Bisedoi Andreas Dushi
A.D: Prof. Starova, së pari më lejoni t’ju falenderoj për këtë bisedë që është një kënaqësi e veçantë si për mua, ashtu edhe për lexuesit tanë. Ju keni lindur në Shqipëri, që heret jeni zhvendosur në Maqedoninë e Veriut ku edhe jetoni aktualisht dhe përgjatë viteve, keni shërbyer si diplomat në vende të ndryshme jo vetëm të Evropës. Në ç’mënyrë është ndërlidhur letërsia juaj me këto fakte biografike?
L.S: Miku i Gijom Apolinerit, Rëmi de Gurmon (idoli i Faik Konicës), ka thënë: ,,Më mirë shkruhet me vetë jetën”, sepse jeta katarzon në letërsi, ose, siç thotë Sharl Bodleri: ,,Letërsia është vetë jeta.”
Kështu ka qenë dhe fati im, duke përcjellë meandrat e ekzilit të familjes sime shqiptare, nga e cila u shkëput një krah dhe shkoi të jetojë në Jugosllavi. Shi për këtë, edhe mua m’u desh të shkruaj në mënyrë të veçantë – të shkruaj me jetën në kushte ekzili.
Zakonisht ikja prej rrënjëve mund të konsiderohet si humbje definitive, që s’kompensohet me asgjë. Por letërsia si fenomen providencial, ndoshta e mundëson një lloj ,,kthimi”. Unë besova se përshkrimi i itinerarit të familjes në ekzil, udhëtimi në meandrat e hirit të ,,librave të babait”, variantit të ,,labirintit ballkanik”, mund të më sigurojë një lloj kthimi, që po e sendërtoj prej vitesh, me çdo fjalë, me çdo fjali, me çdo kapitull, me çdo libër të sagës shqiptare dhe ballkanike, e cila aktualisht përbëhet prej 20 vëllimesh
A.D: Qysh në krye të herës, i kushtuat rëndësi të veçantë Gijom Apolinerit. Çfarë “ju magjepsi” në të kur akoma ishit student?
L.S: Gijom Apolinerin si poet i madh të avangardës evropiane të shekullit XX ,,e zbulova” gjatë një qëndrimi më të gjatë si student në Francë. Ai është poet me origjinë polonezo-italiane, por i rrënjosur si rallëkush në traditën poetike franceze, në vijën: Vijon, Rembo, Bodler, Malarme…
Më vonë ,,zbulova’’, historinë prometeane të miqësisë dhe korrespondencës së Apolinerit me Faik Konicën. Ishte kruciale dhe altruiste ndihma e romanistit tonë të madh Prof. dr. Ymer Jakës nga Universiteti i Prishtinës (autorit të librit të veçante “Skënderbeu në letërsinë frënge”), i cili me hulumtimet e bëra mbi Apolinerin dhe Konicën, i dha krah orientimit të punës sime.
Apolineri dhe Konica u bënë dy mësuesit kryesorë në jetën time universitare e letrare. Kështu, pas gjurmimeve shumëvjeçare mbrojta në Zagreb tezën e doktoraturës “Vepra e Faik Konicës dhe bashkëpunimi me Gijom Apolinerin”, (e shkruar dhe mbrojtur në gjuhën frënge). Më vonë, si rezultat i gjurmimeve e botova frëngjisht në Paris, veprën ,,Faik Konica dhe Gijom Apoliner – Një miqësi europiane”, që mandej, në përkëthim të prof. Remzi Përnaskës dhe me parathënie të Ismail Kadaresë, u botua edhe në gjuhën shqipe, në Tiranë. Kjo vepër, edhe pse modeste në nisjen e saj, mes tjerash, është një lloj kristomacie, e teksteve të Apolinerit lidhur me Shqiptarët e Shqipërinë dhe, natyrisht, me tekstet e Faik Konicës të shkruara me pseudonimet: Thrank Spiroberg, Tepeleni… dhe të botuara frëngjisht në revistën e Apolinerit ,,Gostia e Ezopit” (Le festin d’ Esop), që kishin për qëllim identifikimin e Konicës me avangardën letrare evropiane, pjesë e së cilës ishte miku i tij, që besoj se ka luajtur një rol të rëndësishëm në kuptimin real të personalitetit kompleks dhe madhor të Faik Konicës. Tekstet me pseudonime të Faikut, qarqet letrare të kohës mendonin se i shkruante i famshmi Alfred Zhari.
