhe nga të rinjtë. Disa syresh janë bazuar në romanet apo novelat tuaja. Në ç’mënyrë e keni përcjellë këtë proces?
N.L: E kam thënë edhe në biseda të tjera se filmi i përket regjisorit, se ai është “diktatori” i tij. Nuk kam shkruar ndonjëherë skenar të mirëfilltë. Skenarët janë bazuar te novelat e mia, te të cilat regjisorët shihnin ngrehinën e një filmi. Kam bashkëpunuar me regjisorët Kristaq Mitro dhe Ibrahim Muça për filmat Dueaje emrin tënd dhe Telefoni i një mëngjesi, regjiori Muharrem Fejzo më propozoi që novelën Glaukoma ta ktheja në skenarin e filmit Mëngjese të reja, ndërsa Mevlan Shanaj xhiroi filmin Të shoh në sy sipas motiveve të romanit Të jetosh kohën. Mua më duket se është tepër e vështirë të përputhen tërësisht dy mishërime të jetës së njeriut, mishërimi me fjalë dhe mishërimi me figurë. E jam mirëkuptuar gjithmonë lirinë e regjisorit në trajtimin filmik të nj novele apo romani.
A.D: Ju i keni sjellë letërsisë shqipe një yjësi veprash, por jo vetëm kaq: Falë jush, në tempullin e gjuhës shqipe janë shuguruar edhe veprat e disa prej autorëve më të rëndësishëm të letërsisë botërore si Kamy, Kundera, Moppasan, Saramango, Allende e të tjerë. Kur mendoj për të, procesi i përkthimit më kthen gjithnjë te ata manastiret mesjetare ku një murg përkthente e dhjetra të tjerë kopjonin. Si është për ju “të jetoni me letërsinë e tjetrit” sikurse dikur jeni shprehur?
N.L: Përkthimi është shkollë, pasion dhe udhëtim i lodhshëm në pyllin e dendur dhe shpesh edhe të errët të fjalive. Përkthimi, ndryshe nga krijimtaria letrare e një shkrimtari, është përkushtim dhe mirënjohje për gjuhën në të cilën përkthen dhe për gjuhën nga e cila përkthen. Nuk e mbaj mend në ç’kontekst kam thënë “të jetosh me letërsinë e tjetrit”, por gjatë përkthimit jam përpjekur që tjetri të mos ndjehet dhe në këtë rast tjetri nuk është shkrimtari i huaj veprën e të cilit përkthej, por unë vetë. Ajo që e vështirëson përkthimin e një vepre është pikërisht shkrirja e modestisë së përkthyesit me madhështinë e shkrimtarit. Përkthyesi nuk duhet të ndjehet i pranishëm, i pranishëm duhet të ndjehet shkrimtari i huaj. Nuk ka gjë më të bukur dhe vlerësim më të madh për një përkthyes sesa pohimi i thjeshtë dhe i çiltër i lexuesit që thotë: Lexova romanin e… dhe harrova se po lexoja një roman të përkthyer. Të harruarit se po lexon një roman të përkthyer është arritja më e mundimshme e përkthimit.
A.D: Ju kërkoj ndjesë, pasi kjo intervistë ka një lloj parregullsie e cila shmanget nëse para se ta mbyll, i rendis sërish pyetjet, por kjo më duket e pasinqertë. Ndaj, më lejoni të rikthehem te Nasi Lera si shkrimtar. Ju keni shkruar në të dyja kohët, gjatë komunizmit dhe pas tij. E parë sot prej jush, si ngjan situata letrare e të dy këtyra periudhave?
N.L: Shkrimtari, edhe më jetëgjati, nuk ka dy apo tre kohë. Ai ka vetëm kohën e njeriut. Nuk e di, por kështu e mendoj nenin e parë të kodit të ndershmërisë së shkrimtarit. Çdo shkrimtar, krahas krijimtarisë, përpunon dhe kodin e vet letrar, ku pasqyrohet konceptimi i tij për artin. Shkrimtari i vërtetë shkruan sepse nuk mund të vrasë brenda vetes krijuesin, nuk mund të vdesë duke e lënë të pashprehur dhimbjen për njeriun, për kushtin njerëzor. Besnikëria ndaj këtij kodi, nuk njeh sisteme politike, shoqërore apo ekonomike, ai njeh vetëm misionin e tij, që është bota e njeriut. Ajo që e mban gjallë letërsinë dhe e bën të dashur për lexuesit është karakteri i saj human, është humanizmi i shkrimtarit dhe, nuk duhet harruar, natyra dhe karakteri i njeriut-shkrimtar.
