Nga Mairead Small Staid
“Lexoj libra për të lexuar veten”, shkroi Sven Birkerts në “Elegji për Gutenbergun: fati i leximit në një epokë elektronike”. Libri i tij, i cili sivjet mbush njëzet e pesë vjet që është botuar, përbëhet nga pesëmbëdhjetë ese për leximin, veten, pikëtakimin e tyre, dhe mënyrat se si të dyja kërcënohen nga depërtimi i teknologjisë moderne. Ndërsa kultura rreth tij pësoi ndryshimin e skajshëm që solli interneti, Birkerts-i pati frikë se cilësitë e mbrojtura dhe të vlerësuara për një kohë të gjatë të librit të shtypur kishte rrezik që dalëngadalë të zhdukeshin: ndër to, privatësia, vlerësimi i vetëdijes individuale dhe vetëdija për historinë, jo thjesht për faktet e saj, por ndjenjën e vazhdimësisë së vendit tonë gjatë shekujve dhe në kozmos. “Letërsia ka kuptim jo si përmbajtje që mund të shkëputet dhe përmblidhet, por si përvojë”, shkroi ai. “Ajo është arenë pjesëmarrëse. Përmes procesit të leximit, ne shmangim orientimin e zakonshëm në lidhje me kohën, i cili karakterizohet nga shpërqendrimi dhe sipërfaqësorja, për të dalë në mbretërinë e të përhershmes”.
Duke shkruar në 1994, Birkerts-i ishte i shqetësuar që shpërqendrimi dhe sipërfaqësorja do të fitonin. “Gjendja e të përhershmes” që përjetojmë në një faqeje libri do të humbas në një botë ku shpejtësia dhe fijet ndërlidhëse të saj rriten në mënyrë të pamëshirshme, dhe me bashkë me do të humbas edhe aftësia jonë për t’u dhënë kuptim rrëfimeve, si atyre të trilluara ashtu edhe atyre jetësore. Rrudhja e letërsisë, e leximit të përhershëm, e shkrimit si produkt i një mendjeje të vetme të përqendruar, do ta rrudhte ne, duke na bërë gjithnjë e më pak të aftë të rrokim gjerësinë e botës dhe po kështu thellësinë e vetëdijes tonë individuale. Për Birkerts-in, ashtu si për shumë lexues, të menduarit e një humbje të tillë është rrënues. Ndërsa mundi ta përfytyronte këtë të ardhme të errët, të afërt, ai (më së shumti) i rezistoi shtysës mazokiste për ta parashikuar më konkretisht se duhet, duke u përqendruar tek e tashmja, ku, për një kohë më gjatë, ai të paktën lexon, dhe shkruan. Përmbledhja e tij me ese për leximin, pavarësisht nga titulli, nuk ngjan edhe aq me elegji për letërsinë se sa me një përpjekje për ta ndaluar vdekjen e saj duke shkruar në mënyrë bindëse për jetën e tij kushtuar leximit dhe qëndresën ndaj ndikimit shpërqendrues të elektronikës. Birkerts-i na kujton se një jetë e tillë ka vlerë, ke dëshirë ta jetosh dhe çfarë është më e rëndësishmja, është akoma e mundur. Përballë asaj që po humbasim, ai dëshmon për atë që akoma mund të fitojmë.
Një çerek shekulli më vonë, a arriti ai, a arritëm ne të shpëtonim çfarë mund të shpëtohej? Apo frika më e madhe që kishte Birkerts-i është tejkaluar? Është e vështirë të thuash nëse shohim numrat. Numri i librarive të pavarura që po hapen është më i madh se i atyre që mbyllen, dhe shitjet e librave të shtypur janë në rritje, por fitimet e autorëve janë në rënie. Më pak amerikanë se dikur lexojnë për kënaqësi. Një shtëpie e madhe botuese u mbyll kohët e fundit, ndërsa aplikacioni me rrëfime të instaluara “Wattpad” njoftoi objektivin për të botuar libra të zgjedhur nga algoritmet, pa pasur nevojë për redaktor. Disa nga ndryshimet që Birkerts-i pa të shfaqeshin në horizont – shpikja e librave elektronik dhe mundësitë e hipertekstit dolën të jenë më pak të rëndësishme se sa ishte parashikuar, por ndryshimet e tjera janë më të këqija si për shembull, shpërqendrimi tejet i shpeshtë dhe varësia nga ekrani që gllabëron orët tona.
