“Kangjela e mallit të parë”, tregim nga Resmi Osmani (Kujtimit të poetit Zef Serembe)

Dielli ishte ngritur mbi det. Nga dritarja vërshonin vrundujt e dritës së artë të ditës së re, me magjinë e hareshme të majit, që të grishte për të jetuar gëzueshëm së toku me dalldinë e hovshme të natyrës së ringjallur.

 Në vetminë e dhomës së heshtur, Zefi qëndroi para pasqyrës. Po kundronte veten: i gjatë, i hollë si lumak, por shpatullgjerë, leshra të gështenjta, ndarë me një vijë në mes, të krehura anash e të hedhura prapa, balli i lartë prej mentari, vetullat e trasha u bënin hije syve të menduar ëndërrimtarë, hunda e drejtë, goja e vogël me buzë të rrepta, mustaqe të plota, të spërdredhura. I hijshëm e burrëror. Psherëtiu. Kjo ishte dukja, ajo që shihnin edhe të tjerët. Ai shihte atë që s’dukej, por ndjehej, që të tjerët s’mund ta shihnin. Zemrën e tij, të vuajtur, të vrarë e të helmuar, shpirtin e paprehje, dokëndisur nga fati i prapë, që e godiste me hobe e shigjeta hidhërimi, mendime herë të vrullshme e herë të paqta, hem të gëzuara e hem të dëshpëruara, hem të ëmbla si mjalti e hem të idhta si farmaku, që i çartnin mendjen, trupin e shpirtin e sido që ato të ishin, çuditërisht, prej tyre buronte rrëkeja e vrullshme e kangjelave, që tingëllonin si kambana, herë me hare, e herë përzishëm, me ato fjalë, që ishin klithma e jetës së tij, e shpirtit të vuajtur e të sfilitur nga sëmundja e varfëria. Klithma, rënkime e lot për dashurinë e pafat, për atë që ishte më e bukura e vashave. Dëshpërimi për mizoritë e jetës, varfërinë, dhe brenga që s’i shqitej asnjëherë: për mëmëdheun, Arbërinë e robëruar përtej detit.

 Këto ishte duke menduar, kur ndjeu hapa të lehtë, pastaj një dorë në sup. Ishte mëmëzonjë Maria. Ai u kthye ballas. I buzëqeshi, ashtu si mund t’i buzëqeshet mëmës, por buzëqeshja ishte e trishtuar, e dhimbshme, si të vinte nga një botë e largët. Shikimi i mëmës, me pamjen e saj të dashur, nuk e fshihte dot vuajtjen dhe brengën për djalin e saj të parë. I dukej i lodhur, i përhumbur, i mërzitur, i ligur e i fitiqur .

 -Zdrigu të hamë sillën. Sapo e kam pjekur kafenë.

 -S’më hahet mëmëzonjë, por një filxhan kafe do ta rruf.

 -Duhet të hash, të marrish veten, je hequr si të kesh shkuar një lëngatë. Eja. Françesku me Maria-Antonian po na presin.

 Polenta e përvëluar me gjalpë, avullonte dhe erëmonte kuzhinën. Zefi thërrmoi mbi të pak djathë, mori disa lugë, por fyti i ishte lidhur, e la lugën mbi tryezë dhe mbushi një filxhan kafe që e pinte pa sheqer. Heshtje. Dëgjohej vetëm tringëllima e lugëve. Françesku i hidhte të vëllait ca vështrime që s’ishin miqësore. Kjo që nga koha kur Zefi nisi të vjershëronte dhe nuk i zinte vendi-vend. Edhe tani kishte një muaj mërguar nga katundi. Me një shkop në dorë, torbën me libra e letra në sup dhe kapelën e zezë mbi krye, si pelegrin i vetmuar, ngarendte në katundet arbëreshe të Kalabrisë, Molizes dhe deri në Siçili, në Horën e Arbëreshëve, si i thonë, ku rafsha mos u vrafsha. Françesku nuk mund ta dinte se në ato rrugëtime, i vëllai s’ishte vetëm. I rrinte në krah Muza, mendimet që buisnin vetiu si një lumë i rrëmbyer e që në zemër, vrundullonin gjakun dhe ngjallnin përfytyrimin, për t’u ngjizur në vargje të kangjelave: për më të bukurën e vashave, për dashurinë dhe mirësinë, për Arbërinë e robëruar, për dhimbjet dhe brengat e jetës.