Sigurisht që një vepër të kapërcejë nga një sistem në një tjetër pa e humbur emocionin e parë, duhet që shkrimtari të ketë gjetur atë që përbën thelbin e pandryshueshëm të njeriut, thelb që zbulohet, për fat të mirë, vetëm nga një talent i madh, prandaj dhe veprat që përballojnë kohën janë aq të rralla. Veprat e mira janë të rralla, jo vetëm në letërsinë e një vendi të vogël (vend i vogël nuk është e barabartë me letërsi e vogël) dhe të një gjuhe që flitet në një hapësirë të kufizuar gjeografike, si është dhe hapësira ku flitet edhe gjuha jonë, por edhe në vend me qindra mijëra kilometra katrore. Letërsia e madhe lind edhe në shkretëtirë. Për ta çuar me tej metaforën, shkretëtira nuk njeh sisteme shoqërore, ajo njeh vetëm sistemin e natyrës me dukuritë e saj.
A.D: A mund të konsiderohet për ju si kapërcyelli mes tyre pikërisht vepra “Ngjallja e diktatorit”?
N.L: Kjo pyetje dhe përgjigja e saj është vazhdim i pyetjes së mëparshme. Romani Ngjallja e diktatorit është pjellë e kohës, ai nuk mund të shkruhej para se u shkrua, sepse kërkonte të kishte një vdekje, që do të ngjallej me synimin për të sunduar kohën me hijen e një diktatori të vdekur. Thelbi i romanit qëndron te përfundimi ku arrin një nga personazhet kryesorë të tij, që shpjegon dhe mundësinë e ringjalljes së diktatorëve në çdo kohë: “Brenda secilit prej nesh qëndron një diktator i vogël, Që ai të mos bëhet një diktator i madh, duhet ta vrasim pa u bërë i tillë. Në qoftë se nuk e bëjmë këtë, më vonë jo vetëm do ta kemi të pamundur por do të jemi të detyruar të presim vdekjen e tij, duke marrë frymë në një mjedis mbytës…” Një roman i tillë nuk mund të shkruhej me lirizmin e tregimeve për njerëzit e mirë dhe të ndershëm. Nuk e them dot se romani Ngjallja e diktatorit është një kapërcyell mes dy periudhave, ai është vazhdim i një mesazhi human për mos përsëritjen e dhimbjeve dhe dramave njerëzore.
A.D: “Vetmia e syve të qenit”… Nga një interpretim gati naiv i titullit, mund të nënkuptojmë vetminë e një shpirti besnik (sytë = pasqyrë e shpirtit; qeni = besnik). Kjo vetmi a jetohet me anë të shqisave apo përjetohet me anë të ndjenjave?
N.L: Vetmia e qenit, e syve të tij, është mbi të gjitha vetmia e njeriut dhe për ta bërë atë sa më të prekshme, ajo shprehet me anë të shqisave dhe përjetohet me anë të ndjenjave. Njeriu mban pranë qenin për të thyer vetminë e tij dhe kur qeni e thekson këtë vetmi duke u përpjekur t’i ndodhet sa më pranë njeriut, njeriu, shpesh, jo vetëm nuk e kupton atë, por edhe revoltohet me guximin e qenit që me humanizmin e tij, thekson egërsinë, egoizmin dhe kafshërinë e njeriut. Qeni në fillim trembet nga ndryshimi i papritur i njeriut, kur atij i bie në dorë një armë, që për kënaqësi, vetëm për një kënaqësi sa të egër aq edhe idiote, provon në është i zoti për të qëlluar në shenjë një qen, që ecën tërë frikë rrëzë mureve, për t’iu fshehur njeriut, që syrin njerëzor e ka kthyer në vrimën vrastare të qytës vrastare.
A.D: Në vitin 2001 keni botuar në gazetën “Drita” tregimin “Tërbimi i njerëzve në sytë e qenëve”. Çfarë ka ndodhur gjatë këtyre dy dekadave që qentë të jenë të vetmuar dhe jo më të ngushtuar për të parë tërbimin e njerëzve?
N.L: Tërbimi i qenit vjen nga mikrobi i tërbimit që ai e merr nga një kafshë e egër. Po njeriu nga e merr tërbimin, nga arma që ka në dorë apo ai e ka pasur brenda vetes dhe i nxitur nga rrethanat, e shpërthen atë duke shkaktuar viktima. Kur shkrova tregimin Tërbimi i njerëzve në sytë e qenëve, kisha parasysh gjithë dramën e madhe që përjetoi populli ynë gjatë vitit 1997, prandaj dhe tregimi e kërkonte që koha të përcaktohej saktë me një fjali të drejtpërdrejtë si është dhe fjalia që mbyll tregimin:
Ishte viti 1997.
A.D: Në këto tregime, ka raste kur narratori gjendet nën lëkurën e qenit. A ka qenë për ju e vështirë t’i sendërtonit vetëdije deri në kufijtë e ndërgjegjes një kafshe?
