Sa çudi të kthehemi te Kafka. Duhen vetëm disa faqe që të gjitha paragjykimet tona rreth letërsisë të nisin lundrimin. Mjetet e vjetra – karakteri, komploti, stili – janë të padobishëm për ne; ato vëllime gjigante të teorisë mund të mërgojnë përsëri në raftet e poshtëm; do të ishte më mirë të kontrollohej ridrejtimi ndaj frojdianizmit. Asnjë prej tyre nuk do të na drejtonte në këtë udhë. Eric Heller njëherë shkroi për “gjendjen patetike të kritikëve përballë romaneve të Kafkës”. Sa për të ardhur keq! E gjithë vepra e Kafkës është një sulm ndaj interpretimit, ndaj kuptimit; është përgënjeshtrimi më i frikshëm në historinë e letërsisë ndaj pyetjes së pavdekshme, por të gabuar “Çfarë ka dashur autori të thotë me këtë tekst?”
E megjithatë, për ironi, pak autorë janë aq sipërfaqësor në krahasim me ngarkesën kuptimore të Kafkës. Në shekullin e prezantimit të veprës së tij për herë të parë, ai ka qenë i ngujuar nën një bollëk tendash interpretimesh: judaizmi, kristianizmi, psikoanaliza, holokausti, komunizmi, simbolizmi, ekzistencializmi – zgjidheni vet. Ai është profeti i mizorisë së shekullit XX; një aktor në kallëpin e Buster Keaton; korrës i zymtë i modernitetit post-fetar. Ose ka themeluar një zhanër të ri, ose ka shpërbërë çdo zhanër. Dukej sikur edhe vetë Kafka ishte realist mbi veten: “Unë jam fundi ose fillimi”, shkruante diku.
Erich Heller, i cili, ashtu si Kafka, ka gradën doktor në drejtësi nga Universiteti Gjerman i Pragës, përbën një rast të fortë për paradoksin qëndror të shkrimit të Kafkës në esenë e tij kanonike mbi Kështjellën (përmbledhur në The Disingerited Mind, 1952). Ai na jep skicën bazë të komplotit të romanit: një i panjohur i njohur si K. mbërrin në një fshat duke besuar se është emëruar mbikqyrës territori prej autoriteteve (fshati udhëhiqet prej kështjellës). Kontakti i pakët që ka K. me autoritetet – dy ndihmësit që i janë caktuar, letrat që merr, telefonatat që i ridëgjon – duket sikur e konfirmojnë emërimin. Por K. nuk është kurrë i bindur dhe sidomos në kohën kur lajmërohet nga kryebashkiaku, “Ti sillesh si mbikqyrës territori, siç thua dhe vetë, por, fatkeqësisht, ne nuk kemi nevojë për një të tillë”. Dhe kështu K. nis të shpenzojë të shumtën e kohës së romanit duke kërkuar konfirmimin e emërimit të tij nga autoritetet e paarritshme të kështjellës. Heller shtjellon:
Besimi i K.-së shfaqet, që në fillim, të bazohet në të vërtetën dhe iluzionin. Është një arritje e pabesueshme e Kafkës që të detyrojë, në mos të frikësojë, lexuesin në pranimin e padiskutueshëm të këtij paradoksi, të paraqitur me realizëm të pamëshirshëm dhe logjikë të parezistueshme. E vërteta dhe iluzioni janë të përziera në besimin qëndror të K.-së në një mënyrë të tillë që ai është i privuar nga çdo rregull i realitetit. E vërteta është gjithmonë në pikën e heqjes së maskës dhe zbulimit të vetvetes si iluzion, iluzion në rrezik të vazhdueshëm për t’u verifikuar si e vërtetë. Është gjendja e vështirë e një njeriu, i cili, i pajisur me një oreks të pangopur për siguri transhendentale, e gjen veten në një botë të grabitur nga të gjitha pasuritë shpirtërore. Kështu ai është kapur në një rreth vicioz. Ai nuk mund ta pranojë botën – fshatin – pa arritur më parë sigurinë absolute dhe ai nuk mund të jetë i sigurt pa pranuar më parë botën. Megjithatë, çdo kontakt me botën e bën talljen e kërkimit të tij dhe vazhdimi i kërkimit kthehet në barrë të thjeshtë.