Ndoshta rreziku më i madh për letërsinë s’është asnjë nga këto shpikjet e reja teknologjike apo përditësimet e tyre të zhurmshme, por thjesht lakmia e lashtë njerëzore në versionin e saj më të fundit dhe më të madh që një shitës librash me pakicë në internet shfaqi në të njëjtin vit që u botua “Elegji për Gutenberg-un”. Gjatë njëzet e pesë vjetët e fundit, Amazon ka treguar babëzi për gjërat e lehta dhe që kushtojnë lirë, këto vlera të kapitalizmit, duke kërcënuar se do të monopolizoj jo vetëm botën e librave, por edhe botën në tërësi. Përballë një kërcënimi kaq tinzar, gllabërues – jo thjesht ky gjigand i teknologjisë, por kultura që ai krijon dhe mbështet ma bën të vështirë ta shkëpus frikën për të ardhmen e librave nga frika për të ardhmen e ekonomive të qytezave, për demokracinë amerikane, për tokën dhe ngritjen e nivelit të detrave.
“Dhjetë, pesëmbëdhjetë vjet më pas, bota s’do të jetë fare siç e mbajmë mend, asgjë s’do të jetë si tani”, shkroi Birkerts-i. “Do të notojmë në impulse dhe të dhëna, mikroçipi do të na bëjë oferta që do të jenë shumë të vështira për t’u refuzuar”. Në të vërtetë, pak prej nesh nuk i kanë pranuar. Ndërsa çdo teknologji e re, që nga smartfon-at deri tek pajisjet ndihmëse shtëpiake që aktivizohen me zë, bëhet pjesë normale e jetës së përfitshme, shumë shpejt, aftësia jonë për ta refuzuar zvogëlohet. Zgjedhja e paraqitur në “Elegji për Gutenbergun”, midis pranimit dhe skepticizmit, vështirë se duket më si një zgjedhje: brezi i ri tani lind i mbështjellë me krahët e shumtë të botës digjitale.
Unë jam dhe nuk jam pjesë e këtij brezi të ri. U linda në 1988, dy vjet para zhvillimit të sistemit të strukturimit dhe formatimit të dokumenteve në internet. Nuk kam pasur kompjuter në shtëpi deri në shkollën e mesme, as celular derisa mbusha tetëmbëdhjetë vjeç. Më kujtohet kur merrja në telefon me aparatura tradicionale dhe mbaja vesh për piiip-in e dhimbshëm, të mezidëgjueshëm. Facebook-u u përhap kur mbarova shkollën e mesme ndërsa Twitter-i kur hyra në kolegj. Orët e arta të fëmijërisë përputhen në mënyrë të përkryer me dritën e venitur të një bote të para-internetit. Thellë brenda meje e di që një botë e tillë ka ekzistuar dhe kishte përparësitë e saj.
Birkerts-i, duke kujtuar pushtetin që kishin librat tek ai kur ishte i ri, shkruan: “Përmes leximit dhe të jetuarit unë dalëngadalë u khteva në një provë e magjepsjes të plotë pas autorëve të librave. Sidoqoftë, kaq të gjalla janë kujtimet e mia për atë shtysë të fuqishme leximi, për atë ndjenjë përjetimi, saqë vazhdoj të kërkoj ta përjetoj edhe sot”. Gjendja shpirtërore që krijohet nga një libër, ajo gjendje në të cilën ti je “i pranishëm në mënyrë aktive në çdo çast, ndërsa lexon atë që është shkruar duke e rikrijuar gjatë leximit”, është ajo që kërkojnë lexuesit, argumenton Birkerts–i: “Ata duan subjekt dhe personazh, natyrisht, por ajo që në të vërtetë duan është një mjet që i kalon në gjendjen e leximit. Kjo gjendje kërcënohet nga interneti gjithëpërhapës. A mundet që premtimi i librit për prani të thellë të na largoj nga kënaqësia e menjëhershme e “pëlqimeve” dhe “shpërndarjeve”?
“Puna me vite në librari më ka bindur se kjo gjendje themelore krijohet edhe për të tjerët”, shkruan Birkerts-i. Kur ishte i ri, ai punoi për një librari të quajtur “Borders”, pjesë e rrjetit asokohe të pvarur të librarive “Ann Arbor”. Pas katër dekadash, tërhoqa libra nga libraria “Literati Bookstore”, në qendër të Ann Arbor-it, Miçigan, pak blloqe banesash më tutje nga ku banoja unë. Raftet e librarisë së dikurshme “Borders” ishin blerë dhe përshtatur nga pronarët në këndin e librave letrar, ndërsa klientët që i shfletonin ishin po ato, sepse librat ishin renditur si më parë dhe ishin po ato tituj, dhe u jepnin po atë ndjesi kur i merrnin në dorë për të shfletuar faqet e para.
