Fytyra e vetme e Mërkur Bua Shpatës, por dhe e rrallë ndër stratiotët shqiptarë të shekullit XVI,[1] qëndron sot ballë nesh, shfaqur kështu pas thuajse pesë shekujsh, duke kapërcyer nëpër mjegullat e historisë. Eshtë një portret i fuqishëm e njëkohësisht melankolik, me një tis të lehtë trishti, çka në fillim studjuesit dhe historianët e artit nuk e kuptonin se i kujt ishte ky portret. Për më tepër që Lorenzo Lotto që e kishte pikturuar këtë portret, nuk e kishte shkruar emrin e stratiotit pas telajos, as datën apo emrin e tij si artist. Kështu, piktura me dimensionet 1,18mx1,05m dhe në bojë vaji, ishte anonime, me një titull galeristi: «Portret burri» apo «Ritratto di gentiluomo». Një dritë okër e ndriçon në veçanti fytyrën e stratiotit Mercurio Bua, me një beretë të zezë në kokë, portretin e këtij stratioti që edhe pse një figurë heroike e luftrave të Italisë por dhe në luftrat e Europës, këtë çast të jetës së tij kishte dy sy të paqtë, por gjithashtu të lodhur, ndoshta nga luftrat e gjata e të pambarimta. Mund të imagjinosh për një çast stratiotin që ka ardhur në atelierin e piktorit për të pozuar, duke i treguar njëkohësisht historinë e tij, siç ndodhte gjithnjë midis artistit dhe personazhit para tij. Dhe sigurisht ai duhet të ketë shkuar disa herë në atelierin e venecianit Lotto, një piktor që punonte shumë me metaforën, simbolin, siç vihet re edhe në këtë tablo.
Në fillimin e viteve 1500, në Itali apo vendet e tjera të Europës, portrete të tilla bënin mbretërit dhe princat e oborreve mbretërore e të perandorive, si ndodhte me portretet e François I, Louis XII, të Henri IV, Henri VIII, të dozhëve të Venedikut si Loredano, etj., të Papëve të Vatikanit apo mbretërve të Napolit, princave e markezëve të Milanos (Sforza), Firences, Pizës, etj., apo proveditorëve e “condotiere”- ve të principatave italiane, kalorës të mëdhenj, emrat e të cilëve hynë në historinë e madhe të Europës. E padyshim, një prej tyre ishte dhe Mërkur Bua Shpata (1478-1542), pinjoll i një familjeje të madhe, emrat e të cilëve historiani gjerman Carl Hopf i ka gjetur në librat kishëtarë të kohës byzantine dhe ku në krye të dinastisë shqiptare Bua, ai ka vendosur N. N. Bua. Hopf shkruan se emri Spatas gjendet që në vitin 1304 ndërsa Bua në 1333. Bua kishte dy djem, Nikolla, “protovestiaire” (funksionar i lartë në oborrin perandorak bizantin) i Stefan Dushanit (më 1345-1349) dhe Mihali. Biri i Nikollës ishte Petro, zot i Angelocastro dhe i Delvinës, e kështu me rradhë te Gjin Bua Shpata, Zebenishti, etj. Dihet që Bizanci që sundonte edhe në shekujt XIII-XIV në Konstantinopojë, bëri zhvendosje popullate, ku mijra shqiptarë i dërgoi drejt Artës, Prevezës, Kretës dhe kryesisht Peloponezit. Sidoqoftë më vonë, emri i Mërcurio Bua-s do lidhej me bëmat e tij historike si kalorës i shquar në luftrat e More-së dhe veçanërisht të Venedikut, duke theksuar në veçanti dhe një nga betejat më të famshme siç ishte ajo e Marignano-s bashkë me “condotiere”-n venecian Bartolomeo d’Alviano. Por stratioti shqiptar kishte shërbyer edhe nën flamurin e mbretit të Francës Henri II, edhe të perandorit të perandorisë romano-gjermanike Maksimiliani, të princit Ludovico Sforza të Milanos apo Republikës “Serenissima” të Venedikut ku pritej gjithnjë me nderet më të mëdha. Madje pikërisht në këtë periudhë, në 1523 ai ishte pritur në mënyrë të bujshme nga dozhi Gritti në Venecie. Bua kishte një trupë të vetën stratiotësh që e ndiqte nga një luftë në tjetrën.
