More
    KreuLetërsiBibliotekëNadine Gordimer: Liria e shkrimtarit

    Nadine Gordimer: Liria e shkrimtarit

    Përktheu: Granit Zela

    Cila është liria e shkrimtarit? Për mua shkrimtari ka të drejtë të ruaj dhe të botoj botërisht një këndvështrim depërtues, të fuqishëm, vetjak të situatës në të cilën ndodhet shoqëria e tij. Nëse mundet të bëjë më të mirën dhe të jetë i çliruar nga konformizmi publik i interpretimit politik, moralit dhe shijeve.

    Kur jeton në këtë kohë, në këtë vend, dhe në këtë mënyrë si jetojmë ne, “liria” të vjen në mendje si një koncept krejtësisht politik, dhe kur njerëzit mendojnë për lirinë e shkrimtarëve, ata kanë menjëherë përfytyrimin pamor të një grumbulli të madh librash të djegur, të ndaluar, dhe të damkosur që qytetërimi ynë ka bërë pirg, një turrë librash ku vendi ynë ka dhënë dhe jep ndihmesën e vet. E drejta për t’u lënë i qetë për të shkruar atë që të pëlqen për ne që jetojmë dhe punojmë në Afrikën e Jugut nuk është çështje akademike. Këndvështrimi vetjak ka qenë dhe do të jetë gjithmonë  burim frike dhe zemërimi për ithtarët e një mënyre jetese, si ajo e të bardhëve në Afrikën e Jugut, e cila nuk pranon asnjë pikëpamje tjetër përveç asaj që shihet nën dritën e një doktrine të veçantë vetë-përligjëse.

    E gjithë ajo që mund të bëjë shkrimtari, është të vazhdojë të shkruajë të vërtetën siç e sheh ai. Këtë nënkuptoj me “këndvështrim vetjak” të ngjarjeve, qofshin ato ngjarje të mëdha publike të luftërave dhe revolucioneve, qofshin individuale dhe intime të jetës së përditshme, personale.

    Për sa i përket fatit të librave të tij – vjen një çast në historinë e disa vendeve kur ndjenjat e shkrimtarëve të tyre shprehen më së miri te kjo poezi e  shkruar nga Bertolt Brehti:

    Kur Regjimi urdhëroi që librat me mësime të rrezikshme

    Të digjeshin publikisht dhe kudo

    Qetë u detyruan të tërhiqnin karroca plot me libra

    Tek turra e druve,

    Një poet në ekzil,

    Ndër më të mirët,

    Zbuloi me tërbim kur studioi listën

    E librave të djegur, se librat e tij

    Ishin harruar. Rendi drejt skrivanisë së vet

    Mbi krahët e zemërimit u shkroi letër atyre në pushtet.

    Më digjni, shkroi vrikthi me stilolaps, më digjni!

    Pse ma bëni këtë. Jashtë listës mos më lini.

    A s’e kam thënë gjithmonë

    Të vërtetën në librat e mi?

    Kurse ju tani si gënjeshtar më shihni!

    Ju urdhëroj: Më digjni!

    Nuk është poezi shumë e mirë, pavarësisht nga humbjet që mund të ketë prej përkthimit nga origjinali në gjemanisht; megjithatë, për sa u përket shkrimtarëve të Afrikës së Jugut, ne mund t’i kuptojmë ndjenjat e dëshpëruara të shprehura në këtë poezi dhe në të njëjtën kohë të vazhdojmë të luftojmë që librat tanë të lexohen në vend që të digjen.

    Ndalimet dhe syrgjynosjet janë rreziqe të tmerrshme të njohura me të cilat duhet të përballet një shkrimtar, dhe shumë prej tyre janë përballur me to, nëse shkrimtari i përket një vendi ku liria e shprehjes, mes lirive të tjera, është e shtypur, por nganjëherë aftësia krijuese ngrin në vend që të shkatërrohet. Një Tomas Man i mbijeton ekzilit për të shkruar një Doktor Faust; një Pasternak kalon në mënyrë të paligjshme një Doktor Zhivago pas një heshtjeje dhjetëvjeçare; një Solzhenicin shfaqet me botën e tij të tmerrshme, të paprekur, në hartën e Arkipelagut Gulag; më afër kontinentit tonë: një Chinua Achebe, që shkruan nga Amerika, nuk e zbukuron prozën për të kënaqur një regjim nigerian nën të cilin ai s’mund të jetojë; një Denis Brutus ka një autoritet gjithnjë në rritje jashtë vendit, ndërsa poezia e tij mbetet e ndaluar në vendin e vet; dhe një Breyten Breytenbach, pasi pranoi përjashtimin nga ligji racist që e lejonte të vizitonte vendin e tij me një grua jo të bardhë, pa dyshim duhet të pranojë rrethanat po aq të çuditshme që botuesi nuk do t’ia botonte librin që do të shkruante në lidhje me vizitën, pasi ishte e sigurt që do të ndalohej.

