“Princi i vogël” në shqip dhe misteri i zhdukjes së Antoine de Saint-Exupery-së
Ishte viti 1992. Gjatë kremtimeve me rastin e 50-vjetorit të lindjes së Princit të vogël të Antoine de Saint-Exupery-së apo Biblës së të vegjëlve, siç quhej rëndom, në Arles të Francës u organizua edhe një kongres i përkthimit letrar (Lesassises), ku ishin mbledhur përkthyes nga e gjithë bota dhe ku unë mora guximin për herë të parë të hapja zemrën dhe të rrëfeja një brengë përkthimi, një nga ato soj brengash që, sado të kalojnë vitet, nuk fashiten kurrë, madje edhe kur vetë mundësitë për ta lehtësuar janë të mëdha, pasi ngjan sikur në të vërtetë gjithçka udhëhiqet nga ligjësitë e vendosura nga dora e një fati të rreptë, ku vullneti njerëzor për ta ndryshuar në rreptësinë e vet këtë fatësi hyn shumë pak në punë.
Në moshën 16-vjeçare, fshehurazi prindërve dhe me nxitjen, ndihmën dhe bashkëfajësinë e shokëve të gjimnazit, pata përkthyer në shqip nga origjinali frëngjisht dhe me mundime të jashtëzakonshme Princin e vogël të Exupery-së, i cili asokohe përfshihej në listën e librave të ndaluar. Për gati tre vjet me radhë dorëshkrimi i Princit të vogël (në fakt, qarkullonin dy kopje: dorëshkrimi dhe një kopje tjetër e shtypur me makinë shkrimi, ku emri im si shqipëruese flakëronte me stilolaps të kuq dhe germa të trashura në të dyja kopjet) u bë libri i fshehtë, më i lexuar dhe më i dashur i gjimnazit “Qemal Stafa” të kryeqytetit. Madje, flitej se kaloi edhe në gjimnaze të tjera të Tiranës dhe ç’është më interesantja, nuk u kap kurrë prej mësuesve, pasi askush prej nxënësve nuk tradhtoi, siç na pati ndodhur shpesh me të tjerë libra të ndaluar, të cilët vijonin të jetonin jetën prej syrgjyni në raftet e dollapëve të sallës së mësuesve.
Nuk dua ta lodh lexuesin me rrëfimet e gjata që bëra në Arles të Francës mbi gjurmët e pashlyeshme që la te ne Princi i vogël, të cilin asokohe e patëm pagëzuar “Libri i çmuar i miqësisë”, apo se si pjesë të tij kopjoheshin ditarëve (pa përjashtim, ditarët e asaj kohe mbanin si simbol skicën-portret të princit vogëlan me pelerinë përmbi asteroidin e tij), apo se si fjalët e dhelprës: “Vetëm me zemër mund të shohësh vërtet, thelbi është i padukshëm për sytë” shkruheshin me germa të mëdha në dërrasën e zezë. E rëndësishme është të them se dorëshkrimi origjinal i përkthimit tim në shqip të Princit të vogël, i dëmtuar domosdo nga stërleximi dhe kalimi dorë më dorë, porse i tëri dhe pa asnjë fletë mangët, mbërriti sërish tek unë, në kohët e shqetësuara të provimeve të maturës, me të njëjtën fshehtësi dhe përbetim siç pati nisur. Me siguri që edhe sot e kësaj dite ndodhet në shtëpinë e prindërve të mi, në dhomën time të vajzërisë: qe libri im më i çmuar. Vite më vonë, kur punoja në shtëpinë e vetme botuese të librit letrar që ekzistonte në vend, “Naim Frashëri”, pas përpjekjesh jo të vogla të redaktorëve, Princit të vogël iu dha liria, fletëdalja nga kafazi i ndalesës, e drejta për t’u botuar në shqip, së bashku edhe me dy vepra të tjera të autorit: Fluturim natën dhe Toka e njerëzve. Që kur mora vesh planin e botimit, nisa të ëndërroja dhe të jetoja për të: isha shumë e re, porse pata shpresë se redaksia mund të ma besonte mua përkthimin; madje, isha gati t’i nënshtrohesha edhe një prove përkthimi. Tashmë e dija përmendsh në frëngjisht dhe në shqip (sa herë isha ushtruar duke luajtur rolin e tij, duke shkërbyer zërin e fëmijës së artë në laboratorin e fonetikës frënge në Fakultetin e Filologjisë!). Por nuk pata fat: përpara se të guxoja të dilja vullnetare për përkthimin e librit tim të