Unë besoj se burimi i vërtetë i ideve të identitetit tonë gjendet në botëkuptimetet dhe në veprën e Faik Konicës. Librin, ,,Faik Konica dhe Gijom Apoliner – Një miqësi europiane”, Ismail Kadareja e konsideron ,,si njërën nga veprat më të veçanta të kulturës sonë… që botohet në një kohë të përshtatshme kur gjithë ballkanasit përgjërohen për Evropën…”
Afinitetet e Ismail Kadaresë për Faik Konicën, s’janë të rastit. Ai, më thellë se të tjerët depërton në esencën shqiptare dhe manifestimin e saj në periudha të rëndësishme. Mund të thuhet se në këtë kontekst, egziston një vijë kontinuiteti Konica-Kadare.
A.D: Po punën e hershme si gazetar dhe botimet e mëpastajme kryesisht me studime dhe esse, si i kujtoni?
L.S: Fillova prej moshës 19 vjeçare të punoj si gazetar gati në të gjithë mediet e kohës. Pas një kohe u bëra redaktor kryesor i emisioneve në gjuhën shqipe në televiozionin e Maqedonisë, kurse, nga viti 1974 deri në penisionim, punova si profesor universitar – si ligjërues i letërsisë frënge në Universitetin e Shkupit dhe më vonë edhe në Universitetin e Evropës Jug-lindore, në Tetovë. Ndërkohë botova disa vepra me ese e udhëpërshkrime dhe përktheva nga shqipja në maqedonisht vepra nga Anton Pashku, Azem Shkreli, Fahredin Gunga, Ali Podrimja, Rahman Dedaj etj. Sidoqoftë, gazetaria luajti një rol të rëndësishëm në pjekurinë time si shkrimtar dhe si studiues.
Albert Camy, pas marrjes së çmimit Nobel, ka deklaruar para gazetarëve se në jetën e tij krijuse rëndësi më të madhe u ka dhënë kryeartikujve të botuar pas luftës në gazetën ,,Komba” (Combat) sesa romaneve me të cilat pati sukses botëror (si “I Huaji”, “Murtaja”, “Miti i Sizifit”…). Ai thoshte se artikujt depërtojnë drejtëpërsëdrejti në ndërgjejen e njerëzve, në kohën kur populli francez dilte prej një disfate morale. Pra nuk thuhet kot se shkrimtari e kalit shpirtin në gazetari…
A.D: Mandej, në fillim të viteve ’90 botuat librin tuaj të parë dhe të vetëm me poezi, titulluar “Kartagjena nuk mposhtet”. Diku keni thënë se e keni shkruar për “të shpëtuar” nga shkresat dhe burokracitë e jetës si diplomat. Po librat tuaj në prozë, për “të shpëtuar” nga çfarë i keni shkruar?
L.S: Relativisht vonë në jetën time letrare fillova t’u qasem zhanreve madhore si poezia, romani… Libri me poezi “Kartagjena nuk mposhtet”, me parathënie të Adonisit, ishte ,,eksperimenti i parë” i ballafaqimit me ,,zhanret primare letrare”, por njëkohësisht dhe fillimi i punës sime njëzetvjeçare mbi sagën time ballkanike.
Qëndrova katër vite pranë mbeturinave të Kartagjenës, në zemrën e Mediteranit, kur brenda meje shfaqej lufta e përditshme ndërmjet diplomatit dhe poetit. Ishte një lloj lufte e përditshme me kohën e humbur dhe kohën e rigjetur, ose kohën e ,,shpëtuar” që është mision kryesor i letërsisë. I famshmi Adonis, në esenë ,,Mbijetimi i Karatgjenës”, midis tjerash shkruan:
,,Luan Starova në të dukshmen e vëzhgon të padukshmen dhe duke udhëtuar ai i prek kufijtë e vendqëdrimit… Kështu prania na kthen gjithnjë në mungesë dhe anasjelltas. Nga dialektika e pashmangshme dhe alkimia e të dukshmes distlohet eliksiri i së padukshmes dhe duke shijur këtë eliksir, ne shijojmë vetë tragjizmin e pranisë sonë…”
Botimi i parë i librit “Kartagjena nuk mposhtet” (Rilindja, Prishtine, 1990), lidhet me kohën kur Ali Podrimja, zëri i fuqishëm dhe emblematik i poezisë shqipe, si redaktor i ,,Rilindjes” botoi libra të rëndësishëm gjer në momentet e fundit, kur më 1991 Kosova u gjend nën shtypjen më të egër të hegjemonizmit nacionalist serb.