    Përmes gjithë këtyre peripecive, shkrimtarët e vërtetë vazhdojnë të shkruajnë për të vërtetën ashtu siç e shohin. Dhe nuk pranojnë të censurojnë veten. . . Ju mund t’i digjni librat, por integriteti i artistëve krijues nuk është i mishëruar më në letër më shumë sesa në telajo – ai mbijeton për aq kohë sa vetë artisti nuk mund të bindet, të mashtrohet ose të frikësohet për ta tradhtuar. E gjithë kjo, edhe pse e vështirë për t’u jetuar, është pjesa e luftës së shkrimtarit për liri të cilën bota e ka më të lehtë për t’a kuptuar.

    Ekziston një kërcënim tjetër ndaj kësaj lirie, në çdo vend ku liria politike është e ndaluar. Është një më tinëzar dhe për të cilin më pak njerëz janë të vetëdijshëm. Është një kërcënim që vjen nga vetë forca e kundërshtimit të shkrimtarit ndaj shtypjes së lirisë politike. Ajo liri tjetër, paradoksalisht më e gjerë, e përbërë – liria e pikëpamjes së tij vetjake për jetën – mund të kërcënohet nga vetëdija për atë që pritet prej tij. Dhe shpesh ajo që pritet prej tij është pajtueshmëria me një dogmë të kundërshtimit.

    Do të ketë nga ata që e shohin si zëdhënësin e tyre; njerëz idealet e të cilëve, si qenie njerëzore, janë të njëjta, dhe kauza e të cilëve, si qenie njerëzore, është e tija. Mund të jenë ata, vuajtja e të cilëve është e tij. Identifikimi me admirimin dhe besnikërinë ndaj tyre krijon një gjendje konflikti brenda tij. Integriteti i tij si qenie njerëzore kërkon sakrificën e gjithçkaje për luftën e bërë në anën e njerëzve të lirë. Integriteti i tij si shkrimtar vendoset në çastin kur fillon të shkruajë atë që duhet të shkruajë.

    Ky është – pavarësisht nëse e pranojnë të gjithë apo jo – dhe do të vazhdojë të jetë një problem i veçantë për shkrimtarët me ngjyrë në Afrikën e Jugut. Për ta, ai shtrihet edhe në një dogmë fjalori: zhargoni i luftës, me prejardhje ndërkombëtare, është i drejtë dhe i përshtatshëm për tribunën publike, gazetën, deklaratën në bankën e akuzës; nuk është i mjaftueshëm, nuk është aq i thellë, i gjerë, i epshëm, tronditës, i freskët për fjalorin e poetit, të tregimtarit apo të romancierit.

    As nuk është, siç do të pretendohet, “gjuhë e popullit” në një situatë ku sigurisht është shumë e rëndësishme që shkrimi krijues nuk duhet të arrijë vetëm tek elita. Zhargonit të luftës i mungon si pragmatizmi shpikës, ashtu edhe poezia e të folurit të zakonshëm – cilësi për të cilat  përballet me sfidën për t’i rrokur dhe hulumtuar në mënyrë imagjinare, duke shprehur siç bëjnë shpirtin dhe identitetin e një populli ashtu siç s’mund ta bëjë kurrë “lutja fisnike” e klisheve të njëmijë duarve.

    E vërteta është se një shkrimtar duhet të ruajë të drejtën për të thënë të vërtetën ashtu siç e sheh, me fjalët e tij, pa u akuzuar se ka zhgënjyer anën që mban. Sepse, siç ka shkruar Philip Toynbee, “dhurata e shkrimtarit për lexuesin nuk është entuziazmi shoqëror, përmirësim moral apo dashuri për atdheun, por zgjerim i perceptimit të lexuesit. Ky është kontributi unik i shkrimtarit në ndryshimet shoqërore. Ai duhet të lihet i qetë, nga vëllezërit ashtu si edhe nga armiqtë, për ta bërë këtë dhuratë. Dhe ai duhet ta bëjë edhe kundër prirjes së tij”.