zemrës, redaksia caktoi të madhin Petro Zheji për ta përkthyer. Nuk e mora dot vesh kurrë nëse përkthyesi i madh e donte njëlloj si unë, me mend të kokës, Princin e vogël, sepse nuk guxova kurrë ta pyesja, aq më pak t’i rrëfeja për zjarrin tim. Mbaj mend vetëm se, sa herë hynte në zyrën time, e pyesja se ku ishte me përkthimin e Princit…, duke ndjekur me mendjen në ethe çdo radhë e kapitull, por e qetë se, në fund të fundit, ishte në dorë të sigurt. Një ditë guxova dhe e pyeta se si kish ndër mend ta përkthente la rose, trëndafilin, i cili në frëngjisht është femërore dhe përfaqëson një nocion shumë të rëndësishëm në libër, që ka të bëjë me lidhjen e afërt dhe të fuqishme që krijohet mes princit të vogël dhe saj – forma e shqipes zyrtare, pranë toskërishtes, e kishte të vështirë ta jepte: trëndafili nuk shkonte fare, trëndafilja qe gati qesharake; dikur “konklava përkthimore” e gjimnazit e pati zgjidhur me ndihmën e gegërishtes së bekuar drandofillja, e cila pati ngjitur si me zamkë, pasi jo vetëm kishte një tingëllim të ëmbël, por ngjante si emër vajze. Petro Zheji m’u përgjigj se do ta mendonte dhe unë sërish nuk guxova t’i propozoja “drandofillen”, që tashmë e pati kaluar me sukses provën e lexuesit.
Brenga ime përkthimore s’paskësh qenë e vetmja në vëllazërinë e përkthimit letrar, ndonëse qe fort e veçantë: rrëfimi i saj shpërtheu një vërshim të tërë rrëfimesh me të pathëna, aq sa ai kongres që iu blatua Princit të vogël mori emrin “Kongresi i brengave përkthimore”.
Ndërkaq qëllimi i vërtetë i këtij shkrimi, përveç historisë së lindjes dhe botimit të të famshmit Princi i vogël, është edhe një dritëhedhje e përkorë, por që bart zbulimet më të fundit mbi zhdukjen e mistershme të atit të personazhit mitik të Princit të vogël, Antoine de Saint-Exupery-së (1900–1944), i cili është kthyer në legjendë: aviator, shkrimtar, njeri i veprimit dhe hero, përherë i gatshëm të paguante me kokë, i mbuluar me mister si në jetë, ashtu dhe në vdekje. Pinjoll i një familjeje të madhe franceze, biri i viskontit De Saint-Exupery, njeri që kishte dy pasione në jetë: shkrimësinë dhe fluturimin (më 1926 ishte pilot linje në shoqërinë “Latecoere”, ndërsa më 1940 pilot lufte), ishte frytësim (personaliteti, mendimi dhe morali i tij) i Francës së idealizuar të paraluftës. Në romanin e tij të dytë Fluturim natën (1931), me parathënie të Andre Gide-it, shfaqet sinteza e mendimit moral të autorit: …ka diçka më të qëndrueshme se lumturia individuale: një vepër e përbashkët, një ndërmarrje veprimi, nëpërmjet së cilës njerëzit tejkalojnë vetveten, çka u jep mundësinë të kthehen në të pavdekshëm. Një moral që së pari është moral i veprimit dhe jo i parimeve në përgjithësi. Sartre-i e quan Saint-Exupery-në pararendësin e një letërsie konstrukti, që rreh të zëvendësojë letërsinë e konsumit. Në romanin Pilot lufte (1942), romani që ai shkroi për t’i “shpjeguar” publikut amerikan katrahurën e 1940-s, ngërthen idenë: “Ti banon në vetë veprimin tënd. Veprimi yt je ti.” Dhe veprimi thelbësor për Saint-Exupery-në është sakrifica, e cila s’është gjë tjetër veçse “një dhuratë nga vetja për Qenien”. Shpejt Saint-Exupery gjendet pre e një fushate të egër shpifjesh të ulëta denigruese ndaj tij: golistët i ka fare kundër (në të vërtetë, Saint-Exupery ishte shprehur më se një herë kundër atyre se ishin gati të sakrifikonin një popull të tërë për interesat e tyre që nga maja e Londrës apo e Nju-Jorkut). Nga ana tjetër, janë surrealistët, me Breton-in në krye, që e qortojnë atë që ai është në të vërtetë: njeri dhe jo ideolog, siç dëshirojnë ata.