Gjatë kësaj kohe Aliu si redaktor i ,,Rilindjes” luftoi me dinjitet me armën e vetme që kishte – me penën e tij të gjakosur. Gjer në momentin e fundit të ekzistencës së kësaj shtëpie botuese, ai botoi libra me vlerë shumë të madhe për tërë kulturën shqiptare. Asokohe Ali Podrimja e botoi edhe librin “Kartagjena nuk mposhtet”, titulli metaforik i së cilës, duke pasur parasysh kohën dhe kushtet e botimit, të bënte të mendosh se është shkruar pikërishte për Kosovën që nuk mposhtej…
“Kosova nuk mposhtet”
Aliu e dekonspiroi metaforen univesale. Ai në çaste tejet të rrezikshme dhe krejtësisht jonormale, e bëri të pamundurën që vepra të botohet. Ishte ai, që në rrethana tejet të rrezikshme, pak para se të sekuestroheshin nga okupatori serb kopjet e porsabotura të përmbledhjes sime, arriti të shpëtojë një pjesë të tirazhit të saj. Pas një kohe të dy u gëzuam pa masë kur Aliu solli në Shkup kopjet e shpëtuara të librit “Kartagjena nuk mposhtet”. Dhe kishim arsye pse të gëzohemi, sepse: Kosova vërtet nuk u mposht.
Vjershat e përmbledhjes “Kartagjena nuk mposhtet” “u ringjallën” në vitin 2015, në botimin e mrekullueshëm të ,,Poetekës” si një amanet i plotësuar i Ali Podrimjes…
Në një mënyrë tjetër, edhe saga ime shqiptare ka misionin parimor të kërkojë dhe fiksojë në mënyrë artistike, domethënë prustiane, t’i rigjejë vlerat e harruara ose të humbura të një familjeje. Ky është mision i rëndë dhe i veçantë, shpeshherë edhe i pamundur. Unë nisa kësaj rruge të vështirë duke u besuar fjalëve të Rilkes: ,,Në jetë s’ka as disfatë as fitore, por vetëm durim”…
A.D: E meqë kaluam në prozën tuaj, pak kohë më pas botoni “Librat e babait”, veprën e parë të Sagës Ballkanike. A e mbani mend çfarë ju shtyri për ta kthyer kaosin “në rregull’, në kaos harmonik, harmoni asimetrike, asimetri harmonike…”, sikurse ka shkruar Zija Çela në “Mehr Liht!”?
L.S: Trashëgova librat e babait, e vetmja pasuri e familjes në egzil. Biblioteka e babait i përmbante sekretet e familjes, kodin e saj dhe jetës së tij. Fare rastësisht, duke i lexuar librat e trashëguar të babait, fillova në disa faqe të has forma të ndryshme prej hiri. Këto ishin faqet ku babai, duke u koncenturar më tepër, harronte të shkundë hirin e cigareve në take-tuken pranë tij. Kjo ishte paraqitja, prezenca e papritur e babait dhe itinerari i sagës sime ballkanike, reliefi i egzilit të tij dhe të familjes. Ky ishte zëri i Feniksit që paraqitej prej hirit.
Kështu lindi libri i parë “Librat e babait” (1992), mandej “Koha e dhive”, “Çelësi ballkanik”, “Muzeu i ateizmit”, “Kështjella prej hiri”, “Bregu i egzilit”, “Erveheja-libër për një nënë”, “Në kërkim të Helen Lejbovicit”, “Dashuria e gjeneralit”, “Emigrimi i ngjalave”, “Polifonët”, “Kufiri”, “Ambasadat” (I, II) “Emigranti i Stambollit”, “Gjyshja”, “Kthimi i dhive”, “Gjenerali dhe flutura”, “Jeniçerët”…
Mund të thuhet se ,,kaosin ballkanik”, e përmban çdo qenie njerëzore e lindur dhe e rritur në këto vise. Sistemet politike, ideologjitë, invazionet… vetëm e kanë zmadhuar kaosin, pa lënë shpresë për të dalur prej tij. Ndoshta letërsia është një prej shanseve per të dalë prej kaosit, si një variant i ,,kaosit harmonik”.
