Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana
Mimoza Hasani Pllana: Mario, jeni nga banorët e rrethinës së Palermos që me përkushtim të madh kontribuoni në vazhdimin e ruajtjes së gjuhës dhe traditës arbëreshe dhe promovimin e saj. Tanimë keni realizuar disa shfaqje teatrale duke vënë në skenë pjesë nga jeta arbëreshe. Cilat janë elementet që keni marrë nga identiteti arbëresh dhe i keni vënë në skenë?
Mario Caliva: I pari element që merr dramaturgu është gjuha. Sepse teatri është një gjë, një ngjarje artistike, që përdor, përveç gjuhëve të tjera skenike, fjalën. Fjala është përfaqësimi i veprimeve verbale të aktorit. Mediumi i mendimit të dramaturgut që derdhet në botën magjike të veshit. Edhe nëse teatri ka lindur si diçka për të parë dhe për të mos dëgjuar.
Elementet që ne përdorim në teatrin arbëresh janë ato që kanë të bëjnë me jetën e përditshme, me mënyrat e të folurit, me situatat që mund të shpjegojnë, edhe në mënyrë alegorike, gjendjen tonë ekzistenciale. Por, teatri në gjuhën arbëreshe është gjithashtu i rëndësishëm për mbrojtjen e gjuhës sonë.
Sepse aktori studion një dramaturgji arbëreshe dhe për këtë arsye, ai ka mundësinë të fusë termat e humbur në kompetencën e tij gjuhësore. Shikuesi, gjithashtu përfiton, sepse ai i dëgjon këto terma nga goja e aktorit dhe, mbase, mund t’i përdorë përsëri.
M.: Te libri Nostaligjia, përmes poezive rifreskoni kujtimet e brezave paraardhëse shoqëruar me emocione personale, a do të thotë se nuk dëshironi të ndaheni nga tema arbëreshe as në poezi?
M.C.: Nostalgjia është një përpjekje për të kapur ndjenjat e Arbëreshës së parë që u largua nga Shqipëria me forcën e imagjinatës së poetit ose shkrimtarit, pas përparimit të turqve.
Ai përfaqëson një lidhje midis ndjenjave të dy kohëve të ndryshme, të cilat megjithatë janë një dhe e njëjtë. Sepse edhe sot nuk kemi harruar kush jemi dhe kush ishim. Për ne poezia arbëreshe është e rëndësishme, veçanërisht nëse ruan lidhjen me identitetin. Por, unë gjithashtu jam marrë me poezi në italisht, kam fituar disa çmime letrare dhe kam botuar pesë përmbledhje me poezi. Përmbledhja ime e parë me poezi arbëreshe do të dalë së shpejti.
M.: Si poet, shkruani në dy gjuhë. Dygjuhësia të krijon dyfishim të mundësive të komunikimit me lexuesin, pra është një privilegj. Por, çfarë ndjesie është për poetin të shkruajë paralelisht në dy gjuhë?
M.C.: Mendoj se për një shkrimtar, të shkruarit në dy gjuhë është një privilegj i madh. Aq më tepër nëse ajo gjuhë është po aq e çmuar sa e jona. Sepse, dihet mirë se diamantet janë të çmuar sepse janë të rrallë. Unë do të vazhdoj të shkruaj në Arbërisht, për të dhënë një kontribut të vogël në mbijetesën e saj të madhe.
M.: Kur shkruani arbërisht dhe kur italisht?
M.C.: Në italisht kam shkruar disa libra: një mbi hebrenjtë e Romës, një tjetër mbi masakrën e parë shtetërore në Portella della Ginestra më 1 maj 1947, ku edhe arbëreshë humbën jetën. Kohët e fundit kam mbaruar së shkruari romanin tim të dytë në italisht. Në Arbërisht shkruaj teatër dhe poezi. Po shkruaj edhe tregime të shkurtra në gjuhën arbëreshe, si Dubliners e James Joyce. Unë dua të përpiqem të tregoj historinë e përditshme e Horës dhe Arbëreshëvet siç bëri shkrimtari i madh i përmendur më lart. Padyshim me përmasat e duhura. Sidoqoftë, është gjithashtu e vërtetë që gjuhët mund të jenë së bashku në një tekst. Në fakt, unë shkruajta një tekst teatral, tema e tezës sime të diplomës në
Dramaturgji dhe Skenar në Akademinë Kombëtare të Artit Dramatik në Romë, me titull “Il canto della ginestra”, ku ka skena në italisht, arbëreshë, anglisht dhe Sicilian.
M.: Meqë zotëroni këtë kompetencë, a keni provuar të përktheni poezinë shqipe në gjuhën italiane?