A nuk është gjendja jonë e vështirë si lexues të Kafkës, analoge me atë të K.? A nuk jemi të trembur nga pranimi i padiskutueshëm i një paradoksi që na paraqitet me realizëm të pamëshirshëm dhe logjikë të parezistueshme? Konsiderojeni “Një mesazh nga Perandori”. Një perandor në prag të vdekjes dërgon prej shtratit të tij një mesazh të destinuar vetëm e vetëm për ty – ty, “subjektit të tij të mjerë”. Por ky mesazh nuk do të të gjejë kurrë. Postierit i duhet të penetrojë portat e pafundme dhe paradhomat e pallatit të shenjtë, pa përmendur shkallët dhe oborret, apo edhe një pallat të dytë apo të tretë. Në fund, gjendet një kryeqytet, i mbushur përplot, ku askush nuk mund të depërtojë. “Ti, gjithsesi, ulesh në dritaren tënde dhe ëndërron për mesazhin teksa vjen pasditja”.
Figura e largët dhe e munguar e autoritetit, ngarkesat e pafundme burokratike, kotësia e shpresës – “Një mesazh nga Perandori”, thuajse si simotra “Përpara Ligjit”, ngjesh në pak faqe shenjat më të njohura të atij termi të frikshëm dhe të holluar, Kafkiane – përdorur në mënyrë të vazhdueshme për të përshkruar edhe shqetësimet më të parëndësishme, si të lidhesh me Verizon[1]. Fatmirësisht, termit kohët e fundit i është dhënë një jetë e re prej Reiner Stach (vëllimi i tij i tretë dhe i fundit mbi jetën e Kafkës u botua nga Princeton University Press); ai e identifikon në mënyrë të dobishme si “formë të veçantë të retorikës, e cila errëson situatën me saktësi analitike”.
Përzgjedhja e re dhe e shkëlqyer e tregimeve të Kafkës nga përkthyesi Peter Wortsman, Konundrum: Selected Prose of Franz Kafka (botuar prej Archipelago Books), sjell retorikën e veçantë të autorit në jetën e lavdishme. Na kujton se kënaqësia është një element qëndror në reagimin tonë ndaj punës së tij – për përzierjen e saj ndaj së vërtetës dhe iluzionit, për marrëdhënien midis një situate të jashtëzakonshme dhe “precizionit analitik” me të cilin përshkruhet. Ashtu si me përkthimet e tjetra moderne të Kafkës, në veçanti të Michael Hofmann, këtu na jepet një Kafkë më pak i zymtë se alegoristi fetar dhe ekzistencial i dikurshëm. I përfshirë në Konundrum, përshembull, është rrëfimi i zhurmshëm i Kafkës, nga një letër drejtuar Felice Bauer, për përpjekjen e tij që të mos shpërthente në të qeshura gjatë “takimit solemn” me drejtorin e Institutit të Sigurimit të Punëtorëve prej Aksidenteve, ku Kafka ishte i punësuar për një dekadë. Duke qëndruar së bashku me një koleg përballë tavolinës kaq shumë të ngjashme me atë të një perandori të drejtorit, Kafka lufton me dëshpërim për ta mbajtur si një masë. Asgjë nuk është aq qesharake sa e qeshura në një situatë që nuk e kërkon atë:
Kur ai dha përgjigjen e tij, po në atë mënyrën e zakonshme, tepër të njohur, tipike skematike perandorake, krejtësisht të pakuptimtë, shoqëruar me sëmbime të rënda në gjoks, ndërsa kolegu im hodhi vështrime anash, qëllimi i të cilëve ishte të më paralajmëronte të kontrolloja veten, megjithëse tashmë isha sforcuar mjaftueshëm për ta bërë këtë, efekti i të cilit ishte më tepër të sillte gjallërisht në mendje kënaqësinë e atë të qeshurën e hershme, nuk munda ta kontrolloja më veten dhe humba çdo shpresë se do të mund ta bëja ndonjëherë.