Por shpeshherë letërsia gjendet në ,,barrikadat e gabuara”, në shërbim të ideologjisë ose sistemeve që përfundojnë në luftëra. Në rastin e misionit tim letrar, ose të ,,sagës ballkanike”, tentoj që ,,daljen nga kaosi” ta realizoj, duke përcjellur fatin 100-vjeçar të një familjeje shqiptare në shekullin XX, në odisejën e mbijetimit në koordinatat ballkanike.
Në sagën time mungon ,,epopeja heroike kombëtare”, ose luftërat e çdo lloji. Shqiptaret gjatë historisë (prej kohërave më të lashta, deri në ditët tona), kanë realizuar sistem vlerash mbijetimi, që nisjen e kanë në gjirin familjar. Fjala vjen, romani ,,Polifonët”, dëshmon për këtë “harmoni të brendshme”, për (e)migrimin e këngës polifonike, sidomos tre dhe katër zërëshe), karakteristike vetëm për shqiptarët në nivel botëror…
A.D: Sikurse thashë, me atë roman filloi Saga Ballkanike, veprat përbërëse të së cilës kanë një status të dyfishtë, pra mund të lexohen edhe të ndara, edhe si tërësi nën titullin e kësaj sage. Në të krijoni një sintezë mes ngjarjeve të vërteta dhe imagjinatës së pacak. A është tematika, pra Ballkani shtysa për të krijuar një gërshëtim të tillë? Pra a është në vetvete Ballkani i gjendur ngaherë mes së vërtetës dhe imagjiantës?
L.S: Në sagën time shqiptare dhe ballkanike ka një sistem që e kushtëzon dhe mundëson. Romani i parë ”Librat e babait” është një lloj ,,matrice”, që i përmban të gjithë librat e mundshëm të shkruar e të pashkruar të sagës, duke e përcjellë historinë e prezencës së çdo libri në bibliotekën e babait, ose mund të thuhet se: tërë saga ballkanike i ngjanë një biblioteke të veçantë.
Në raftet e bibliotekës gjenden libra mbi dhitë, ngjalat, fluturat, jeniçerët, polifonët, kufijtë…, që më ofrojnë nisje të ndryshme për librat e sagës ballkanike. ”Librat e babait” mundëson që pjesët e romanit të lexohen edhe si tërësi edhe si të ndara…
A.D: Nisur edhe nga prologu i atij romani të parë, një pjesë e krijimtarisë tuaj është cilësuar shpesh autobiografi si dhe autofiksion. Në çfarë niveli është ndërtuar marrëdhënia mes reales dhe trillit në letërsinë tuaj?
L.S: Vet fakti se burimi kryesor i ,,sagës ballkanike” është fati i një familjeje shqiptare, e bën të paevitushëm prezencën e elementeve autobiografike dhe autofiksionale. Realja në letërsinë e vërtetë shpeshherë katarzon në imagjinatë dhe anasjelltas. Këtu nuk ka rregulla. Dominon një forcë e brendshme të cilën në fenomenin letrar e mundëson providencialja, si art i veçantë…
A.D: Rropatja e babait për të ruajtur identitetin e tij dhe të familjes në rrethana nga më të pafavorshmet është një ndër linjat kyçe që lidh romanet e Sagës. Si mendoni, sa e rëndësishmeështë për një njeri ruajtja e identitetit në çdo rrethanë?
L.S: Njeriu në egzil si rrallëkush tjetër e ndjen nevojën për identitetin burimor. Humbja e identitetit është mungesë kryesore e njerëzores, kuptimit të jetës, sfidë e përditshme mbijetimi. Është e kuptushme se saga ime shqiptare qëndron mbi shtyllat e identitetit. Ndër elementet e identitetit që mund të vijnë në pyetje në egzil është gjuha e nënës, himni i vërtetë i mbijetimit. Në sagën ballkanike, sidomos në romanet “Polifonët, “Ballkanbabilonasit” dhe të tjerët, problematizohet gjuha si kusht kryesor i identitetit…
A.D: Ju shkruani në disa gjuhë: shqip, maqedonisht dhe frëngjisht. Në çfarë raporti e shihni letërsinë tuaj dhe gjuhën si mjet të sajin?