Dhe nëse klientët donin libra të modeluar sipas internetit, libra dhuratë të rrjeteve sociale Tumblr, Instagram, ata i shtypnin dhe lidhnin. Kërkohej libri “Aguliçet” i Maggie Nelson-it, “Qyteti i hapur” i Teju Cole, “Cari i dashurisë dhe teknologjisë”, i Anthony Marra, “Mos lejo të jem i vetmuar” i Claudia Rankine-s. Vetmia është ajo që interneti dhe rrjetet sociale mëtojnë ta luftojnë, megjithëse shpesh kanë efektin e kundërt. Lidhja shpirtërore është e vështirë për t’u krijuar, jo sepse ne s’jemi në të njëjtën hapësirë fizike por sepse s’jemi në të njëjtën rrafsh mendor: s’lexojmë të njëjtin lajm; madje as nuk argëtohemi nga e njëjta meme.
Telefonat dhe kompjuterët i japin secilit prej nesh një variant të personalizuar, ose më saktë, të kryer sipas algoritmeve të titujve, anekdotave, shakave dhe fotografive. Madje edhe reklamat që na kalojnë para syve s’janë të njëjta me ato që shohin fqinjët tanë: një palë çizme më kanë dalë para sysh në faqe të ndryshme interneti për javë të tëra. Ne e quajmë këtë material të pafund, jolëndor, një ushqim, ku zor se gjen ndopak vlera ushqyese.
Argumenti i Birkerts-it (dhe i imi) nuk është se librat e luftojnë vetminë. Të mëtosh se çdo aplikacion dhe faqe internet këtë synon, do të thotë ta humbasësh luftën për letërsinë para se të filloj. Jo, fuqia e artit (dhe shumë libra vazhdojnë të jenë ende art, jo argëtim) qëndron në mënyrën se si na bën të shohim në të njëjtën kohë botën brenda dhe jashtë nesh. Lidhja shpirtërore që kërkojmë, marrja në duar e librave ose shfletimi i faqeve, s’do të thotë se jemi me të tjerët, madje as me me të gjallët e as me të vdekurit qëkuri, të cilët shkruan çfarë po lexojmë, por se jemi me veten tonë. Aftësinë tonë më të mirë, aftësinë e jashtëzakonshme që kemi për të dialoguar me veten, priremi ta harrojmë shumë shpejt.
Në fillim të “Elegji për Gutenbergun”, Birkerts-i përmbledh përkufizimin e historianit Rolf Engelsing për leximin “e thellë” si praktikë e zakonshme e shumicës së lexuesve para shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur librat, të cilët ishin të paktë dhe të shtrenjtë, shpesh lexoheshin me zë të lartë dhe disa herë. Ndërkohë që u përhapën në mënyrë masive materialet e leximit, jo vetëm librat, por edhe gazetat, revistat dhe biografitë, gjatë shekujve të fundit u vu re përhapja gjithashtu e leximit “të shpejtë”. I lexojmë këto materiale një herë, shpesh e shpejt, dhe kaq. Birkerts-i krijon terminologjinë e tij: praktika e thellë, e devotshme e leximit “vertikal” është zëvendësuar nga leximi “horizontal”, i cili cek sipërfaqen. Kjo zhvendosje është përshpejtuar marramendshëm që nga koha kur shkroi Engelsing-u në 1974, qëkur shkroi Birkerts-i në 1994, dhe qëkur unë shkrova dje, paragrafin më lart.
Leximi horizontal sundon gjatë gjithë ditës. Ajo që bëj kur shoh çfarë shkruhet në “Twitter” është më pak e ngjashme me leximin e një libri se sa me leximin e udhëzimeve të një recete ose me shifrat e shndritshme të një fature: më japin informacione, nuk më ndriçojnë për ndonjë gjë. Është një mënyrë për të kaluar kohën, jo për të jetuar. Leximi, leximi i vërtetë, ai lloj leximi për të cilin Birkerts-i është mbrojtës i flaktë – mbështetet tek ndjeshmëria jonë vertikale, sado e fshehtë, dhe “kur nuk gjen thellësi, e krijon atë”.
Nuk kam më adresë në Facebook, dhe shoh se po harxhoj gjithnjë e më pak kohë në internet. Ndërsa vitet më shtohen mbi supe, asnjë modë kalimtare, s”po më kthehet në gjendje kronike, përkundrazi, tërhiqem gjithnjë e më shumë nga leximi që të kërkon të përfshihesh plotësisht si ai në fëmijëri. Librat kanë ndryshuar, dhe përtvetësimi nuk është gjithmonë aq i gjithanshëm sa dikur, por mund të gjej akoma, si shënimet e lëna midis faqeve, atë që Birkerts-i e quan “koha e vetes… kohë e thellë, kohaëe gjatë, koha që në thelb na bën të përhumbemi plotësisht. “Dhurata e leximit, dhurata e çdo takimi me artin, është se kjo kohë nuk më braktis kur heq sytë nga libri që mbaj në prehër: zgjat, një minutë ose një ditë. “Diçka më shumë se një shkujdesje gjatë bisedës më lejon t’i them një shoku se jam duke lexuar “Ushtari i mirë” i Ford Madox Ford-it, kur po shëtisnim në rrugë së bashku”, shkruan Birkerts-i. “Në një farë mënyre unë po e lexoj romanin ndërsa ec, kur fle, kur kotem apo shkoj me makinë në dyqan për të blerë qumësht”.