Historianët e artit thonë që kjo pikturë është pikturuar nga Lotto në vitet 1530. Por kur saktësisht? Piktori nuk e ka shkruar prapa pëlhurës dhe mesa duket letrat shoqëruese kanë humbur si nga librat e piktorit (“Libro di spese diverse”), të cilët në përgjithësi shënonin të gjitha shitjet e pikturave, por dhe në librat e atyre që e blejnë, dhe pikësëpari Bua. Por si duket pas vdekjes së Bua-s, e shoqja e tij e re dhe fisnike nga Treviso, e ka shitur si një punë të Lotto-s, i cili atë kohë vlerësohej shumë, krahas Tician-it, Boticcelli-it, Giorgione-s, etj. Pra shumë detaje janë të errta, por sidoqoftë mund të themi se kjo vepër e Lotto-s është ndoshta më e hershme se viti 1530. Pas betejës së Pavia-s, ku mbreti francez François I u mund dhe u kap rob, në Italinë e veriut pati një lloj qetësie dhe ndoshta pikërisht atëherë duhet të jetë pikturuar dhe kjo tablo. Mërkurio ishte ende një “condotiere” me shumë emër në Venedik. I biri i tij kishte shkuar në shërbim të perandorit Maksimilian ku dhe do të vritej vite më vonë në një nga betejat e famshme të perandorit.
Siç dihet, gruaja e parë e Mercurio-s, Maria Bokali (Boccali), vajza e bashkëpatriotit të tij Niko Bokali dhe e Catarina Arianitit, krushkë e Skënderbeut, vdiq papritmas në moshë të re në vitin 1524, në Venecie, dhe u varros në kishën e San Biagio-s të këtij qyteti. Ajo ishte vajza e miqve të tij Bokali, shqiptarë edhe ata të ikur nga luftrat në Moré, kundër osmanëve, kur më së fundi ranë dhe kështjellat veneciane të Greqisë si në Nafplio, apo më parë bastionet e fuqishme venedikase si Qipro e Kreta. Një nga pinollët e famshëm të Bokalëve vazhdonte të shërbente në gardën e afërt të mbretit François I. Pasi qëndroi pak kohë i ve, Mërkurio u martua me vajzën e një fisniku të pasur nga San Juliano, Alvise Balbi, çka tregohet dhe në unazën e dytë që ka vendosur në gisht. Dora e tij është vendosur në cepin e tavolinës, ku pranë qëndron një kafkë e vogël që të kujton gruan e tij të vdekur si dhe petalet e zbehta të trëndafilit përreth. Duket sikur ajo dorë i mban pranë ato.
Pikërisht në atë periudhë, nga Roma, Lotto kishte ardhur në Marches e pastaj në Bergamo dhe Treviso. Vallë tabloja është pikturuar në Marches apo në Treviso? Imazhi i Treviso-s në tablo të sugjeron se është pikturuar pikërisht atje, por nuk është e vështirë për një piktor ta bëjë ilustrimin e një qyteti edhe pa qenë konkretisht në atë vend, mjafton ta ketë skicuar më parë.
Po përse historiani i artit Humphrey e ka datuar këtë tablo në vitin 1535, ndërkohë që mendimi i mëparshëm unanim kishte qenë se Lotto e kishte punuar në vitin 1530? Mjafton të bëjmë një përafrim me tablonë tjetër të Lotto-s “Portreti i argjendarit, i parë në tri këndvështrime” për të kuptuar se këto dy portrete janë pikturuar në të njëjtën kohë, me të njëjtat ngjyra dhe se janë tepër të ngjashëm. Mjekra e dy personazheve është e njëjtë, madje dhe hunda apo drita e portretit. Eshtë e habitshme të arësyetosh se nuk përkon ky portret me pikturat e tjera të kësaj periudhe. Por ç’janë 5 vjet në krijimtarinë e një piktori? A ndryshon vallë shumë stili i tij brenda pesë vjetëve? Sigurisht që jo, veçanërisht për piktorët e Renesansës…