L.S: Rasti vendosi që të shkollohem në gjuhën maqedonase dhe të studioj gjuhën dhe letërsinë frënge, por i mbeta deri në fund besnik shqipes, gjuhës së nënës. Shkruaj në tri gjuhë, por shqipja është e strukturuar edhe në gjuhët tjera, shkruaj në gjuhën e një lloj osmoze që ma mundëson ndoshta thjeshtësinë në shprehjen letrare, kalimin më të lehtë prej njërës në gjuhën tjetër.
Jeronim De Rada, kodifikuesi i shqipes, në “Këngët e Milosaos”, dhe jo vetëm, njëkohësisht i shkruante dhe i përkthente vargjet e tij në italisht. Ai për këtë i shkroi Faik Konincës:
,,Questa modiisima (gjuha italine) non era mia nativa!” (“Kjo e mallkuara s’më ka qenë gjuhe e nënës!). Letërsia ka një gjuhë të vetme të brendshme, që ndoshta ekziston edhe para aktit të shkrimit…
Edhe kur shkruaj në gjuhë të tjera, veprat e mia frymëmarrjen e kanë shqip…
A.D: Si mendoni, a ka letërsia kombësi e nëse po, për ta caktuar atë duhet marrë parasysh tematika e trajtuar prej saj, gjuha me të cilën ajo shkruhet apo diçka tjetër?
L.S: Besoj se në instancë të fundit letërsia s’ka kombësi. Vënia e letërsisë në kontekst kombëtar ose nacional, bëhet në raste historike, kur letërsia merr kuptim utilitar, por edhe ndoshta si fazë e nevojshme. Kombëtarja në art tretet ose humbet në universalen. Arti letrar i Shekspirit, sot më shumë i takon tërë njerëzimit, sesa kombit anglez!
Natyrisht se tematika dhe gjuha me të cilën shkruhet letërsia janë me rëndësi, por gjithmonë ka diçka që i tejkalon, transcendon në vlera unikale…
A.D: Shtëpia e njohur botuese “Fayard” ka botuar edhe Kadarenë, edhe ju. Si ka qenë për ju fakti që jeni dy shqiptarë pjesë e një botuesi kaq të rëndësishëm frëng?
L.S: Fillimi i botimit të librave të parë të ,,Sagës sime Ballkanike” (“Koha e dhive, “Librat e Babait”, “Muzeu Ateist”) prej shtëpisë botuese ,,Fayard” ishte një sinjal inkurajues ta vazhdojë projektin romanesk që kisha filluar dhe i cili, me përkthimet në më shumë gjuhë i bëhej i njohur edhe publikut më të gjerë evropian. Sidomos botimi i parë te ,,Fayard” – i “Koha e Dhive” (Le temps de chevres) u prit shumë mirë prej kritikës franceze letrare dhe më vonë edhe të pjesëve të tjera të Evropës. Ndsohta më e rëndësishmja në recepsionin evropian të Sagës ishte zbulimi i parametrave që nuk zbuloheshin prej lexuesve ballkanik.
Në revistën e kritikës letrare ,,Livrs hebdo”, ,,Saga Ballkanike” është radhitur ndër romanet e mëdhenj të Evropës. Besoj se botimi i romaneve te ,,Fayard” luajti rol të rëndësishëm.
A.D: A ju ka ndihmuar njohja e gjuhës frënge në raportin që keni krijuar me këto përkthime, pra me veprën tuaj në atë gjuhë, pasi ndryshe nga shumë shkrimtarë të tjerë, keni fatin ta njihni atë gjuhë?
L.S: Unë kisha fatin e rrallë që katër romane të mijë t’i përkthejë poligloti i rrallë, zoti Patrik Krisman (zotëronte 20 gjuhë midis të cilave edhe shqipen), ambasador i Francës në Shqipëri. Ai ishte erudit i madh, përkthimet e tija ishin simfoni e vërtetë e bukurisë dhe dijes. Siç citova më parë Remi d’Gurmonin ,,shkruhet me jetën”, jeta ime është shënuar prej frëngjishtes ashtu që është e paevitueshme që ajo mos të ketë ndikim edhe në veprën time letrare…
A.D: Milan Kundera hoqi dorë nga çekishtja për hir të frëngjishtes, ndonëse kishte edhe rrethana të tjera që e shtynë të ndërmerrte një hap të tillë. Po ju, a e keni menduar ndonjëherë, qoftë edhe nën sistemin paraardhës, diçka të tillë?