Fatkeqësisht, kjo jehonë që vijon është e vërtetë edhe për leximin horizontal. Nëse kaloj një kohë tepër të gjatë para faqeve digjitale, edhe ajo përvojë vijon në orët që pasojnë. Ekrani shfaqet para syve të mi të mbyllur; mendimet e mia përsillen rreth përmbajtjes së ligjëratës: ripodhimit të saktë të saj, dhe hamendësimit të pikëpamjeve të kundërta. Debate të tilla i përfytyroj edhe në dush. “Kur një vepër të detyron të bëhesh njësh me të, shpesh ka fuqinë që të ndjek pas edhe kur je larg saj”, thotë Birkerts-i, dhe sa do të dëshiroja që kjo përhumbje të ishte pushtet vetëm i një vepre të madhe. Por nuk është: fantazmat depërtojnë përmes fjalëve në ekran, fantazmat e fjalimeve dhe çmendurive, e urrejtjes dhe idiotësisë, të sa e sa shkrimeve të dobëta.
“Por mbase kur nevoja është e madhe, e kërkojmë fjalën në faqe dhe veprën që na bën të kthehemi në fushën e forcave të kohës së thellë”, thotë Birkerts-i. “Libri dhe optimizmi im, mund ta merrni me mend, nuk është i palëkundur se do të shihet si strehë, si një mënyrë për t’u shkëputur nga bota në një hapësirë të shenjtëruar nga subjektiviteti”. Është e çuditshme, që edhe në fillim të vitit 2019, optimizmi im është i fortë. Për mua është e qartë se nevoja është mjaft e madhe, po aq e fortë sa ka qenë dhe do të jetë gjithnjë e më e madhe nevoja për kënaqësinë fizike të leximit të diçkaje të mrekullueshme, në një mënyrë që më rrëmben aty për aty duke më treguar në pëllëmbë të dorës atë që më largohej gjatë gjithë kohës.
“Pa jehonën e asaj që lexon, nuk ka dituri”, shkruan Birkerts. “Jehona është një dukuri e natyrshme, hija e domethënies së bashku me trupin e faktit, dhe s’mund të lulëzoj përveçse në kohë të thellë”. Por koha duket veçanërisht e cekët këto ditë, ndërsa vala e një tmerri rrallë kthehet në dallgë sepse gllabërohet nga një tjetër, ndërkohë që një titull tronditës lajmi në mëngjes vjetërohet deri pasdite. Javët kalojnë, dhe miqtë mund t’i shohim vetëm përmes pasqyrave të shtëpisë argëtuese të “Snapchat-i” dhe Instagram-it dhe të ashtuquajturave “tregime” të tyre, të projektuara për t’u zhdukur. Bashkë me të zhduket edhe ideja e të përhershmes: freskojmë dhe rifreskojmë çdo skedë dhe nuk i ke më. Çfarë presim atëherë? Çfarë shpresojmë të gjejmë?
E dimë shumë mirë, e mbajmë mend, edhe nëse në mënyrë të vagullt, atë gjendje të brendshme gjat leximit që të kënaq më shumë se të shtypësh derisa të lodhesh me gishta në tastierë, kur dihet se ajo që lexojmë në ekran, në një kuptim s’është aty. Sepse, aty në internet, ka një hapësirë të askundit, një kohë të cekët. Sipërfaqja e internetit është e sheshtë dhe e padepërtueshme. Por kur lexon një libër, ne zhytemi, fundosemi, shkrihemi me leximin në trup e shpirt. “Mbajmë në duar një mënyrë për ta zvogëluar vrullin e kohërave”, na siguron Birkerts-i. “Mund t’i bëjmë qëndresë prirjes për sipërfaqësoren dhe të rrëmojmë nëpër libra sepse kështu mund të rimarim, qoftë edhe për pak kohë, përgjegjësinë që shmangim rrokjen e së të tërës. Bukuria e përfshirjes në lexime vertikale qëndron tek mungesa e nevojës për të dëshmuar dobinë e vet. Thjesht procesi të përmbush si i tillë”.
The Paris Review
Përktheu: Granit Zela
Photo by Marvin Meyer on Unsplash