I pari që flet për këtë portret është historiani Pordenone, i cili i referohet inventarit të galerisë Borghese në vitin 1790 në Romë. Por shumë më vonë, në vitin 1952, Della Pergola e identifikon këtë portret të Lotto-s, duke cituar inventarin e fisnikes romane Olimpia Andobrandini, si «një tablo me pëlhurë e pikturuar nga Lorenzo Lotto dhe që vinte nga koleksioni i xhaxhait të saj, kardinalit Ipolitto Aldobrandini dhe që duhej të ishte një autoportret. Kjo u pranua nga disa historianë, por historianë të tjerë qëndruan skeptikë dhe me rezerva ndaj këtij pohimi, meqë unazat në dorën e personazhit të pikturuar sugjerojnë se ai ka qenë apo është i martuar. Pra pse ishte pronë e tij s’do të thoshte se në atë tablo ishte vetë ai. Më 1530, Lotto ishte 50 vjeç, por personazhi duket i ri për këtë moshë. Kur shkruhet se është bërë nga “medessimo”, duhet kuptuar se është bërë nga vetë ai, dora e Lotto-s. Më 1981, historiani tjetër Puppi deklaroi se duhet të jetë portreti i një filozofi okulist e letrar venecian, por kjo dukej e pabazë, siç shkruan dhe studjuesi Peter Humphrey në librin Lorenzo Lotto. Kritiku tjetër i artit, Riccardi, në vitin 1989, deklaroi se ky portret ishte ai i stratiotit Mercurio Bua, “condottiere Albanese” në shërbim të Venedikut. Me këtë hipotezë u bashkuan dhe kritikë e historianë të tjerë arti të epokës së Rilindjes siç ishin Beguin (1993). Tri ishin argumentet e këtyre historianëve e kritikëve: Bua ishte një ushtar që vinte nga Ballkani, pra ai duhej ta kishte adhuruar Shën Gjergjin; se qyteti prapa i ngjan Treviso-s, ku Bua ka jetuar dhe ka ngritur madje një shapelë kushtuar Shën Gjergjit në kishën Santa Maria Maggiore, ku dhe u varros në vitin 1541, siç shënohet në pllakën e varrit monumental me një ansambël skulptural të skulptorit italian Agostino Busti, bashkë me mbishkrimin, ku jepeshin shërbimet e tij ndaj Venedikut, mbretit të Francës, perandorit të Gjermanisë, etj: “MERCVRIO BVA COMITI E PRINCIBYS PELOPONESI, EPIROTARYM EQVITVM DVCTORI QUI GALUS IN ARAGONEOS DOMICANTIB…», duke vazhduar me shërbimet e tij ndaj pizianëve, Ludovico Sforza-s, Papës, perandorit Maximilian apo mbretit francez François I në betejën e Marignano-s.
Mërkurio Bua ishte një luftëtar që lufta e thërriste çdo çast dhe pak qëndronte në Venedik apo në Treviso e Bergamo, Verona, Milano, etj. Atdheu i tij i vërtetë ishin vendet ku luftonte. Disa herë ai kishte ndërmjetësuar pranë Venedikut të vinin forca të reja stratiotësh nga Morea dhe nga brigjet shqiptare. Dihet kërkesa këmbëngulëse e Bua-s ndaj dozhit të Venedikut që pas tërheqjes së forcave turke nga Korfuzi më 1537, të nisej në krye të një trupe të madhe stratiotësh dhe të çlironte Morea-n. Por Republika Serenissima, nuk donte të bënte luftë të hapur me perandorinë osmane. Kështu, Bua nuk do ta shikonte më vendlindjen e tij dhe atdheun e të parëve. E vetmja gjë që e lidhte me atdheun e tij ishte tashmë vetëm gjuha, besimi (kisha ortodokse) dhe miqtë e tij besnikë stratiotë.
Vitet e fundit Mërkur Bua kishte vazhduar luftrat kundër spanjollëve, madje dhe kundër gjermanëve apo trupave të Brunswick: në nëntor të vitit 1526, ishte “condotiere” Francesco Maria Della Rovere (Tiziano i ka bërë ndërkohë atij një portret të mrekullueshëm) që i kërkon të luftojnë kundër gjermanëve në Frundsberg; më 1527 mbron Bergamon me proveditorin venecian Domenico Cantarini; në shtator të atij viti sulmon në Pavia; më 1529, «Consiglio des Savi» e emëroi Nua-n guvernator të Rovena-s: 250 stratiotët e tij i çon të shlodhen në Treviso dhe 62 të tjerë në Padova; më 1531 i kërkon “Coollegio”-s së dozhit të Venedikut që nëse vdes, “trupa e tij t’i jepet ta komandojë i biri me të njëjtat ndere e shpërblime”; më 1532 e gjejmë të vendosur përfundimisht në Treviso dhe shtëpia e tij është pranë kishës San Nicolo.