L.S: Mbetemi përgjithmonë të strukturuar në gjuhën në të cilën jemi lindur, ikja prej saj vetëm i zmadhon iluzionet. Edhe kur shkruani në gjuhë tjetër, kur ,,ikni” në gjuhë me difuzion të madh, ju s’bëheni kurrë pjesë definitive e saj. Ndoshta më karakteristik është rasti i Amin Malufit (anëtar i Akademisë Franceze), se ai i Milan Kunderës. Një shkrimtar i njohur ballkanik i pyetur pse s’ka mësuar gjuhë të tjera, ka thënë se akoma po mësonte gjuhën e nënës…
A.D: Në studimin “SAGA BALLKANIKE E LUAN STAROVËS – një lexim hermeneutik”, Fatmir Sulejmani, mes të tjerash, shkruan se vepra juaj është më e njohur, më e lexuar dhe më e vlerësuar jashtë sesa brenda botës shqiptare. Si ju bën të ndiheni ky fakt?
L.S: Prof. Fatmir Sulejmani, është jo vetëm një njohës i shkëlqyeshëm i veprës sime, por ai me thellësinë e studiuesit, me intuitën e shkrimtarit kontribuon në mënyrë të veçantë që vepra ime letrare të bëhet më e njohur brenda botës shqiptare…
Me veprën time, plotësisht me tematikë shqiptare, fatmirësisht bëhet më e njohur bota shqiptare, e lexuar dhe e vlerësur nga të tjerët. Unë s’e di kur, por besoj se vepra ime do të kthehet aty ku e ka vendin, në botën letrare shqiptare…
A.D: E gjithë Saga është polifonike. Në të ndërthuren shumë zëra të ardhur nga botë të ndryshme gjeografike e historike, por edhe nga diskurse të ndryshme si eseistike a filozofike… A ju është dashur të kërkoni në “burime të ndryshme” apo është veç një vend unik nga ku buron e gjitha?
L.S: Një prej romaneve të sagës balkanike u është kushtuar Polifonëve shqiptarë. Këndimi polifonik dy dhe tre zërësh, por edhe katërzërsh (i vetmi te Toskët e Labërisë, por i vetmi edhe në botë), ka magjepsur njerëz të famshëm në botë, (si Bajronin, për shembull), dhe paraqitet si një lloj “personazhi” në romanin Polifonët.
Secili zë në këngën polifone, duke u nisur në kohë të ndryshme të këndimit, mund të kuptohet si “disharmoni”, por zhvillimi i këngës i përcjellur prej ,,isos” përfundon në harmoni të vërtetë! Një kohë të gjatë jam preokupuar me vepra të panumërta mbi polifoninë shqiptare (sidomos prej veprave të Benjamin Krutes, Ramadan Sokolit, Vasil Toles …), prej të cilave e kuptova se këndimi polifonik është boshti më i fortë i identitetit shqiptar. Epopeja heroike polifonike rrëfen edhe për periudhat më të dhimbshme të historisë shqiptare.
Edhe pse këndimi polifonik ka mbijetur me plagë dhe shpërdorime, sidomos në kohën e realizmit socialist, ai mbetet himni i vërtetë i shqiptarëve. Për mua struktura e këngës polifone katërzërëshe ka qenë paradigmë e vërtetë për komponimin e sagës romaneske ballkanike: si të bashkohen zërat ,,e ndryshëm” në simfoni harmonike. Kam gjetur mbështetje edhe në teoritë e Mihail Bahtinit, sidomos në tezën e së “vërtetës polifonike”, sipas së cilës,”më shumë zëra i sijellin pjesët e së vërtetës”.
E “vërteta polifonike” kërkon më shumë zëra simultanë, të cilët plotësohen njëri me tjetrin. Mihail Bahtini vlerëson se personazhet në veprën letrare kanë zërin e vetë dhe narratori është njëri prej këtyre zërave. Këto mendime mund t’i pershtaten edhe fenomenit të muzikës polifonike shqiptare, që kam tentuar ta zhvilloj në romanin ”Polifonët”.