N.L: Jo, nuk ka qenë aspak e vështirë, sepse në radhë të parë po shkruaja një vëllim me tregime, ku personazh do të ishte qeni dhe jo një studim shkencor për praninë apo jo te qeni e një vetëdije që e afron me vetëdijen e njeriut. Pra isha i lirë ta shihja qenin si një personazh që gjatë leximit do harrohej se ishte qen, që kur lexuesi të mbaronte së lexuari tregimin, të thoshte me vete: Me të vërtet një qen është kaq i aftë sa të jetojë me gjendjen shpirtërore të njeriut? Ose të pyeste: A është edhe njeriu aq i devotshëm ndaj natyrës së tij sa është qeni? Nga përgjigja e këtyre pyetjeve do të arrihej edhe te mesazhi i tregimeve. Devotshmërinë e qenit, do t’iu lutesha Andreas të më lejoni ta ilustroj me vërtetësive e ditëve kur ngjitesha më këmbë nga Kinostudioja te Fusha e Dajtit. Në fillim ishim unë dhe qeni im, Pupu. Më vonë nga dy vargani që i ngjitej më këmbë malit të Dajtit u rrit me fëmijë dhe të rritur. Unë zakonisht ecja në fund dhe nuk e dija sa ishte largësia nga kreu i varganit, ku ecnin djemtë që donin të tregoheshin më të rritur sesa ishin dhe meje. Këtë e dinte vetëm Pupu. Ai shkonte nga unë, fundi i varganit, te kreu i varganit, duke u siguruar se nuk kishte ndodhur asgjë. Sapo shihte që kreu i varganit vazhdonte ngjitjen, kthehej tek unë. Ai e bënte ngjitjen e malit shumë herë. Ç’shtytje e hidhte Pupun të shoqëronte vazhdimisht ecjen e njerëzve? Kjo pyetje mund të ketë edhe një përgjigje shkencore, kurse unë do të bëj vetëm një shpjegim letrar: Pupun e shtynte besnikërai ndaj natyrës së tij. Pupu nuk e njihte fjalën devotshmëri dhe nuk kishte aspak nevojë ta njihte, ai dinte vetëm se duhej të ndodhej pranë njeriut për ta bërë atë sa më të mirë. Dhe jo më kot ndjeshmëria e njerëzve që komunikojnë me qentë, është më e lartë se ajo e njerëzve që jo vetëm nuk e njohin por edhe e tallin dashurinë për qenin.
A.D: Pse zgjodhët pikërisht qenin, ndonëse duhet thënë se nuk është hera e parë kur ai merr rëndësi të veçantë në letërsinë tuaj?
N.L: Pse zgjodha qenin? Sepse ai është fëmijëria ime dhe sepse në vitet e mia të vështira m’u gjend shumë pranë, duke e vuajtur pamundësinë e komunikimit me anën e gjuhës, fjalës. Por ai e vuante kot këtë pamundësi sepse kishte gjithë ato mundësi për të shprehur dashurinë dhe përkushtimin e tij. Dhe kuptohet, në radhë të parë kishte sytë, që nuk dinin të fshihnin, kishte bishtin që e tundte kur ishte i gëzuar, kishte uljen e kokës kur bënte diçka që meritonte të qortohej, kur takohej pas një ndarjeje pak të zgjatur urinonte nga dhe dridhej i gjithi nga takimi sepse me siguri kishte menduar se njeriu i cili e donte aq shumë e kishte braktisur, apo kur e shihte të zotin të mërzitur dhe të zhytur në mendime, nuk i pëlqente që t’i mbante duart mbi gjunjët, futej mes këmbëve, shtynte duart e njeriut për t’i vënë mbi kokën e tij. Nga e kuptonte se isha i shqetësuar dhe donte që të ndaja me të shqetësimin tim. Jo, ai nuk e kuptonte, ai e nuhaste, sepse shqetësimi im duhej të kishte erën e vet që vetëm qeni e nuhaste.
A.D: Visar Zhiti ju ka quajtur Shkrimtar i së mirës. Mirësia ndjehet në tregimet tuaja, si ai filli i hollë që lidh faqet në një libër. Ndoshta akoma nuk e keni kuptuar. Ndoshta nuk do ta kuptoni asnjëherë, por jam kureshtar të di: nga vjen ajo? Nga ndikimet e librave të lexuar e përkthyer? Nga jeta në tërësi?…
N.L: Sigurisht ajo vjen nga të gjitha ato që thatë, por do të doja të shtoja, se ajo fillon nga fëmijëria, nga familja, nga gjyshja, prindërit, vëllai, motra dhe shokët e mi, ajo vjen nga përgjegjësia që kam ndaj emrit të familjes ku u linda dhe u rrita dhe ndaj familjes që krijova. Letërsia ka vendin e saj, ajo ka ndikuar fuqishëm tek unë aq sa në çaste të caktuara, kur kam ndeshur padrejtësinë, ligësinë, hipokrizinë, dhunën dhe fyerjen, kam thënë, mos vallë do të kisha më shumë forcë për t’u përballur me to, sikur të mos i kisha besuar aq verbërisht librit? Këtë pyetje ia kam barë vetes, por e kam fshirë nga kujtesa duke e lënë pa përgjigje më shpejt sesa lindi.