Më 31 korrik 1944, në orën 8 e 45 minuta u nis nga Poretta (Korsikë) në bordin e avionit të tij “P-38 Lightning” në një mision zbulimi dhe nuk u kthye më kurrë. Misteri qe i plotë. Shumëkush rrëfente se Saint-Exupery kish fluturuar shumë ulët në çastin e sulmit, që ishte baras me një akt vetëvrasës; kishte zëra që thoshin se jetonte i shfytyruar prej djegies në një kështjellë të paditur… Gjer më 1998, 53 vjet më vonë, kur në brigjet mesdhetare marsejase u gjendën medaljoni i tij dhe mbulesa e avionit “P-38 Lightning”. Porse përfundimi i enigmës më të madhe letrare të shekullit XX erdhi më vonë, kur Horst Rippert, piloti gjerman i luftës, tashmë në moshën 88-vjeçare dhe 60 vjet më vonë, deklaroi se e kishte qëlluar dhe rrëzuar “P-38 Lightning” atë 31 korrik 1944, duke vrarë pa e ditur shkrimtarin e tij të zemrës Antoine de Saint-Exupery. Qe i bindur përfundimisht kur qe zbuluar mbulesa e avionit dhe priste të vinin ta pyesnin, me tmerrin e asaj vrasjeje të pazakontë në shpirt… Biografët e Saint-Exupery-së mendojnë se është heshtja e madhe që mbizotëronte në aktet e luftës në Gjermani ajo që ka mbajtur peng misterin e vrasjes së Saint-Exupery-së.
Princi i vogël u shfaq së pari në libraritë e Shteteve të Bashkuara më 1942, porse autori kishte të paktën shtatë vjet që mendonte për të; ky libër mund të lexohet edhe si një biografi e tij e matur apo e maskuar. Më 1935, kur u botua dhe vepra e tij Toka e njerëzve,në trenin që e shpinte në Moskë, Saint-Exupery takon një çift punëtorësh: Në mes të burrit dhe gruas, fëmija kishte mundur të gjente një folezë dhe po flinte. Porse ai u rrotullua në gjumë dhe fytyra e tij m’u shfaq poshtë fenerit. Ah, ç’fytyrë e adhurueshme! Nga ai çift kishte mbirë një lloj filizi i artë. U përkula mbi atë ballë të lëmuar, mbi ato buzë të mbledhura dhe thashë: “Ja një fytyrë muzikanti, ja Mozart-i kërthi, ja një premtim i mrekullueshëm i jetës!” Princat e vegjël të legjendave nuk ndryshonin prej tij.
Emri i personazhit qe gjetur. Më 29 dhjetor të po të njëjtit vit Saint-Exupery rreket të bëjë lidhjen Paris-Sajgon, por avioni i tij shkatërrohet më 31 dhjetor në shkretëtirën e Libisë. Një karvan nomadësh i shpëton jetën: takimi i mrekullueshëm dhe si i rënë nga qielli kish lindur. Restoranteve të vogla, Saint-Exupery ushqente durimin e tij duke shkarravitur përmbi letrën që mbulonte tryezën, skicën e një personazhi të ri, të cilit mjaftonte t’i hiqje flatrat e panevojshme dhe t’i lije flokët t’i vezullonin që të kthehej në Princin e vogël. Pak nga pak në korrespondencën vetjake të autorit zë e shfaqet silueta e qartë e personazhit që ne njohim. Më 1940, në një letër që ai i dërgon Leon Werth-it (shkrimtar, eseist, dramaturg francez), të cilit dhe ia kushton librin, shfaqet përmbi një re një personazh vogëlan me një vështrim të zemëruar, përballë një planeti të banuar nga një dash plak, të mbjellë me pemë dhe të zbukuruar, në plan të parë, nga një drandofille. Vepra u përkthye në më shumë se njëqind e tetëdhjetë gjuhë dhe dialekte. Madje, Princi i vogël u përkthye edhe në gjuhën toba, një gjuhë ameriko-indiane e Veriut të Argjentinës, nën titullin So Shiyaxauolec Nta’a. Ishte libri i parë që përkthehej në këtë gjuhë pas Dhiatës së Re. Mbi kopertinën e botimit gjermanisht të Princit të vogël më 1949, filozofi i madh M. Heidegger shkruan: Nuk është libër për fëmijë, është mesazhi i një poeti të madh, që lehtëson nga çdo vetmi dhe që na shpie të kuptojmë misteret e mëdha të kësaj bote.
Fenomen botimi, fenomen ndërkombëtar, fenomen kulturor, Princi i vogël i përket tërë rruzullit. Në Lion të Francës, vendlindja e Antoine de Saint-Exupery-së, më 29 qershor 2005 në sheshin “Bellecour” u ngrit statuja e bronztë e Saint-Exupery-së dhe princit të vogël të ulur në majë të një kolone të bardhë 5 metra të lartë.
11 prill 2009