Në roman sugjerohet se ndoshta gjithë popujt kanë ndonjë këngë, të cilën ndërkohë e kanë harruar. Sa më parë që popujt e kujtojnë këngën e harruar, aq më herët do ta gjejnë shpirtin e tyre të vërtetë polifonik! Sot ky sugjerim është më i nevojshëm se kurdoherë më parë në historinë e deritashme të botës dhe të popullit shqiptar në veçanti…
A.D: Personazhe realë ripërmasohen në kuadrate mitologjike çka i jep një tjetër ton narracionit. Në “poçarinë tuaj krijuese”, si kryhet ky proces?
L.S: Teza ime keyesore në “sagën ballkanike” është se metaforat dhe mitet nisjen dhe verifikimin e kanë gjithmonë në jetën reale. Por në mitet e gjithë popujve, problem kryesor është zbulimi ku qëdron fuqia e trimit, ose shpirti i vërtetë i heroit. Faktikisht, në fillim të mitit, nuk dihet se ku është fshehur shpirti që në vetvete paraqet atë që intrigon. Eshtë e logjikshme që zbulimi i të panjohurës, vendi i forcës së mbinatyrshme të heroit mitik, të paraqesë atë që është më e rëndësishme, më inventive dhe atë që paraqet tërësinë më të vlefshme narrative aristike të gjithë miteve të llojit të tillë…
A.D: Së fundmi, në Shqipëri u botua “Emigrimi i ngjalave” nga shtëpia botuese Poeteka. Me ç’emocoin e përcillni botimin e një vepre në vendlindje?
L.S: Arian Leka dhe ,,Poeteka”, u afirmuan si një institucion i veçantë viteve të fundit në Shqipëri, si burim shprese se vijnë ditë më të mira për letërsinë, pas kohës së gjatë të realizmit socialist. ,,Poeteka” filloi me një përkushtim të madh t’i botojë veprat e mia në Shqipëri, duka filluar me botimin e poezive ”Karatagjena nuk mposhtet” dhe romanit “Emigrimi i ngjalave”, kurse ka në plan të botojë dhe romanet: “Muzeu i ateizmit”, “Bregu i ekzilit”, “Polifonët” dhe besoj romanet tjera, tani më të botuara në gjuhët kryesore botërore. Botimin e veprave të mia në vendlindje e përjetoj si një rilindje shpirtërore, si përfundimin e një procesi të gjatë dhe të dhimmshëm, si një lloj kthimi dhe plotësimi të amanetit të familjes së humbur në meandrat e egzilit…
A.D: Në atë vepër, liqeni i Ohrit merr një vlerë krejt të veçantë: Duket sikur ai është një pasqyrë ku shfaqen gjithë gjendjet e rrëfyesit, të mbrujtura ose në momentin kur është përballë tij, ose kur sheh pas ndër kujtime. Ikja dhe kthimi; e shkuara dhe e ardhmja; ëndrra dhe e vërteta… A është ai liqen eliksiri i përjetsisë së letërsisë tuaj?
L.S: Është thënë se “s’ka kthim prej egzilit”, siç nuk ka kthim në kohën e humbur. Prusti kthimin e kohës së humbur, ose rigjetjen e saj, e imagjinonte vetëm në krijimin e veprës së përsosur artistke. Kjo paradigmë prustiane më ka ndihmuar ta imagjinoj gjetjen e kohës së humbur të familjes në egzil në një kronotop letrar. Duke e humbur vendin e lindjes (Shqipërinë) e duke mos gjetur kompensim për të, unë në veprën time si atdhe të vërtetë e imagjinoj Liqenin e Ohrit. Duke ikur prej bregut të lindjes (botës magjike të Lasgush Poradecit), fati i jetës më solli në bregun tjetër, në “bregun e egzilit”. “Bregu i egzilit” është titulli i romanit që do të botohet së shpeti në Shqipëri.