Një nga takimet interesante dhe të fundit të Mërkur Bua-s, ishte dhe ajo e vitit 1541, kur ai priti dhe përcolli drejt Francës ambasadorin francez, që vinte nga Stambolli, fisnikun Antoine Rincon bashkë me ambasadorin tjetër të mbretit François I, Cesare Fergoso. Por kur ata të dy kishin kaluar lumin Po dhe ishin ndarë me Bua-n, më pas ishin vrarë pabesisht nga guvernatori i Milanos. Ishte fundi i vitit 1541. Tashmë Bua nuk ishte më në moshë të përdorë shpatën si dikur, nuk ishte në gjendje të rendë majë kalit e të luftonte në këmbë me heshtën e gjatë të tij.
Nga stratiotët e tjerë Bua, kronistët mesjetarë, veçanërisht ata të epokës së “Luftrave të Italisë”, përmendin dhe Alessio Bua-n apo stratiotin tjetër Pradano Bua, nipi i vet Mërkur Bua-s. Alessio apo Aleksi, kishte ardhur nga Nafplio e Moresë në Venedik në vitin 1509 dhe më vonë kishte luftuar në Veneto, në krye të 30 stratiotëve (1510); në Mestre, në krye të 130 stratiotëve, etj. Në Veneto, gjatë një beteje ai u kap rob, por shumë shpejt u shkëmbye me robin kundërshtar Francesco Maldonaldo. (1511). Alessio morri pjesë në mbrojtjen e Veneto-s në vitin 1514 dhe vdiq në vitin 1526. Lidhur me Prodano Bua-n, ai shërbeu në fillim në ushtrinë e Federico Gonzaga dhe më pas u bashkua me trupën e Mërkur Bua-s. Në fillim ai i printe një skuadre prej 15 stratiotësh, por në Crema, e gjejmë në krye të gjashtëdhjetë stratiotëve shqiptarë. Morri pjesë në luftën për pushtimin e Pavias në vitin 1528 dhe vdiq në vitin 1540, pra para se të jepte frymën mbrojtësi dhe idhulli i tij Mërkur Bua, bëmat e të cilit do të përshkruhen nga shumë historianë të mesjetës italiane e frënge, veçanërisht për «Luftrat e Italisë» në fundin e shekullit XV dhe fillimin e shekullit XVI.
Lorenzo Lotto vdiq në vitin 1557, pra 15 vjet pas Bua-s, duke lënë pas tij vepra të jashtëzakonshme, tablo dhe afreske si Virgjëresha me fëmijët, Triumfi i Virgjërisë, San Jeronimi, Portreti i një gruaje me imazhin e Lucrece apo afreskun gjigand të vendosur në shapelën e Suardi-t në Trescore, «Krishti – hardhia e Zotit». Gjithashtu, një nga tablotë e tij Lucina Brembati (por edhe tri të tjera) gjendej në koleksionin tepër të pasur të familjes Albani në Urbino, të cilën zonja Grumelli Albani e kishte shitur në vitin 1882. I pari që tërhoqi vëmendjen ndaj pikturës së Lotto-s ishte specialist amerikan i “primitivëve italianë” Bernard Berenson. Pesëqind vjetori i lindjes së piktorit më 1980 dha mundësinë e një ekspozite të madhe retrospektive në Washington, Paris dhe Bergamo, ku u ekspozua dhe portreti i Mercurio Bua-s, stratiotit të famshëm shqiptar.
Duke shkruar këto rradhë, mendoj gjithashtu se do të ishte e udhës që të kishim një kopje të kësaj tabloje në Muzeun Historik Kombëtar, ku kontributi i stratiotëve shqiptarë më së fundi të gjejë vendin e vet, pasi është pjesë e kontributit shqiptar në mbarë kontinentin europian. Dhe për këtë nuk mungojnë as dëshmitë historike, botimet, portretet, as emrat e imazhet e tyre, as bëmat e tyre të mëdha.
[1] Një tablo e bukur ekziston edhe mbi stratiotin tjetër të famshëm, Giorgio Manessi, duke ecur në një fushë beteje dhe duke tërhequr pas kalin e tij. Po kështu, së fundi janë gjetur edhe disa portrete stratiotësh në një muze të Londrës.