Këtu kujtohet gjithashtu se Kafka është çdo gjë tjetër veçse një shkrimtar i errët dhe i padepërtueshëm. Mendoj se ai është modernist, por nuk mund të dini asgjë për Joyce, Pound dhe Eliot dhe ende të kënaqeni me botën e formuar në mënyrë të përsosur dhe ftuese të çuditshme të trillimeve të tij. Kur lexova për herë të parë “Metamorfozën” në moshën 15 vjeçare, pa ditur asgjë rreth Kafkës apo modernizmit apo letërsisë në përgjithësi (nuk mund të më paguaje që të lexoja një libër asokohe), ndjeva se ose sapo kisha lexuar historinë më shqetësuese të shkruar ndonjëherë, ose kisha qenë shtylla e një shakaje masive. Ndoshta ky është pikërisht reagimi që një histori e Kafkës duhet të shkaktojë te lexuesi.
Kafka, ndërkohë, mund të lexohet më së miri në pavetëdije. Shumë shpesh, të interpretosh punën e tij është si të prishësh një shaka të mirë duke shpjeguar vijën e grushtit. Duhet të kujtojmë se kur ai u lexoi për herë të parë Procesin miqve të tij, ata u shkrinë gazit; po në të njëjtin roman Jozef K. mendon për vete: “nëse kjo do të kishte qenë komedi, ai do të kishte këmbëngulur ta luante deri në fund”; dhe se Kafka i tha mikut të tij Max Brod, se “ka shpresë, por jo për ne” me një buzëqeshje djallëzore në fytyrë.
Romani i tij është si një komedi përmasash dhe mospërputhjesh. Tek Metamorfoza (që në mënyrë të pamatur metamorfizohet në “Shndërrimi” tek përkthimi i Wortsman), shqetësimi i parë i Gregor Samsa-s pasi u zgjua dhe gjen veten të shndërruar në brumbull, nuk është ndryshimi i tij i pashpjegueshëm, por çështja kaq e parëndësishme e punës: “Zot i Madh’, mendonte me vete, ‘ç’profesion rraskapitës kam zgjedhur! Duke udhëtuar çdo ditë.” Ai gjendet shtrirë mbi guaskë, këmbët e tij të shumta lëvizin dhe shqetësimi i tij kryesor është linja e trenit dhe ushqimet e këqija që karakterizojnë profesionin e tij.
Ose marrim “Artisti i uritur”. Meqenëse askush nuk mund të ulet në netët e shumta të shfaqjeve të artistit të adhuruar të urisë, i vetmi që mund ta kuptojë vërtetë madhështinë e tij është vetë artisti: “vetëm ai mund të vepronte njëkohësisht si spektator i pagabueshëm, plotësisht i kënaqur me përsosmërinë e shfaqjes”. Por artisti mendon se uria është e thjeshtë (një arrogancë për të cilën hera-herës dyshohet se është mashtrues) dhe dëshiron t’i lejohet të vazhdojë urinë përtej kufirit 40 ditor të përcaktuar nga drejtuesit. Ai shkel kontratën dhe i bashkohet një cirku, ku i lejohet të jetë i uritur në qejf të tij. megjithatë, në mënyrë të pashmangshme, njerëzit humbasin interesin. Pa askënd – madje as vetë artistin e uritur – për të mbajtur shënim ditët, ai përfundimisht vdes nga uria, i lënë pas dore dhe i harruar. Pak para se të vdiste, mbikëqyrësi i artistit e pyet pse ndihej i detyruar të shkonte pas urisë. Përgjigja e tij absurde? “Sepse nuk kam gjetur ende një ushqim që të më pëlqejë”. Estradë e pastër.
Kafka e bën të pashpjegueshmen dhe absurdin tejet qesharak. Shndërrime të papritura, arrestime arbitrare, mesazhe të mbërthyera në tranzit – ne qeshim me to, por e qeshura jonë nuk është aspak e pavlerë; është e qeshura e rraskapitjes, e mosbesimit, një përpjekje e fundit për të hequr diçka nga një kozmos i heshur dhe i padepërtueshëm. “Ju jeni marrë si mbikqyrës territori”, K. është njoftuar në Kështjellë, “por për fat të keq, ne nuk kemi nevojë për një të tillë”. Nuk ofrohet asnjë shpjegim tjetër; në të vërtetë, kërkimi kokëfortë i K. për një shpjegim është zhbërja e tij. Është si John Cleese i Monty Python që pyet furnitorin e një dyqani djathi nëse ka vërtet djathë. Pasi kërkon çdo lloj djathi të mundshëm vetëm për t’u thënë se kanë mbaruar të gjithë, ai më në fund pyet: “Ju keni vërtet djathë, apo jo?” Për të cilën furnitori i buzëqeshur përgjigjet në mënyrë të pakundërshtueshme: “Sigurisht, zotëri. Është dyqan djathi, zotëri.”