M.C.: Do të më pëlqente të përktheja disa vepra të rëndësishme.
M.: Realizoni edhe fotografi nga aktivitetet tradicionale arbëreshe, duke veçuar kostumin e grave arbëreshe, çfarë e karakterizon atë?
M.C.: Padyshim kuptimi. Kjo është veshja e festës së Pashkëve. Veshja me të cilën gruaja arbëreshe i paraqitet Zotit para se të martohet me burrin e saj. Ato janë veshje shumë të çmuara të qëndisura në ar, nga duart e afta të rrobaqepësve arbëreshë. Një traditë shumë e rëndësishme në të cilën elementet tokësore dhe transhendentale bashkëjetojnë. Kur gruaja arbëreshe vesh veshjen tradicionale, ajo shënon një boshllëk në kohë. Dhe ai ofron përjetësinë për të gjithë prejardhjen e tij.
M.: Pasioni juaj për artin shpërndahet tek drama, poezia dhe fotografia, cili është profesioni juaj dhe cili pasioni më i dashur?
M.C.: Poezia. Sigurisht. Por, fatkeqësisht është ai që konsiderohet më pak nga të gjithë. Poezia është një kohë tjetër. Një zbulim. Një takim i panjohur që bëhet i njohur falë vargjeve. Por, shkrimi është gjithmonë një kufizim dhe ky zbulim mbetet, pjesërisht, në një nivel prelinguistic. Dhe kjo është pjesa më misterioze: fjalët që nuk janë thënë kurrë, por që kanë kuptim në frymë.
M.: Si poet i ri, sa jeni aktiv në takimet letrare që mbahen në Kosovë, Shqipëri dhe qendrat tjera shqiptare?
M.C.: Kam disa kontakte me botues, aktorë, poetë, shkrimtarë dhe artistë shqiptarë dhe kosovarë. Disa muaj më parë në Universitetin e Arteve në Prishtinë, një nga tekstet e mia teatrale u zgjodh si një test për provimet e studentëve. Unë gjithashtu kam bashkëpunuar me Teatrin Kombëtar të Tiranës në të cilin kam dërguar disa video në të cilat recitoj poezitë e mia për një ngjarje të organizuar në internet. Unë besoj se shkëmbimi kulturor dhe artistik është i rëndësishëm.Sidomos midis arbëreshëve dhe shqiptarëve.
M.: Mario, viteve të fundit kur masmedia është një nga format më të shpeshta të komunikimit, jeni bërë një nga pikat komunikuese ndërlidhëse mes arbëreshëve të Sicilisë dhe medias shqiptare. Përmes komunikimeve tashmë të shpeshta jeni duke promovuar kulturën dhe traditën arbëreshe gjithandej. Prej nga gjithë ky vullnet dhe dëshirë e mirë?
M.C.: Është e natyrshme që unë të flas për origjinën dhe kulturën time. Dhe besoj se nëse çdo arbëreshë bën diçka, ne me të vërtetë mund të shpresojmë të ekzistojmë edhe në 500 vjet të tjera. Sidoqoftë, çdo kulturë duhet të jetë e hapur për dialog, ndarje dhe respekt për popujt e tjerë. Vetëm në këtë mënyrë mund të ketë një kulturë të denjë për t’u ruajtur dhe projektuar me kalimin e kohës.
Mario Calivà është një poet dhe dramaturg arbëresh. U diplomua për Dramaturgji dhe Skenar në Akademinë Kombëtare të Artit Dramatik “Silvio d’Amico” në Romë. Përveç titullit Doktor i Ekonomisë dhe Financave mori dhe një diplomë universitare në Disiplinën e Shfaqjes me një tezë mbi Teatrin Arbëresh si vektor i komunikimit të identitetit. Që nga viti 2012 ka vënë në skenë shfaqjet e tij në gjuhën arbëreshe. Ka botuar disa koleksione poezish në gjuhë italiane dhe dy vëllime; njeri për dëshmitë e të mbijetuarve nga masakra e parë shtetërore e Portella della Ginestra më 1 maj 1947 (Portella della ginestra, Primo maggio 1947, Navarra) dhe tjetri për ligjet raciale italiane, internimet e vrasjet e hebrenjve të Romës gjatë Luftës së Dytë Botërore (Le Leggi razziali el’ottobre del 1943, Besa). “Rrëmbyesi dhe Ara” (Botimet OM) është shfaqur si dramë dhe monolog në gjuhën shqipe në Kosovë dhe Shqipëri.
Në vitin 2020 botoi librin e suksesshëm “Nostalgjia”. Calivà ka punuar në redaksinë Rai Cultura të Romës.