    Nuk është nevoja të shtoj, se kjo s’do të thotë se ai tërhiqet në një kullë fildishi. Dhurata nuk mund të bëhet nga ndonjë vend i tillë. Zhan Pol Sartri ka dhënë përkufizimin e mëposhtëm të përgjegjësisë së shkrimtarit ndaj shoqërisë si intelektual, pasi ai vetë kishte zënë një pozicion të tillë në Francë për pjesën më të mirë të shtatëdhjetë viteve: “Shkrimtari është besnik ndaj një politike dhe organi social por nuk resht kurrë së kundërshtuari atë. Sigurisht; mund të lindë një kontradiktë midis besnikërisë dhe kundërshtimit, por kjo është kontradiktë e frytshme. Nëse ka besnikëri pa kundërshtim, nuk është gjë e mirë: ai nuk është më një njeri i lirë”.

    Kur një shkrimtar shpall këto lloj lirish për veten, ai fillon të kuptojë përmasat reale të përpjekjeve të tij. Ky nuk është një problem i ri dhe nga të gjithë shkrimtarët që u është dashur të përballen me të, nuk mendoj se e ka parë kush më qartë ose e ka trajtuar me një ndershmëri të tillë të pakompromis si rusi i madh i shekullit të nëntëmbëdhjetë, Ivan Turgeniev. Turgenievi kishte reputacion të jashtëzakonshëm si shkrimtar përparimtar. Ai ishte i lidhur ngushtë me lëvizjen përparimtare në Rusinë cariste dhe veçanërisht me krahun më revolucionar të udhëhequr nga kritiku Belinski dhe më pas nga poeti Nekrasov. Me skicat dhe tregimet e tij, njerëzit thoshin se Turgenievi po vazhdonte punën që kishte filluar Gogoli për të zgjuar ndërgjegjen e klasave të arsimuara në Rusi ndaj të këqijave të një regjimi politik që mbështetej te robëria.

    Por miqtë, admiruesit dhe shokët përparimtarë nuk e kuptuan gjenialitetin e tij, pikërisht për atë që e bëri të tillë – ruajtja e me fanatizëm e lirisë së shkrimtarit për të riprodhuar të vërtetën dhe realitetin e jetës, edhe nëse kjo e vërtetë nuk përkon me simpatitë e veta.

    Kur romani i tij më i madh, “Etër dhe bij”, u botua në vitin 1862, ai u sulmua jo vetëm nga e djathta se u kishte shkuar pas qejfit nihilistëve revolucionarë, por shumë më ashpër nga e majta, vetë brezi i ri, nga të cilët personazhi kryesor në roman, Bazarovi, ishte edhe prototip edhe apoteozë. Radikalët dhe liberalët, në mesin e të cilëve bënte pjesë edhe vetë Turgenievi, e quajtën tradhtar, sepse Bazarovit iu paraqitën të gjitha gabimet dhe kontradiktat që Turgenevi shihte në llojin e tij, te vetja, dhe të cilin ai krijoi të tillë  sepse – po të përdorim fjalët e tij – “në këtë rast, jeta e tillë ka qenë”.

    Sulmet u ripërtërinë pas botimit të një romani tjetër, “Tymi”, dhe Turgenievi vendosi të shkruante një sërë kujtimesh autobiografike që do t’i lejonin t’u përgjigjej kritikëve duke shpjeguar pikëpamjet për artin e të shkruarit, vendin e shkrimtarit në shoqëri dhe cili duhet të jetë qëndrimi i shkrimtarit ndaj problemeve të diskutueshme të kohës së tij. Rezultati ishte një seri esesh të sinqerta që përbëjnë një testament të jashtëzakonshëm të kredos së një shkrimtari. Duke u marrë veçanërisht me Bazarovin dhe “Etër dhe bij”, ai shkruan për kritikët e tij:

    …Në përgjithësi, ata nuk e kanë idenë e duhur se çfarë po ndodh në mendjen e një shkrimtari ose cilat janë gëzimet dhe hidhërimet, synimet, sukseset dhe dështimet e tij. Ata, për shembull, nuk dyshojnë as për kënaqësinë që përmend Gogoli dhe që ka të bëj me ndëshkimin e vetes dhe të gabimeve te personazhet imagjinarë që përshkruan; ata janë shumë të sigurt se gjithçka që bën një shkrimtar është të “zhvillojë idetë e tij”… Më lejoni ta ilustroj këtë që po them me një shembull të vogël. Unë jam një perëndimor i pandreqshëm dhe i pakorrigjueshëm. Nuk e kam fshehur asnjëherë dhe nuk po e fsheh as tani. E megjithatë, pavarësisht nga kjo, më ka dhënë kënaqësi të madhe të shfaq në personin e Panshin [një personazh te “Një shtëpi zotëërinjsh”] të gjitha anët e zakonshme dhe vulgare të perëndimorëve: e bëra sllavofilin Lavretski  “ta dërrmoj plotësisht”. Pse e bëra, unë që e quaj  të rreme dhe të kotë doktrinën sllavofile? Sepse, në rastin e dhënë, jeta, sipas ideve të mia, ka qenë e tillë dhe para së gjithash doja të isha i sinqertë dhe i vërtetë. Në përshkrimin e personalitetit të Bazarovit, përjashtova gjithçka artistike nga gama e simpative të tij, e bëra të shprehej me tone të ashpra dhe pa stërhollime, jo nga një dëshirë absurde për të fyer brezin e ri, por thjesht si rezultat i vëzhgimeve të mia ndaj njerëzve si ai… Parapëlqimet e mia vetjake nuk kishin të bënin me të. Por unë pres që shumë nga lexuesit e mi të habiten nëse u them se me përjashtim të pikëpamjeve të Bazarovit për artin, unë kam gati po ato bindje.