Sepse tragjedia fshihet gjithmonë apo edhe mohohet në shkrimet e Kafkës (është gjithmonë tepër vonë, siç tha Michael Hofmann për “kohën e Kafkës”, por më e keqja nuk ka ndodhur ende) ka diçka të përhershme në komedinë e Kafkës. Duket se lëkundemi mes të qeshurës dhe dëshpërimit – madje, ka raste kur i ngatërrojmë. Kjo është një komedi që, siç theksoi dikur David Foster Wallace, ka pak të përbashkëta me idenë bashkëkohore të të qeshurit si argëtim dhe siguri, pikërisht sepse i reziston mbylljes dhe rehatisë. Kafka këtu tingëllon hera-herës si Kierkegardi, për të cilin flet në ditarët e tij si “në të njëjtën anë të botës” si ai – veçanërisht Kierkegardi që pyeti: “Po sikur çdo gjë në botë të ishte një keqkuptim, po sikur e qeshura të ishte vërtet lot?”
“E qeshura ime është mur betoni”, i thotë Kafka admiruesit të tij Gustav Janouch. “Kundër kujt?” e pyet ai. “Normalisht, kundër vetes,” përgjigjet Kafka:
Një goditje ndaj botës është gjithmonë një goditje ndaj vetvetes. Për këtë arsye, çdo mur betoni është thjesht një iluzion, i cili herët a vonë shembet. Sepse e brendshmja dhe e jashtmja i përkasin njëra-tjetrës. Të ndara, ato bëhen dy aspekte hutuese të një misteri që durojmë, por nuk mund ta zgjidhim kurrë.
Tregimet e Kafkës janë “bashkëkohëse dhe mund të vendosen kudo dhe askund”, na thotë Wortsman, por autori i tyre, e pavend të thuhet, ka jetuar jo “kudo dhe askund”, por më tepër në një vend dhe kohë të caktuar. Dhe bota ku ai banoi – zyra e sigurimeve, apartamenti mbushur përplot me njerëz, qyteti shumëgjuhësh në perandorinë në rënie – e formësoi dhe e brumosi disi. Librat e fundit nga Reiner Stach dhe historianit Saul Friedländer janë përpjekur të humanizojnë Kafkën, si për ta nxjerrë atë disi nga muri iluziv i betonit. “Bota e pabesueshme” që Kafka kishte brenda kokës së tij përputhej me një botë jo më pak magjepsëse rreth tij – një fakt që ai dhe shumë kritikë të tij herë pas here e harrojnë.
Megjithatë, nëse si unë, ju jeni të kujdesshëm për t’u thelluar në një rrëfim me tre vëllime të jetës së një avokati sigurimesh asket dhe vetëflijues, Stach me një rrufe të pashpjegueshme frymëzimi e ka plotësuar ndërmjarrjen e tij të madhe me një vëllim të veçantë elementësh biografikë, të cilët ai i quan në mënyrë sugjeruese “kundër imazhe”, me titull A është ai Kafka? 99 gjetje. Botuar për herë të parë në gjermanisht në 2012 dhe përkthyer nga Kurt Beals në 2016, është një koleksion zbulimesh të vogla, duke filluar nga fotografitë dhe shkrimet origjinale, te kartolinat dhe anekdotat e rastësishme. Kjo mënyrë anësore e shikimit të Kafkës është në mënyrë unike shpërblyese, duke iu shmangur parimeve organizative dhe narrative të biografisë, ashtu si vetë Kafka aq shpesh i shmangej parimeve organizative dhe narrative të fiksionit.
