Intervistoi: Violeta Murati
Njeriu i dosjes, Dënesje në dru, Koha për nuse… janë titujt e parë që më vijnë në mend sapo përmendet emri juaj si tregimtar. Kur kjo ngulitje bëhet e natyrshme, çfarë do të thotë për një shkrimtar, pavarësisht se të tjerë tituj janë lënë jashtë, ndoshta edhe të rëndësishëm për ju si autor?
Gjithmonë është kënaqësi për shkrimtarin kur dikush mban mend diçka të lexuar prej tij. Qoftë ky edhe një lexues anonim, i panjohur për ty, që jeton diku larg, që as e ke takuar dhe as do ta takosh kurrë. Nëse një libër, disa tituj librash, apo edhe një tregim i vetëm mbetet në memorien e lexuesit, shkrimtari ndihet i përkëdhelur. Se në kohët intensive që jetojmë, pothuajse 98 për qind e librave që botohen, harrohen brenda dhjetë viteve të para. “Njeriu i Dosjes” që ju e përmendni, është botuar 30 vjet më parë, në korrik të vitit 1989. Pra, ka mbijetuar për tridhjetë vjet në kujtesën e lexuesve, në kujtesën e studiuesve, të kritikëve, të gazetarëve të kulturës. Libri im i parë, i botuar në vitin 1993 nga Shtëpia Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve që drejtohej nga shkrimtari Zija Çela, nuk gjendet më askund, edhe pse u botua me një tirazh prej katër mijë kopjesh. Një ditë një lexues nga Mirdita më çoi të fotografuar kopertinën e këtij libri që e ruante në bibliotekën e tij personale. U ndjeva vërtet mirë. As librat e tjerë nuk gjenden në treg, përveç dy botimeve të fundit, “Kohë për Nuse” i ribotuar nga Enti Botues Fishta dhe “Rrugë pa krye” që është botimi im i fundit me esè letrare. Edhe pse leximi dhe tregu i librit janë futur në një krizë dramatike, prapë ribotimi i librit tri vite pas botimit të parë përbënte një ngjarje letrare për mua. Një libër që fiton çmimin e lexuesit, ka fituar çmimin më të madh. Aq më tepër që letërsia që shkruaj unë nuk ka asgjë të përbashkët me atë lloj letërsie që njihet si bestseller.
Personaliteti juaj, në fakt, është disi i tërhequr, ndonëse me angazhime në dalje publike e debate politike. Nuk e kërkoni protagonizmin, aq më pak në letërsi… Është çështje besimi apo ka diçka tjetër që nuk shkon me lirinë?
Të shkruarit, krijimi, është një akt shumë personal, proces i një vetmie të thellë, kur ti je vetëm, i rrethuar nga katër muret e heshtura të studios tënde. Është një akt i shenjtë që nuk bën as të përflitet dhe as të përgojohet. Edhe kur rri me miqtë e mi shkrimtarë, poetin Bardhyl Londo, shkrimtarin Zija Çela, poetin Visar Zhiti, apo poetin Agron Tufa, rrallë flas për letërsinë. Letërsinë më shumë e kam dialog të brendshëm me veten në orët e vetmisë, në orët e pagjuma. Aty zënë fill edhe krijimet e mia. Qëndrimi i tërhequr, ngujimi në kullën tënde, nuk është akt mosbesimi. Unë nuk di të ketë besimtarë më të mëdhenj se sa murgjit që mbyllen në manastire. Nga ana tjetër, shkrimtari komunikon me botën nëpërmjet librave të tij. Nëse librat nuk arrijnë të komunikojnë, atëherë përpjekja për të komunikuar nga tribunat, nga ekranet e televizioneve, nga portalet apo gazetat është një përpjekje e dështuar. Unë nuk bëj pjesë ndër ata shkrimtarë që rrinë duke bërtitur “Unë jam Shkrimtar!”. Një protagonizëm i tillë më duket i pakuptimtë, madje i dyshimtë. Ndoshta vjen nga dyshimi që bren nënvetëdijen tënde krijuese se librat e tu janë të përkohshëm, të harrueshëm, të papërfillshëm nga lexuesi. Madje, nuk kam organizuar kurrë një promovim libri. Nuk mund të organizoj një spektakël ku disa prej miqve flasin mirë për librin tim, si për një nuse të sapozbuluar nga duvaku, dhe që u kërkojnë të pranishmëve, miq dhe dashamirë të tutë, ose adhurues të letërsisë, që të blejnë e të lexojnë librin tënd. Mbase jam i gabuar, por një imponim i tillë më duket i pamoralshëm. Natyrisht, kam marrë pjesë kur kam qenë i ftuar në takime të ndryshme me nxënës shkollash, studentë, apo konferenca e takime të organizuara nga bashkitë, shoqatat, bibliotekat.
Për ta vazhduar pyetjen e mësipërme: shpesh, kur shohim shkrimtarë apo intelektualë të çdo fushe të përfshirë në politikë, na duket sikur diçka humbet nga personaliteti i tyre. Mendoni se ky është një rast precedent nga e shkuara jonë komuniste apo sot ky nivel nuk kryen akte, apo merr përsipër kauza të polisit – qytetit, qytetarëve? E shoh këtë mangësi, së paku në reflektimin mbi kulturën, politikat kulturore në vend. Si e shpjegoni?
Kur shkrimtarët ftohen në politikë, natyrisht që ftohen për nevojat e politikës, jo për interesat e shkrimtarit. Në kohë të caktuara, politikës i është dashur imazhi publik i shkrimtarit, simpatia dhe adhurimi që lexuesit kishin për emrin e tij. Kjo është praktikuar sidomos në komunizëm, por edhe nga partitë që u krijuan pas viteve nëntëdhjetë. Megjithatë, pas viteve dymijë shkrimtarët u lanë jashtë politikës. Nuk u duheshin më njerëz që merrnin vota me imazhin dhe qëndrimin e tyre publik, por biznesmenë dhe njerëz me para që blinin vota. Është koha kur procesi elektoral degradoi në shitblerje të votës. Shkrimtarët u lanë jashtë vëmendjes së politikës, madje edhe të opinionit mediatik të kontrolluar nga politika.
Por shkrimtarët shqiptarë kanë një traditë të hershme të marrjes me politikë dhe kanë një kontribut të veçantë në krijimin e kombit dhe të shtetit shqiptar. Dëshmitë e shqipes së shkruar janë vepër e shkrimtarëve të vjetër shqiptarë, Rilindja Kombëtare gjithashtu është punë madhore e shkrimtarëve, aq sa unë e kam thënë edhe herë tjetër se Kombi Shqiptar është një komb i krijuar nga shkrimtarët idealistë, pas asaj trysnie të madhe që krijoi pushtimi shumëshekullor Osman. Në vitet tridhjetë kemi emra të njohur të letërsisë që janë aktivë në politikë, si deputetët Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, apo Faik Konica, Fan Noli e shumë të tjerë. Mendoj se nga pjesëmarrja e tyre në politikë ka përfituar Shqipëria, jo ata vetë.
Shkrimtari, si qenie njerëzore, ka ndjeshmëri të lartë ndaj lirisë, padrejtësisë dhe vlerave humane. Pjesëmarrja e shkrimtarëve në politikë i rrit këto sensibilitete, e bën politikën më humane, nëse ai vërtet, duke qenë i pranishëm në politikë, e shpall identitetin e tij dhe nuk bën kompromis me vlerat në të cilat beson. Pra, nuk ka asgjë të keqe që shkrimtari të jetë pjesë e proceseve politike. Përkundrazi, është një investim për shoqërinë së cilës i përket, jo për atë vetë. Të mos harrojmë se një nga politikanët më të shquar shqiptarë të shekullit të njëzetë, Ibrahim Rugova, vjen nga bota e letrave. Natyrisht, imazhin e keq të shkrimtarit në politikë e krijoi diktatura, nga përdorimi i përdhunshëm që u bëri disa shkrimtarëve.
Keni thënë se çlirimi nga tabutë është një hap drejt lirisë në përgjithësi dhe lirisë krijuese në veçanti. Por edhe ky proces është kaq i ndërlikuar… Çfarë keni pasur parasysh me këtë?
Julio Cortazar në librin e tij të njohur “Rreth ditës në tetëdhjetë botë” shkruan: “Të gjithë shkrimtarët europianë janë skllevër të baptizmit të tyre; nëse mund të parafrazoj Rimbaud-in, na pëlqen ose jo, të shkruarit e tyre mbart bagazhin e një tradite të madhe, pothuajse të frikshme; e pranojnë këtë traditë apo luftojnë kundër saj, ajo jeton brenda tyre, është familjarja dhe sukuba e tyre.” Pra, tradita e fuqishme nganjëherë kthehet në tabu penguese për shkrimtarin. Tabutë e tjera janë më pak penguese, më pak të përfillshme nëse kemi të bëjmë me një mendje krijuese. Dhe një mendje krijuese nuk mund të jetë ndryshe, veçse një mendje e lirë. Kur fillojnë kufizimet, autocensura, frikërat nga tabutë, procesi krijues meket, liria krijuese shuhet. Ne, ndërkaq, nuk kemi një traditë aq të fuqishme sa ta skllavërojë shkrimtarin e sotëm shqiptar, pavarësisht arritjeve të letërsisë shqipe në historinë e saj. Përkundrazi, ajo është inspiruese. Natyrisht, edhe shkrimtari është njeri dhe si njeri ka kufizimet e tij, kufizime që shkrimtari nuk mund t’i dallojë te vetvetja. Ne nuk mund të jemi më shumë se vetja jonë në letërsi, se vetja jonë më e mirë që jeton ndoshta edhe si e panjohur brenda nesh.
Të shkruash kur ke diçka për të thënë – duket se kjo është linja e tregimeve që keni botuar. Me sa ju kemi ndjekur, librat tuaj janë moment, si një kohë e caktuar. Është ideja e intensitetit të krijimit, kur…?
Nuk e kuptoj se si mund të shkruash kur nuk ke asgjë për të thënë. As të flasësh nuk flet dot nëse nuk ke diçka për të thënë. Ndryshe, të shkruarit kthehet në sindromë, të folurit në ves. Të shkruarit te shkrimtari vjen natyrshëm, në mënyrë befasuese. Ti je rrugës duke ecur dhe papritmas e gjen veten brenda një historie, ose ndodhesh i shtrirë në shtrat, duke u përpëlitur në orët e pagjuma, dhe papritmas rrëmbehesh nga një frazë, nga një histori, nga një rrëfim, nga një subjekt… Unë nuk mbaj kurrë shënime. Nuk e di nëse është e mirë apo e keqe mosmbajtja e shënimeve, por me vete kam menduar se ato histori që harrohen nuk meritojnë të shkruhen. Diçka që nuk mbijeton brenda meje, vështirë se do të mbijetonte te lexuesi. Ndodh që disa tregime apo subjekte i kam mbajtur disa vjet në mendje, pastaj në një moment të dhënë jam ulur dhe i kam shkruar me një frymë. Si tregimin “Daiza Zaharia”, për shembull, botuar në librin “Kohë për nuse”. Ka një distancë të madhe midis asaj që krijohet brenda teje dhe tekstit të shkruar. Shkapërcimi i kësaj distance jo gjithnjë është i mundur. E pashkruara gjithmonë është më shumë se ajo që ke shkruar dhe publikuar dhe kjo e bën procesin e krijimit të pandalshëm.
Ndoshta jeni nga të rrallët shkrimtarë që ndiqni “gjithë jetën” një zhanër: tregimin. Ju vini nga një formim joletrar, por besojmë se ka një shkak, nxitje të hershme, pse sot ju quajmë shkrimtar. A keni një histori, zanafillë, që iu përcaktoi të tillë?
Shkrimtari nuk bëhet nga shkolla, shkrimtari lind. Mund të bësh të gjitha shkollat, të jesh njeri shumë i ditur, por nuk je shkrimtar. Shkolla, në rastin më të mirë, të shkurton rrugën midis shkrimtarit të lindur dhe shkrimtarit të realizuar. Është si një lloj harte orientuese që të shpëton nga sorollatjet e pafundme në pyll. Unë, në fakt, doja të studioja për letërsi, por asnjëherë nuk m’u dha kjo mundësi. Tani e konsideroj fat që studiova në Fakultetin e Shkencave të Natyrës, në degën e biologji-kimisë. Ishte, ndoshta, ndër të paktat fakultete ku merreshin dije të pamanipuluara dhe ushtroje të menduarit konceptual. Aq më tepër që unë i doja shkencat, fizikën, kiminë, biologjinë. Ndërsa Fakulteti i Letërsisë, për fat të keq, ishte një fakultet doktrinar, joshkencor. Dijet e mia për letërsinë i kam krijuar nëpërmjet leximeve të shumta, në mënyrë autodidakte, krejt i pandikuar nga shkolla zyrtare, metoda sunduese, propaganda letrareske, kritika e indoktrinuar. Në lirinë që të krijon leximi, refuzon gjithçka që nuk pranohet natyrshëm prej teje dhe pranon atë që krijon harmoni me ty, me shpirtin tënd. Dhe që herët kam shkruar, por vetëm për vete, pa i ndarë me askënd shkrimet e mia. Kur më mërziteshin, i grisja të gjitha dhe pas një kohe bukur të gjatë, ndoshta pas disa vjetësh, gjithçka rifillonte nga e para. Më kujtohet se, si student, dërgova një tregim në gazetën “Studenti”. Ngjarjet e tregimit i kisha vendosur në një nga republikat baltike, në Letoni më duket. E lexuan tregimin dhe vendosën të mos e botonin, ngaqë menduan se duhej të ishte i përkthyer nga ndonjë autor i huaj. Unë u gëzova shumë kur mësova se çfarë kishte ndodhur. Ata nuk e besonin se një student i Shkencave të Natyrës, krejt i panjohur në letërsi, mund të shkruante një tregim të tillë. Pra, sipas mendjes së tyre, unë me siguri e kisha përkthyer, ngaqë e dinin se zotëroja mirë disa gjuhë të huaja. Por akuza e tyre e marrë më dha shumë siguri te vetja, pavarësisht se tregimi nuk u botua kurrë dhe një ditë nuk e di se ku e humba. Edhe pse disa vjet nuk u mora më me shkrim letrar. Tregimin e parë të publikuar e shkrova pas disa vjetësh, mbi një tabak letre, ndërsa bëja dëzhurnin e detyruar në shtypshkronjën ku shtypej gazeta në të cilën punoja. Tregimi quhej “Emri im i bukur”. Pak narcisit apo jo? Pas disa ditësh shkrova tregimin “Mara nuk është e qartë”, tregim që u botua në gazetën “Zëri i rinisë” dhe pati një pritje shumë të mirë midis kolegëve. Një kolege e quajti tregimin më të mirë të botuar në letërsinë shqipe në dyzet vjet. Natyrisht, e tepronte. Kur botova librin e parë, nuk e përfshiva këtë tregim të hershëm. Më dukej se ai tregim kishte njëfarë ndikimi të padukshëm nga Çehovi, kështu që e lashë jashtë librit. Doja dhe dua që në letërsinë time të jem vetëm unë, askush tjetër. Ndërkaq, vërtet, kam botuar vetëm libra me tregime, por kjo nuk do të thotë se nuk shkruaj edhe gjëra të tjera.
Vazhdon të jetë një kujtesë e çuditshme për shkrimtarët shqiptarë gazeta “Drita”, që pushoi së ekzistuari pas ’90-ës me rënien e diktaturës. Ka nostalgji për të. Ju si e kujtoni botimin aty?
Gazeta “Drita”, me gjithë censurën e kuptueshme për atë kohë, ishte gazeta më e rëndësishme për inteligjencën krijuese dhe shumë e dashur për lexuesit. Tregimin e parë në atë gazetë e kam botuar në vitin 1988. Tregimi titullohej “Fundi i shëtitjeve natën”. Vite më vonë, Luljeta Lleshanaku më ka treguar se kur e kishte lexuar atë tregim, i ishin mbushur sytë me lot. Nuk i kishte ndodhur të lexonte kurrë në shtypin shqiptar një tregim aq të dhimbshëm për dramën e individit, dramën e njeriut në shoqëri. Dhe mua, siç më ka treguar pasi u njohëm, më kishte përfytyruar si një burrë diku rreth të pesëdhjetave dhe shumë kurajoz, që guxonte të shkruante gjëra të tilla. Kur u prezantuam rastësisht një vit më vonë, mbeti e habitur që ai flokëthinjuri pesëdhjetëvjeçar ishte një djalë diku rreth të tridhjetave.
Me Bardhyl London, mikun tim, prisnim sezonin e pushimeve që të botonim krijimet tona në gazetë. Pra, kohën kur të mëdhenjtë thyenin qafën plazheve dhe ne ndiheshim pak më të lirë. Kështu vepruam me Bardhin në gusht të vitit 1989. Ai botoi poemën e tij të njohur “Ditë njerëzore”, ndërsa unë tregimin “Orët e pagjuma”. Arshi Pipa, si një vëzhgues i vëmendshëm i procesit letrar shqiptar, e komentoi poemën e Bardhit te Zëri i Amerikës, duke ia komplikuar disi situatën. Ai, nëpërmjet botimeve në fundin e viteve tetëdhjetë, parathoshte atë që do të ndodhte vetëm një vit e gjysmë më vonë: hapjen e Shqipërisë ndaj proceseve demokratike.
Ama me Bardhin kam një histori të bukur. Në vitin 1990 i dërgoj një tregim me titullin “Margaritarët”, të cilin e kam botuar në librin e parë. Pasi e lexoi, më tha se tregimi do të botohej të dielën e ardhshme. Pas disa ditësh më merr në telefon e më thotë të shkoja ta takoja.
“Nuk mund ta botoj tregimin, se është pornografik dhe na merr në qafë të dyve. Guaska që përshkruan në tregim, është metaforë e seksit të femrës”.
“Kush dreq femre e paska lexuar, se ty me siguri nuk do të shkonte mendja për këtë”, – i thashë.
Pimë kafe bashkë dhe i premtova se herën tjetër do t’i dërgoja një tregim të tredhur, pa seks. Bardhi u shkri së qeshuri. Pastaj më takoi të punoja tre vjet në gazetën “Drita”, 1991-1993. Mendoj se kanë qenë vitet më të mira të kësaj gazete në historinë e saj. Tirazhi shkonte mbi njëzet mijë kopje. Ne nuk kishim letër, por kërkesa e tregut ishte edhe për më shumë. Natyrisht, kohët kanë ndryshuar dhe sot nuk e kemi më një gazetë të tillë.
Nga lindin historitë, çfarë trazon në ju lënda letrare në raport me realitetin, idetë (mund të sjellësh edhe shembuj konkretë)?
Përgjigjen më të mirë më duket se e ka dhënë Brodsky kur e pyetën në gjyq se nga i vinte poezia. “Mendoj se kjo vjen prej Zotit”, – tha. Pikërisht për këtë, letërsia, krijimi, arti në përgjithësi, ka diçka hyjnore dhe si rrjedhim, diçka të pashpjegueshme në vetvete. Nuk bëhesh shkrimtar se ke dëshirë të bëhesh, se e mëson zanatin në shkollë, se i vë detyrë vetes të shkruash. Gjithçka është e lindur brenda teje, vjen natyrshëm, si një befasi, si një zbulesë. Ndodh që të shfaqet në ëndërr si një fat i parathënë, kur je duke udhëtuar me tren së bashku me qindra pasagjerë të panjohur, kur je duke shëtitur vetëm në pyll apo duke bredhur pa asnjë qëllim në kokë anës lumit. Mua më së shumti më ndodh në orët e pagjuma, në qetësinë e thellë të natës, kur përpëlitem në shtrat me gjumë të arratisur. “Korbat”, për shembull, jam ngritur nga shtrati në mes të natës dhe e kam shkruar për një çerek ore. Kur kam shkruar “Margaritarët”, mbaj mend se isha i sëmurë keq me grip. Dola në korridor, nxora një tryezë aty dhe i mbështjellë me batanije, e shkrova brenda një pasditeje. Ose një nga tregimet e fundit që kam shkruar, “Diçka i mungon asaj gruaje”. Rilexova tregimin tim “Rruga e Pyllit”. Ndieja se diçka i mungon atij tregimi. Mora e dhashë me veten se çfarë pikërisht i mungonte, por për shumë e shumë ditë nuk e gjeta. Atëherë, pikërisht për këtë, shkrova një tregim tjetër të shkurtër, që tani gjithsesi e dua. Pra, nuk ka as shpjegim bindës se nga vjen dhe pse shkruhet një tregim. Thjesht ndodh.
Tregimin “Njeriu i Dosjes”, një nga krijimet tuaja më të hershme, thoni se e keni shkruar me një frymë një mbrëmje marsi të vitit 1989. Mund të themi se ishte një tregim “i parakohshëm” për dosjet, që tronditi jo pak njerëz. Kujtojmë se Arshi Pipa i ka bërë edhe një analizë letrare-politike… S’ka qenë e lehtë në ato fillime të hyje si shkrimtar “politik”, ndonëse jeta juaj letrare shpesh është dyzuar në këto vite. Çfarë kujtoni nga kjo histori sot?
Nuk jam shkrimtar politik, asnjëherë nuk e kam pasur një qëllim të tillë. Por koha në të cilën u botua tregimi i dha atij një kontekst të fortë politik. Për këtë kam shkruar edhe një esè të gjatë të botuar në librin “Rrugë pa krye”. Arshi Pipa i bëri një lexim të fortë politik, por unë, mbi të gjitha, them se është një krijim letrar. Është kjo arsyeja që më nxiti të shkruaj edhe një esè të gjatë për këtë temë.
Tregimet tuaja priren nga njeriu ekzistencial, dilemat, çfarë është natyrë burimore, origjinë e jetës vendase, lokale… Shumë besojnë se universalizmi në letërsi s’ka punë me lokalen. Ju si e mendoni, ç’kontekste përfshin sot letërsia?
Nuk ka letërsi lokale, krahinore, fshatare, qytetare, femërore, mashkullore. Edhe klasifikimet që bëhen nga shkollat letrare janë tepër të dyshimta, kanë thjesht karakter didaktik, ndaj kurrë nuk i kam marrë seriozisht. Megjithatë, këtu krijohet gjithmonë një keqkuptim i madh, sidomos te shkrimtarët e rinj, që duan me patjetër të bëhen të mëdhenj, të rrokin tema universale. Ernesto Sabato, në një bisedë, duke iu drejtuar shkrimtarëve të rinj, pyeste: A do të bëhesh shkrimtar apo i famshëm? Dhe shtonte: Se fama dhe shkrimtari nuk janë e njëjta gjë.
Mua më kujtohet një lexues imi, shumë dashamirës, por pak naiv. “Shiko, – më thoshte, – shkrimtarët e mëdhenj merren me personazhe të rëndësishme të historisë: Homeri merret me heronjtë e lashtësisë, Shekspiri me mbretër, Ismail Kadare me ministra, sulltanë, kryetarë shtetesh”. Mua më vinte për të qeshur me këtë këshillë, por për mirësjellje kafshoja buzën, qëndroja serioz dhe e dëgjoja gjithë vëmendje. Të ndjekim logjikën e kundërt: një nga tregimet më të bukura dhe më universale që kam lexuar në jetën time është “Gimpel Idioti” i Isaac Bashevis Singer, edhe pse personazhi është një djalë gjysmë i metë, i vonuar. Arëmatësi i “Kështjellës” së Kafkës është një nëpunës i rëndomtë i shtetit, por mbetet gjithashtu një ndër veprat më universale të shkruara ndonjëherë. Sepse vetë njeriu si qenie, pavarësisht nga lokaliteti ku banon, pozicioni në shoqëri, shteti ku jeton, nacionaliteti të cilit i përket, gjuha të cilën flet, është një qenie universale. Brenda një individi të vetëm është i kondensuar i gjithë universi. Të paktën unë kështu mendoj.
Sapo keni ribotuar librin me tregime “Kohë për nuse”, ku fëmijëria krijon tharme rrëfimesh. Çfarë më bën përshtypje, është se librat më të mirë të shkruar nga autorët tanë burojnë pikërisht nga histori të fëmijërisë. Ç’është kjo “moshë” për ju, apo ka idealizim?
“Gjithçka është kremtim në kopshtin e egër të fëmijërisë”, – shkruan në njërën nga poezitë e tij Pablo Neruda. I tillë është edhe kopshti i egër i fëmijërisë sime, një kremtim që nuk mbaron. Pikërisht për këtë, fëmijëria është shumë e pranishme te secili autor. Duket se dalja nga fëmijëria është si një arratisje nga parajsa në të cilën nuk mund të kthehesh më kurrë: Në njëfarë mënyre, fëmijëria ime ka qenë shumë e begatë, e populluar me njerëz shumë të veçantë, me ngjarje, histori, ndodhi, rrëfime pafund. Pastaj, si fëmijë me imagjinatë, zotëroja aftësinë për t’ia begatuar fëmijërinë vetes, pavarësisht kushteve të vështira në të cilat u rritëm. Këtë aftësi e ruaj edhe sot e kësaj dite, aq sa vetë fëmijëria ime më ngjan si fiction.
Natyrshëm flasim për Dukagjinin tuaj… Arketipi juaj në letërsi a merr, a buron, prej andej?
Unë kam lindur në Dukagjin, aty jam bërë katërmbëdhjetë vjeç. Kam jetuar aty edhe tre vite të tjera, pas mbarimit të shkollës së mesme, ndërkohë që prisja të vazhdoja studimet e larta. Them se Dukagjini ka qenë biblioteka ime e parë e madhe, më e pasura që mund të ekzistonte. Sot ai Dukagjin i projektuar brenda meje nuk ekziston më, siç nuk ekziston më ai Dukagjin që na e sjell në librin e saj “Majat e Shalës” Rose W. Lane. Kur lexova për herë të parë librin e Lane-s, më dukej se unë po e zbuloja Dukagjinin që nuk e kisha njohur, edhe pse isha lindur e rritur aty. Pas gjashtëdhjetë vjetësh, unë njihja një Dukagjin tjetër, që gjithashtu ishte magjepsës. Dhe tjetër është Dukagjini që njohin vajzat e mia, por që mbetet gjithashtu magjepsës dhe shumë i dashur për to. Dukagjini ndryshon nga dhjetëvjeçari në dhjetëvjeçar, por duket se magjepsjen e ruan të përjetshme.
Si e krijon njeriu lirinë? Çfarë ju ka bërë të lirë, sepse shpesh vërehet te ju ideja e “arratisjes”, ikjes… apo?
Në anët e mia, pleqtë e shtrirë në shtratin e vdekjes, para se të jepnin frymën, u thoshin të gjallëve që po linin pas: “Po ju la të lirë e të bekuem.” Kjo ishte trashëgimia më e madhe që plaku i shtëpisë mund t’u linte të gjallëve: Lirinë dhe Bekimin e Zotit. Them se kjo shprehje duhet të jetë shumë e vjetër, vjen nga kohët e lashta të pushtimeve të gjata. Por Dukagjini në vetvete nuk ishte pushtuar kurrë nga asnjë pushtues, ishte bërë si një strehë për njerëzit e lirë, ku, siç thuhet, erdhën edhe të parët që themeluan fshatin tim, aty nga fundi i shekullit të shtatëmbëdhjetë. Ndoshta kjo ndjenjë e fortë për lirinë u ngulit fort tek unë në mënyrë të pavetëdijshme, edhe pse linda në një kohë të keqe për lirinë. Dhe njeriu që është lindur me lirinë, që është rritur bashkë me të, nuk mund të heqë dorë kurrë prej saj.
Tani që hapësira reale e shqipes, gjeografia, pothuaj është dyfishuar, do të thotë treg më i madh për librin, mundësi më e madhe njohjeje, por nuk po ndodh kështu. Në të dyja vendet, Shqipëri e Kosovë, a mjaftojnë vetëm agjendat politike, sipas atyre për kalendarë kulturorë? (Rasti juaj, kritika nga Kosova ka folur më shumë mbi librat tuaj sesa këtu në Shqipëri!)
Integrimet kulturore të të gjithë hapësirës shqiptare janë të pashmangshme, jo për meritë të politikës, por si atribut i lirisë që kemi fituar në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoninë e Veriut, në Mal të Zi, kudo ku jetojnë shqiptarë. Tregu gjeografikisht është zgjeruar, por hapësira e librit është ngushtuar për shkak të tëhuajësimit të njerëzve me librin. Si mund të shmanget ky impakt negativ? Kjo është një çështje që kërkon vërtet studim. Por mendoj se duhet një përmbysje në mentalitetin tonë mbizotërues në këto vite nga institucioni bazë i familjes, e deri tek institucionet më të larta të shtetit.
Bashkë me poeten Luljeta Lleshanaku, bashkëshortja juaj, jeni dy individë që “luftoni” për të njëjtin territor. Si ka qenë jeta juaj, a ia dilet jetesa vetëm me librin?
Është një sakrificë, sigurisht, por mendoj se secili krijues ka territorin e tij të pafundmë, ka universin e tij, ku nuk mund të depërtojë askush tjetër. Një herë Luljeta, pasi lexoi një nga tregimet e mia të shkurtra, më tha: “S’më le vend. Ke hyrë në territorin tim. Ky nuk është tregim, është poezi.” “Në letërsi nuk ka tokë të xanun”, – iu përgjigja unë dhe qeshëm të dy.
Duke iu referuar se çfarë dëmi shkakton te brezi i ri mosleximi, keni thënë: “Po shkojmë drejt një shoqërie shpirtërisht të zbrazët dhe intelektualisht të kufizuar…” A nuk është tepër e zymtë kjo qasje?
Më tregonte miku im Visar Zhiti se para disa vjetësh në Itali sondazhet treguan se leximi i librit kishte rënë me dy për qind dhe u bë alarm kombëtar. Kam pyetur librarët këto ditë dhe më kanë thënë se shitja e librit në pesë vitet e fundit ka rënë me dyzet për qind. Pas këtij konstatimi, pyetja që shtrohet është: ku po shkojmë? Natyrisht, drejt një shoqërie shpirtërisht të zbrazët dhe intelektualisht të kufizuar. Por te ne askush nuk i tund kambanat e alarmit.
Cilët janë shkrimtarët shqiptarë që admironi dhe ndihen të rëndësishëm për ju? Kam parasysh letërsinë shqipe të ’900-ës…
Kam dy autorë veçanërisht të dashur, Ernest Koliqin dhe Mitrush Kutelin. Ama e dua çdo libër të vjetër, Naimin që shkroi “Bagëti e bujqësi” me një shqipe të kulluar, Fishtën për leksikun e jashtëzakonshëm, Kristoforidhin në një botim të papërpunuar gjuhësisht të vitit 1930 për shqipen e mrekullueshme. Dhe shumë tekste të vjetra këngësh arvanitase, arbëreshe, tekste të këngëve të vjetra të Veriut, Eposin. “Fort po shndrin njaj diell e pak po nxen”. Që në vargun e parë poeti anonim i së shkuarës, të ul siparin e një tragjedie që pritet të ndodhë. Ka më bukur?