Letërsia ime mbijeton si kërkim i baraspeshës ndërmjet dy brigjeve të Liqenit – Atdhe. Midis dy brigjeve gjendet kufiri i mallkuar që ndante shpirtrat e njerëzve, në ujërat e liqenit ku fillon udha reale e mitike e ngjalave, që vazhdon nëpër dete dhe oqeane deri te Deti Saragos, mandej kthimi i brezave të rinj të ngjalave në Liqen, në fund të kësaj odiseje tragjike shumëvjeçare…
A.D: Po aty thoni Shqipëria: toka e vendlindjes së heronjve të Sagës sime të Ballkanit. Por në këtë Sagë, heronjtë janë njerëz normalë, Babai, Nëna… Mendoni se është pikërisht kjo vendlindje ajo që u mundëson të jenë heronj?
L.S: Vërejtja është e saktë: herojntë e sagës ballkanike janë njerëz normalë, Babai, Nëna, Vëllezërit, Motra… Ndonjëherë degjoj zëra kritikë se do të ishte më mirë t’i identifikoj ,,herojntë” e sagës sime me emra, vendlindje dhe të tjera.
Por qëllimi është që këto personazhe nisjen ta kenë te universalja, që është edhe kuptimi i fenomenit artistik-letrar, mandej të përfundojë identifikimi lokal në variantet e universales. Poetika romaneske e sagës balkanike ndoshta është në kërkimin e daljes së familjes nga një lloj labirinti, në të cilin ,,shoqëria”, me instucionet e veta, me monopolizimin e pushtetit, e mban njeriun dhe familjen peng të perjetshëm.
Prandaj në librat e mi s’ka heronj prometeanë, as fitues definitiv, por njerëz që me fatin e tyre të përjetshëm triumf të vetëm kanë disfatën dhe vujtjet. Këta njerëz s’kanë emra, por kanë jetë dhe misioni i letërsisë është ta kerkojë këtë dhe ta bëjë të pavdekshme…
A.D: Të gjithë largoheshin ndërkohë që unë kthehesha. A është fati i njeriut të jetë gjithnjë në lëvizje?
L.S: Bëhet fjalë për kthimin tim në Shqipëri, që simbolizon njëkohesisht kthimin e familjes, pjesa më e madhe e së cilës nuk jeton më: Nëna, Babai, tre vëllezërit më të moshuar. Në vitin 2003 qyteti i Pogradecit më shpalli Qytetar nderi. Vite para kësaj date, në kohën e komunizmit shqiptar, besnik i stalinizmit, vinim te Manastiri Shën Naum dhe me dylbi e vështronim Pogradecin, duke e kaluar kufirin në mënyrë pamore, pa shpresë se do të mbarojë koha e këtij kufiri.Kthimi im në Pogdradec u shënua si një festë e vërtetë, në të cilën erdhën kushërinjtë, miqtë prej Tirane, Maqedonie dhe shumë vendës. Kjo ishte ditë e madhe ne jetën e familjes, por edhe për veprën time letrare të sagës shqiptare. Më kujtohet akademiku Jorgo Bulo, i pranishëm në këtë ngjarje, bashkë me kushëririn tim – akademikun Eduart Sulstarova. Tekstin e shkruar enkas për këtë rast, akademik Jorgo Bulo e perfundoi me fjalët: ”Nëpërmjet veprës letrare autori u kthye në vendlindje!” Dhe pati plotesisht të drejtë…
A.D: Dhe në mbyllje, edhe pak muaj mbushni tetëdhjetë vjet. Kanë mjaftuar kaq vite për ta rrëfyer të gjithë sagën e këtij gadishullit tonë?
L.S: Sagën time ballkanike e shkruaj prej viteve 90 të shekullit të kaluar, domethënë më shumë se 30 vjet. Deri tani, janë botuar 20 vëllime, mbi 5000 faqe, në 20 gjuhë, shumë studime, kritika letrare, doktoratura të mbrojtura në vende të ndryshme të botës…
Por kur shkruani, nëse jua mundëson shëndeti, ju nuk e ndjeni se kur është mjaft, ose ku është fundi. Puna e të shkruarit është si puna e Sizifit: gjithmonë rifillon. Në frymën e sintagmës së Alber Kamysë: duke shkruar duhet të ndjehet lumturia e Sizifit…
Saga balkanike vazhdon të degëzohet dhe ka zona që mbeten të errëta, por Ballkani është një rezervuar mitesh,, historish dhe fatesh të pasosura…