Në parathënien e tij, Stach na thotë se pavarësisht nga kërkimet, studimet dhe gërmimet biografike thuajse shekullore, imazhi popullor i Kafkës si një neurotik i pabotshëm – “një njeri i çuditshëm që sjell gjëra të çuditshme” – ka rezoltuar kokëfortësisht jo fleksibël. Ndaj ai kornizon A është ai Kafka? si një përpjekje për të “destabilizuar këtë pikëpamje: “Këtu ndjenja e Kafkës për komiken luan një rol të spikatur dhe paradigmatik,” shkruan ai. “Humori i tij nuk është gjithmonë i fshehtë, siç mund të pritet nga tekstet e tij të padepërtueshme: ai mund të jetë naiv dhe i çuditshëm, duke zbuluar kënaqësinë e tij në lojërat e fjalëve dhe rreshtat e grushtave, në një mashtrim të aftë të motiveve, ndërrimeve të këndëvështrimit dhe skenarëve të frymëzuar”.
Pothuajse çdo kundërimazh i Kafkës arrin të jetë befasues ose i çuditshëm (ose të dyja). Këtu ai i nënshtrohet regjimit të përshtatshmërisë së gurusë danez Jørgen Müller, aty ai flet për birrat e tij të preferuara; këtu ai është në një udhëtim pune në Boheminë Veriore, duke u shndërruar në teoritë e “mjekësisë natyrore” të Moriz Schnitzler, dhe ja ku po lexon në një librari në Mynih dhe i shkakton të fikëtin një gruaje.
Më e mira e të gjithave, ndoshta, është letra e dërguar Kafkës nga njëfarë doktor Segfried Wolff, e cila nis me fjalët: “I nderuar zotëri, ju nuk më bëni aspak të lumtur”. Dr. Wolff nis të shpjegojë se ai bleu “Metamorfozën” për të kushërirën, dhe gjithçka mori në këmbim ishin ankesat e saj se s’mund t’i gjente kuptimin. Edhe e ëma e kësaj kushërire u hutua nga libri dhe ia kaloi atë një kushërire tjetër, e cila, mjerisht, as që mund ta kuptonte. Të tria gratë më në fund vendosën t’i shkruajnë doktor Wolff, duke i kërkuar një shpjegim. Doktor Wolff është në fund të mençurisë së tij:
Zotëri! Kalova muaj në llogore duke u ruajtur prej rusëve dhe nuk mu drodh qerpiku. Por nëse reputacioni im do të shkonte në djall prej kushërirave të mia, do të ishte e padurueshme.
Vetëm ju mund të më ndihmoni. E keni për detyrë; sepse jeni ju që më futët në këtë rrëmujë. Kështu që ju lutem më tregoni se çfarë duhet të mendojë ime kushërirë kur lexon Metamorfozën.
I juaji sinqerisht,
Dr. Siegfried Wolff
E njëjta letër shfaqet si epigraf për librin e shkurtër të Saul Friedländer, Franc Kafka: Poeti i turpit dhe i fajit, i cili së fundmi është shfaqur në letër. Ashtu si Stach, Friedländer është shumë i interesuar për marrëdhëniet e Kafkës me botën rreth tij, dhe ai është veçanërisht i ndriçuar për çështjen e identitetit të Kafkës, për të përdorur një fjalë shumë në modë sot. Një historian i njohur i Holokaustit, i kushton një kapitull të tërë “Kompleksitetit të errët të Judaizmit”. Friedländer argumenton me arsyen se “kërkimi i temave hebraike në krijimtarinë kryesore të Kafkës është problematike”, dhe na tregon se Kafka ishte qytetari modern i përkryer: si një grindje identitetesh. Sipas fjalëve të Günther Anders:
Si një çek që flet gjermanisht, [Kafka] nuk është aspak në mesin e çekëve; dhe si një hebre gjermanisht folës, jo krejt në mesin e gjermanëve bohem. Si një bohem, nuk përfshihet tek austriakët. Si një zyrtar i një kompanie sigurimesh, përjashtohet dhe nga shtresa e mesme. Megjithatë, si bir i një familjeje jo i klasës së mesme, përjashtohet dhe nga klasa punëtore.
Kafka, tregon Friedländer, qe i interesuar për temat hebraike, por marrëdhënia e tij me sionizmin e mikut të ngushtë Max Brod, mbeti ambivalente në rastin më të mirë të saj. Ndërkohë, Friedländer shkruan “përshtypja e përgjithshme që merr nga ditarët dhe letrat është ajo e indiferencës ndaj çështjeve botërore dhe politikës së brendshme”.