    Dhe në një ese tjetër, Turgenievi e thotë përmbledhtasi: “Jeta përreth shkrimtarit i siguron përmbajtjen e veprave; ajo është reflektimi i përqendruar i saj; por shkrimtari është po aq i paaftë për të shkruar një panegjirik sa një pamflet… Kur gjithçka thuhet dhe bëhet – ky reflektim është pas gjithçkaje. Vetëm ata që nuk mund të shkruajnë më mirë i nënshtrohen një teme të caktuar ose bëhen pjesë e një plani të paracaktuar.

    Këto kushte për të cilat kam folur janë të veçanta, ndonëse të zakonshme për shkrimtarët që jetojnë në kohën e bombës atomike dhe racizmit, siç ishin në kohën e çizmes ushtarake pushtuese dhe shkopit të gomës dhe, pa dyshim, nëse kthehemi në epokat e mëparshme, simbolet e të cilave mbajnë shenjën e shtypjes dhe turpeve që fshihen prej qytetërimeve tona.

    Ka edhe kushte të tjera, më kalimtare, më pak të dhunshme, të cilat ndikojnë në lirinë e mendjes së një shkrimtari. Po moda letrare, për shembull? Po cikli i risive, imituesve, përbuzësve dhe më pas krijimit përsëri të një risie? Një shkrimtar s’duhet të bëhet shumë i ndërgjegjshëm për modën letrare, ashtu si nuk duhet ta lejojë të pengohet nga drejtuesit burokratë, nëse do të vazhdojë të krijojë një vepër që është e tij. Them “të bëhet i ndërgjegjshëm” sepse moda letrare është pjesë e kushteve të tij të punës; ai mund të bëjë zgjedhjen për ta refuzuar, po nuk mund të zgjedhë nëse ndjekja e modës letrare i kërkohet apo jo nga botuesit dhe lexuesit, të cilët nuk e lënë të harrojë se duhet të hajë.

    Shkrimtari novator, kjo  mrekulli e rrallë, duhet pritur me tronditje dhe emocion. Dhe ndikimi i tij mund t’i shtyjë njerëzit në drejtime të reja vetjake. Por novatori i radhës rrallë, thuajse kurrë nuk vjen nga imituesit, ata që krijojnë një modë sipas imazhit të tij. Jo çdo shkrim me vlerë është risi, por besoj se risia vjen gjithmonë nga një vizion individual, i ndjekur në mënyrë vetjake. Ndjekja mund të rrjedhë nga një traditë, por tradita nënkupton një zgjedhje ndikimi, ndërsa një modë e bën ndikimin e momentit të vetmin për të gjithë ata që janë bashkëkohorë me të.

    Një shkrimtar ka nevojë për të gjitha këto lloj lirish, që mbështeten në më themeloren, atë të lirisë nga censura. Ai nuk kërkon mbrojtje nga jeta, por depërtim tek ajo pa e shmangur. Shkrimtari depërton fuqishëm te jeta sipas mënyrës së tij dhe duhet t’i lihet atij, të shoh nëse ka ndonjë fryt prej kësaj përpjekjeje. Çdo qeveri, çdo shoqëri – çdo vizion i një shoqërie të ardhshme që ka respekt për shkrimtarët duhet t’i lërë të jenë sa më të lirë, të shkruajnë në mënyrat e tyre të ndryshme, të bëjnë zgjedhjet e tyre të formës dhe gjuhës, dhe të bëjnë zbulimin e tyre të së vërtetës.

    Sërish, Turgenievi e shpreh këtë më së miri: “Pa liri në kuptimin më të gjerë të fjalës – në raport me veten…në të vërtetë, me popullin dhe historinë, një artist i vërtetë as që mund të mendohet, pa atë ajër, është e pamundur të marrësh frymë”.

    Dhe unë po shtoj edhe fjalën time të fundit: Vetëm në atë ajër, përkushtimi dhe liria krijuese bëhen njësh. 

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË