Që im atë kishte lindur “ I ndërruar”, e mora vesh nga nëna, sa zura mend dhe merrja pak vesh nga kjo botë. Të them të drejtën fjalët: “Mos ia vini re! Është i ndërruar.” i dëgjoja shpesh, por as që e vrijsa mendjen se ç’kuptim kishin ato fjalë. Në të tilla raste mezi prisja t’i kapërdihesha krahëve të saj dhe të rendja mes oborrit, i djerësitur e gjithë pluhur. Në atë kohë luanim lojë “Luftrash”. Dhe për dreq, nuk e di pse, unë gjithmonë duhej të isha komandanti i vrarë. Kur ndonjëri nga shokët më vriste papandehur pas plemës dhe unë duhej të shtrihesha si i vrarë, atëherë dëgjoja klithëm e tim eti. Ai lëshontë një zë të çuditshëm si klithma e një derri kur nuhat ushqim, por ndonjëherë më ngjasonte edhe me hungërimën e një ujku. Përdridhej me kokën gjysmë të ulur rreth vetes dhe pas tri klithmave të gjata, plandosej përtokë. Kjo gjendje zgjaste vetëm për pak minuta. Sipas urdhërit të tij nuk duhej t’i afrohej askush që ta ndihte. Megjithatë, nëna vinte vrik pranë tij me borken e ujit në dorë. Kjo ishtë e vetmja gjë që më trishtonte kur luanim lojë “Luftrash”, por nuk ndodhte gjithmonë. Për shembull, kur im atë kujdesej për dy gomejtë, i pengonte që të mos hynin në ngastrën me grurë, a i nxirrte nga Lugaja e Epërme, unë luaja gjithë gëzim lojë luftrash. Ai nuk do më shikonte të vrarë dhe unë do të shpëtoja nga ajo skenë e çuditshme e tij. Por kur kapërdisej pranë koshit me misër e mbushte llullën me duhan, unë nuk kisha udhë tjetër. Loja jonë e luftës përdridhej gjatë gjatësisë së avllisë, bri një oborri të ngushtë, nuk kishim vend tjetër. Lagjja jonë ngrihej bri një rrëpire, që siç thonin plakat, thyente qafën edhe pula. Në të tilla raste nuk kisha çfarë bëja, ndaj kur vritesha, dëgjoja përsëri kithmën e çuditshme të tim eti. Shokët ndiheshin ligsht nga kjo situatë, por qenë mësuar. Tjetra, im atë nuk stërmundohej nga kjo gjendje vetëm kur vritesha unë në lojë, por së fundmi, pas mesit të natës, ku mbi Kodrinën e Pelegrinëve binte një hënë tmerrsisht e bukur, ai ngrihej vrulltas dhe ulërinte. Në të tilla raste vërtet të krijohej një ndjesi e tmerrshme frike. Por më e çuditshmja qe se, ne, unë dhe dy vëllezërit e mi nuk duhej ta shprehnim. Im atë, pos të tjerave, e kishte zët trishtimin a frikën në sytë tanë, pas asaj skene. E vetmja gjë që ne dëgjonim prej vitesh ishte fjalia e nënës: “Mos u trembni! Është i ndërruar, do i kalojë.”. Pas këtyre fjalëve të gjithë zinim pozicionet e mëparshme, a thua nuk kishte ndodhur asgjë, të fikur, pa pikën e emocionit a frikës në fytyrë. Dy vëllezërit para meje duhej ta kishin pyetur nënën se çdo të thoshte ajo fjalë, “ I ndërruemi”, ndërsa unë e pyeta vetëm ditën kur loja e luftës nuk më interesonte më, por strukesha në terrin tim duke thurrur vargje për të bukurën time. Ato çaste nuk doja të ma prishte qetësinë askush, ndaj hungurima prej derri e tim eti, jo vetëm më fuste frikën, por edhe më acaronte.
“Nënë, nuk të kam pyetur kurrë, duke besuar se ajo fjalë nënkupton ndonjë sëmundje nervore. Por desha ta di nga ti; çdo të thotë, “I ndërruem?”. – e pyeta nënën një natë, kur pas përmendjes së tim eti u ul te tirrte lesh, në një cep të ndriçuar të verandës. Pas disa psherëtimave dhe një makthi që i përhapej dukshëm lëkurës, ajo më tha:
“ Të lindësh i ndërruem do të thotë që gjithë jetën do të kesh brenda shpirtit dhe trupit, shpirtin e dikujt tjetër, padyshim të një të vdekuri. I vdekuri e stërmundon herë- herë mbartësin, se ka ndonjë peng. Thonë që shtatë ditë –netë ka bredhur gjyshja e tij varrezë më varrezë, për të gjetur ndonjë varr të paemër. Gjetën disa. E vunë babain tënd mbi to, por nuk bëzajti. Nëse foshnja nuk qan, shpirti i huaj nuk del. Dhe, nëse kalojnë 40 ditë , ky rit nuk vlen më. I porsalinduri do e vuaj gjithë jetën peshën e shpirtit të huaj. E thënë shkoqur, një pjesë e shpirtit të foshnjës mbetet i ndërruar”.
Unë kisha shtangur, por edhe më vinte për të qeshur.
“Si u beson të tilla andrallave, nënë?’, – i thashë pas një copë heshjtje, kur ajo po mblidhte lëmshin nga boshti.
Ajo vuri buzën në gaz.
“Epo në daç beso, në daç jo, kjo është e vërteta bir. Desh e mbytën me valium mjekët. Ilaçe e dreq, por pa derman. Yt atë është “I ndërruem.”
Për të mos e zgjatur më tej atë bisedë, për mua të pakuptimtë, tunda kokën në shenjë pohimi dhe nisa të bluaj me vete të gjitha ato që dija rreth sindromave nervore të trurit. Mirpo, ditën kur im atë mbeti sa një grusht dhe sytë iu fundosën zgavrave, ndodhi ajo që nuk e prisja kurrë. Megjithëse kisha dy vellezër para meje, ai më thirri mua pranë tij. Në atë kohë isha rreth të njëzetave. Ndjeja dhimbje për të, por uroja që të mos më vinte para situatave të tilla, që do kishin lidhje me të qenurit, “ I ndërruem”. Dhe, për dreq, qe pikërisht kjo.
“Dëgjo këtu ti bir, unë po vdes. Nuk ke pse ligështohesh, të asaj bote jemi të gjithë”
Sytë mu mbushën me lot , por frika që po më përdridhej deri në grykë , se çfarë do të thoshte më tej, ishte më e fortë se dhimbja.
“Unë kam lindur “I ndërruem”, siç e dini. Gjyshja ime, ndjesë pastë, nuk mundi kurrë që të gjente atë që ishte brenda meje. Gjithmonë e kam vrarë mendjen për njeriun e vetmuar, majë kodrinës. Hë de, ke dëgjuar për të, plakun e vjetër, që jeton në majë të Kodrinës së Pelegrinëve? Ai kurrë nuk pranoi të jetonte në rrafshinën e saj. Thonë se për t’i mbajtur zi të atit që ia vranë në një luftë , nuk i duroi njerëzit. Disa herë jam nisur të shkoj ta pyes, por sa herë ngjitesha së përpjetës më vinte ai përshtjellim i çmendur, makthi dhe ulërima. Një zë i brendshëm më thoshte; mos shko. Padyshim që ai zë dilte nga shpirti i huaj, që kam brenda vetes.”
E dëgjoja me sytë shqyer tim atë dhe nuk mund ta fsheh, duart më dridheshin nga një ndjesi e papërshkrueshme.
Mora frymë thellë si për të mbledhur veten dhe i thashë:
“Mos do të ishte më mirë që të shkonte vëllai i madh? Do t’i dukej më e besueshme. Unë, kërthi i dobët, kushedi si do i dukem.”
“Besimi nuk ka të bëjë me madhësinë, por me forcën që kë këtu, qurravec.”, – ma ktheu më thë me një zë të ngjirur dhe shqetësues, duke me prekur mbi kraharor.
I mbuluar djerse zu vend në shtroje, duke ma bërë me shenjë që të nisesha.
Në dalje të derës ktheva kryet nga nëna, me shpresën se ajo do më bënte ndonjë shenjë që të ndalesha. Ajo dëshirë e tim eti duhej të ishte një çmenduri e tij, si shenjë e sëmundjes, por jo. Nëna më zgjati një mushama duke më thënë: “ Mund të të zërë shiu udhës. Merre, ta kesh!”.
I hutuar, mes një përshthjellimi gati absurd, u nisa drejt majës së Kodrinës se Pelegrinëve. Sipas tim eti, rrëzë qafës së saj do të hajsa në koliben e plakut.
Udha drejt majës ishte një përdhredhje e pluhurt, që sa më shumë t’i ngjiteshe, aq më shumë e ndieje një si djegie në fyt. Nuk mund ta fsheh, isha kapluar nga një ndjesi frike dhe përpiqesha t’i jepja rëndësi çdo lëvizje. Së pari, që të mos ndihesha vetëm. Dhe së dyti, që të kisha kujdes. Herë- herë, gjatë saj, hasja në pellgje uji. Spiralet e mizave mbi ta vërtetonin që uji qe i ndotur dhe se, përveçse bretkosave, mund të qëllonte dhe ndonjë gjarpër uji. Shkurret anash udhës ishin të shpeshta dhe vapa gëlonte shkume edhe gurët.
Tej, larg, në disa lugje anash kodrinës dëgjohej zilka e këmborëve të ndonjë tufe dhish. Ato ishin të vetmet gjallesa që më fashisnin pak frikën, duke menduar që pranë tyre duhej të ishte ndonjë çoban, moskokëçarës për çdo gjë që ndodhte përreth. Për të larguar sadopak përshtjellimin dhe për të zbutur sadopak fytyn e gufosur nga pluhuri, nisa të fërshëllej dhe të kujtoj lojën e luftës, ato pak herë në të cilat nuk u vrava. Kur kalova një hendek mbuluar nga degë dëllinjash, poshtë udhës, pashë një burrë të çuditshëm. Ai cytëte me shkop ijeve një buall. Herë- herë ngucte buallin dhe herë –herë lëvrinte kokës një kapele të dalë boje.
“Për ku kështu djalosh?”, – më pyeti.
Në fillim nuk desha t’i shpjegoj asgjë, por bindja që do kisha një copë udhë më të dhe nuk do të ndihesha vetëm, më bëri që t’i tregoja.
“Im atë po më lë. E ka amanet që të takoj plakun e vjetër. Jeton në majë të kodrinës. I thërrasin Ndue.” Ndërkohë që flisja, vëreja reagimet e tij
Burri hoqi kapelen, psherëtiu thellë dhe cyti me sa fuqi kishte buallin.
“Uroj të të begenisë djalosh! Ka kohë që ai nuk del kasolles. E kanë parë që mbledh rrënjë bimësh, muzgut. Tjetra, ato tri shtëpi në majë të kordinës janë fikur. Jetojnë në to vetëm tri plaka, të harruara nga vdekja. Biles, së fundmi nuk janë parë as ato. Kjo majë kodrine ka mbetur një vragë e braktisur, djalë.”
Desha ta pyes nësë kishim shumë për tek kthesa ku ngrihej kasollja e plakut, por burri m’u zhduk sa hap e mbyll sytë, si të mos kishte ekzistuar. Desha ta thërras me bindjen se ishte diku aty afër, por e thirrura m’u pre në mes. Mbështjellë më një pëlhurë të endur vekëve, m’u afruan dy gra. Njëra ishte e moshuar, ia dalloja që nga larg gërshetat e thinjur. Por tjetrën, pas saj, nuk e shquaja dot. Kur mu afruan, duke iu ngjitur një teposhteje bri udhës ,vura re që ajo pas plakës ishte nje vajze e re dhe tmerrësisht e bukur. Në fillim kisha ndrojë t’ju flisja , por më foli e para gruaja e moshuar. Edhe asaj i shpjegova se si im atë ishte shtrirë na shtratin e vdekjes , se kishte si dëshirë të fundit të takoja plakun e vetmuar të kasolles etj. E moshura dhe vajza me dëgjonin kokulura, zhytur vështrimin në pluhur. Pas një copë udhe ato bënë majtas një rrëpire lajthish. Sipas së moshurës do mblidhin boronica. Sepse, sipas tyre pelegrinët e ngujosur në shpellë kishin uri. I përshëndeta dhe vura re se siluetat e tyre u zhdukën në çast
Duke përtypur në mendje këto takime të çudtshme i isha afruar kasolles.
Nga brenda saj dëgjova një të kollitur të thatë dhe u gëzova që plaku ishte aty. I thirra dhe bëri efekt.
“Shtyje derën që të hapet, nuk kam fuqi të ngrihem.” – m’u përgjigj me një zë të ngjirur.
Vure re që dera bëri një kërcitje të çuditshme, acaruese dhe kur desha që ta mbyll nuk qëndronte. Pasi provova disa herë, plaku më urdhëroi që t’i vija pas një gur. Mezi prisja të vështroja me vëmendje trupin e tij, ndaj hodha vështrimin rrëmbyeshëm andej nga vinte zëri. Zhytur në një shtrojë leshi, i mbetur sa një grusht, Plaku Ndue më priti sikur ta kishte ditur që do të shkoja.
Rreth tij vura re kuti të madhësive të ndryshme, të drunjta, që si dukej mbante në to plaçkat e tij.
“Më ka dërguar im atë të të përshëndes. Është dëshira e tij e fundit. Ka ditë që lëngon në shtratin e vdekjes.”
Plaku Ndue më vështroi nga koka tek këmbët dhe pshërëtiu thellë.
“E di, e di. I imi, babai im domethenë, më tregoi mbrëmë. Që thua ti djalosh të vdekurit nuk flasin, por ja që herë –herë na japin sinjale. Duhet të të ketë treguar yt atë, imi ka qenë komandant lufte.” Ndërkohë që Plaku Ndue fliste, unë herë shikoja atë, herë një njeri me rroba ushtarake, që mbante një dyzinë me dekorata. Por mu në mes të njërës, asaj që ishte më e madhe se të tjerat, kishte një vrimë, tepërtej trupit. Padyshim duhej të ishte vrima e plumbit fatal, që i kishte marrë jetën. Plaku Ndue fliste e fliste duke treguar se si në një betejë, të atit, komandantit, i ishte dashur të vriste një rojtar buajsh dhe një kalvar me Pelegrinë. Dhe, se për dreq, në një sulm mbi një qendër ushtarke kishte vrarë dhe dy gra. Por sipas plakut Ndue, lufta ishte luftë dhe të tilla gjëra ndodhin. Ndërkohë që plaku fliste , unë vështroja përsëri siluetën ushtarake të komandantit. “A thua kjo kasolle pranon dhe të vdekurit?”- mërmërsija me vete. Ndërkohë, Komandanti hidhte hapin lirshëm me duart lidhur prapa. E çuditshmja ishte se vinte buzën në gaz, sa herë shkëmbeja me të vështrimin. Por makthi më i madh qe se përtej vrimës së kraharorit të tij shihja forma të çuditshme që lëviznin. Ku e shikoja nga pas vëreja një kalvar të gjatë ngarkuar me njerëz me rroba të zeza, që duhej të ishin Pelegrinë. Ndersa kur e vështroja nga para, më shfaqej një kryq mbi një dyzinë demash që plurosnin token, vrapimthi. Kjo gjendje po më shokonte. E vetmja gjë që më sillte në vete ishin tingujt e këmborëve të dhive, që dëgjoheshin nga larg.
Pasi një bisedë bukur të gjatë, ku unë isha veç dëgjuesi dhe ai që herë –herë tundte kokën i thashë:- “Im atë ka lindur “I ndërruar”. Varrin e komandantit kurrë se gjetën, që të bënin ritualin për shpëtimin e shpirtit. Se qe ndërruar me një komandant, i pati treguar Pastori i një kishe të vjetër. Një Zot e di se pse Pastori u gjet i vetëvarur sa përhapi këtë lajm. Im atë kërkon diçka prej komandantit, ç’të jetë. Veç pas kësaj mund t’i dali shpirti i qetë”.
Ndërkohë që flisja me një zë bindës, që nuk e di nga ç’forcë zuri të më buronte, komandantin qe zhdukur, a thua nuk kishte qenë kurrë aty.
Plaku Ndue më dëgjoi me vëmendje dhe pasi rrëmoi nëpër arkat rrotull, më zgjati njërën prej tyre. E mora vrulltas arkën dhe i kërkova leje të largohesha, me pretekstin që nuk do e gjeja gjallë tim atë.
Arkëza qe një arkë e vogël e drunjtë, që nuk peshonte shumë. E zbrita Kodrinën e Pelegrinëve me një shpejtësi marramendëse , sa vraga e plurt që lija pas ngjitej deri në majë të lajthive. Mezi prisja t’i shpejgoj gjithçka më kishte ndodhur tim eti.
Ai më dëgjonte symbyllur, sikur dëgjonte një përrallë të admirushme. Një çehre gëzimi i përhapej fytyrës dhe dukej sikur po shpëtonte nga një peshë e rëndë. Ndërkohë që flisnim, kutia e drunjtë qëndronte mes meje dhe babait, si një pakt i fundit. Unë mezi prisja që të mbaronim bisedën dhe ta shikonim se çfarë kishte në të.
“Kjo ishte e gjitha “. i them tim eti. “ Tani le ta hapin kutinë e komandantit, që nuk t’u hoq gjithë jetën”.
Im atë u ngrit si me zor. Me duart që i dridheshin e mori kutinë, e vuri në prehër, psherëtiu thellë dhe e hapi.
Brenda kutisë ishin veç një brisk rroje, një dekoratë, dhe nje flamur, nga ata të vegjlit.
Unë shtanga. Prisja të ishte diçka tjetër, ndonjë pusullë a letër.
Im atë la mënjanë kutinë dhe me një zë të butë, që nuk ia kisha dëgjuar kurrë më parë, më tha:
“Ja pse sëmuresha sa herë luaje lojë luftrash dhe vriteshe.”
Unë mbeta pa fjalë. Doja t’i thoja që përse nuk më ishte shpjeguar, por çdo gjë ishte e qartë. Si “I Ndërruar”, komandanti i luftrave brenda tij nuk do t’ia lejonte.
Të nesërmen im atë vdiq. Pas varrimit, një varrim sfilitës në mesin e vapës, për të mos rënë në sy të tjerëve, zura vend në një guvë të avllisë. Mes pikëllimit për vdekjen e tij nisa të bluaj në mendje se; A ishte i vërtetë “Ndërrimi” tek një njeri? A kisha parë vërtet një komandant të vrarë në kasollen e plakut? Në ato çaste, kur më përshtjelloheshin brenda kafkës skena të çuditshme, hodha sytë kodrinës. Rrëzë saj një kalvar i gjatë me kalorës zbriste Lugajës së Epërme. Duhej të ishin Pelegrinë. Pas kësaj pamje sytë m’u mbushën me lot, por u binda, se, një komandant lufte qoftë i gjallë, qoftë i vdekur, mund të ndërrojë një njeri, por kurrë emrin një toke…