Tregimet e Kafkës, natyrisht, nuk shpjegohen prej biografisë së tij – por ndriçohen prej saj. Nëse Kafka shpesh lexohet si profet i mizorive që do të vijnë, kjo ndodh sepse ai jetoi në një kohë kur retë e stuhisë që dukeshin në horizont kishin filluar tashmë të bashkoheshin. Me gjithë indiferencën e tij të dukshme ndaj politikës, ai vështirë se ishte i pavëmendshëm ndaj kërcënimit në rritje të antisemitizmit evropian. Siç tregon Friedländer, Kafka reagoi i shqetësuar ndaj trazirave anti-hebreje në Pragë në vitin 1920, duke i shkruar Milenës:
Një ditë më parë dëgjova dikë që i quajti hebrenjtë ‘racë zgjebarake’. A nuk është e natyrshme të largohesh nga një vend ku dikush është kaq i urryer? (Sionizmi apo patriotizmi nuk përfshihen fare këtu.) Heroizmi i të qëndruarit është gjithsesi thjesht heroizmi i buburrecëve që nuk mund t’i heqësh qafe as nga banja. Sapo vështrova kah dritarja: policë të armatosur, xhandarë me bajoneta të vidhosura, një turmë që ulëret shpërndahet dhe këtu lart në dritare u krijua gjendja e turpit të pakëndshëm i të jetuarit nën mbrojtje të vazhdueshme.
Pra, lidhja retrospektive me Holokaustin dhe Luftën e Dytë Botërore nuk është e dobët. Nëse ai nuk do t’i nënshtrohej konsumit në vitin 1924, Kafka kishte më shumë gjasa të duronte një fat të ngjashëm me atë që pësuan të motrat, shokët e klasës, miqtë e tij – e gjithë bota që njihte dhe ku u rrit.
Faqet e fundit – “Shënime biografike” – të A është ai Kafka? janë disa nga më rraskapitëset që kam lexuar ndonjëherë. Ato përmbledhin, shkurtimisht, fatin e familjes së mbijetuar të Kafkës dhe miqve të afërt. Shkrimtari Oskar Baum vdiq në një spital në Pragë në vitin 1941, por e shoqja u dëbua në Theresienstadt ku edhe vdiq; i biri, Leo, vdiq në 22 Korrik 1946, “në bombardimin e hotelit Kind David në Jeruzalem prej një grupi rezistence hebre”. Vëllai i Max Brod, Otto, “pianist i shquar”, u vra në Auschwitz në 1944. Përkthyesja e Kafkës Milena Jesenská u arrestua nga Gestapo në 1939; ajo vdiq në kampin e përqëndrimit Ravensbrück në 1944. Elli dhe Valli, dy nga motrat e Kafkës, vdiqën në kampin e shfarosjes Chelmno në vitin 1942. Ottla, motra e vogël, u dërgua në Theresienstadt në vitin 1940. Në vitin 1943, ajo doli vullnetare për të “shoqëruar një grup fëmijësh hebre polakë në Auschwitz” dhe vdiq atje pak kohë më pas. Romancieri Ernst Weiss kreu vetëvrasje kur trupat gjermane pushtuan Parisin. Në fund, e fejuara e dytë e Kafkës, Julie Wohryzek e cila u arrestua dhe u dërgua në Auschwitz, ku u vra në vitin 1944. Diku tjetër në libër thuhet se deri në 5 nga 22 shokët e klasës së Kafkës “duket se janë vrarë në kampet e përqëndrimit”.
Në vitet e tij të fundit, Kafka kishte flirtuar hera-herës me idenë për të emigruar në Palestinë për të hapur një restorant me të dashurën e tij, Dora Diamant. Por, duke ditur se çfarë ndodhi përfundimisht me botën në të cilën ai kishte jetuar dhe me të gjithë ata që njihte që ende banonin aty, njeriu ndihet jashtëzakonisht mirënjohës që Kafka, të paktën, u kursye nga ato ankthe që nuk i bëri vetë. Ai është fantazma që mbijetoi.
LA Review of Books
Përktheu nga anglishtja:
Antonio Çikollari
[1] Konsulent online