 Ngado shkonte, këndonte si bilbil, rrëfente si përrallëtar, njerëzit e donin, e gostitnin me nga një kupë verë dhe e ftonin nëpër shtëpi për të bujtur. Françeskut, që s’dinte nga ato, dinte që shtëpia s’mbahet me kangjele. Atij i kishte mbetur barra e familjes. Edhe Maria-Antonia dukej e trishtuar. I kishte shkuar të njëzetat, askush në katund e jashtë katundi s’e kërkonte për nuse. Jo se s’ish e pashme, por ngaqë ata ishin të vobektë dhe ajo e papajë. Edhe pse s’e thoshte, në heshtje, bënte fajtor të vëllain. I dukej vetja si lëneshë fatpadalë.

 Zefit heshtja iu bë e rëndë. Muret e shtypnin, i merrnin frymën. Deshi të mbetej vetëm. Vetmia dhe udhëtimet ishin natyra e tij. Hapësira, ajri, drita dhe dielli, muzgu gushëpëllumbi, netët me kupën e yjëzuar të qiellit ishin bota e tij. E në këtë botë, nga shpirti që ngazëllehej, vetiu buisnin kangjelet, sipas herës: herë të gëzuara, herë të trishtuara, që i këndonin hem bukurisë së vashës, hem vuajtjeve te shpirtit. Shpirti i tij ishte si korda e tendosur e harpës, si bilbili këngëtar.

 U ngrit dhe zbriti në kopsht. Kopshti ishte nën shtëpi, një rrip tokë buzë përroit, me ullinj kurorëmëdhenj, portokaj, ca rrënjë limon, fiq gjetheshumë dhe vreshti i vogël nga i cili siguronin verën e vitit. Kjo ishte pasuria që u kishte lënë babai, Mikelanxhelo Serembe, i dënuari me vdekje, rebeli kryengritës që e çoi jetën luftërave dhe në arrati. Ca të pakta ara që kishin, të mbetur në varfëri, i shitën kur babai ishte i arratisur. Zefi krenohej me të atin. Nderi dhe emri që u kishte lënë ishte trashëgim më i vyer se pasuria. Për të ishte burrë i vërtetë. Ndjente dhe besonte se hovet e shpirtit, rebelizmin, vrullet, pakënaqësinë për padrejtësitë, dashurinë për Arbërinë, lirinë dhe gjithçka të vyer në veten e tij, e kish të trashëguar nga ati. Po nga mëma e fisme, bijë e derës së dëgjuar të Toçve? Me siguri butësinë dhe ndjeshmërinë e shpirtit, dashurinë për të bukurën, natyrën e saj ëndërrimtare, besimin në tënëzot dhe dashurinë drithëruese që kishte për ta, fëmijët e saj.

 Maji frymëngrohtë e dritëshumë kishte ngjallur e dalldisur natyrën, vrulli jetësor ndihej gjithandej: te toka e vlagët që i jepte jetë bimësisë, në harlisjen e çeljen e luleve të limonëve dhe portokallit, ullirit dhe hardhive, që i jepnin ajrit aromën ëmbëlake të mjaltit. Gjithçka: zogjtë e fluturat, bletët dhe kandrrat përjetonin dalldinë e kurthit që u kishte ngritur pranvera: çiftëzimin, kurthin e dashurisë. Zgjodhi të ulej nën trungun e një ulliri të moçëm, në një lëndinëz, qilimin blerosh të së cilës e qëndisnin kaptinëzat e luledeleve dhe të tjera lule të kaltra e të trëndafilta. Hodhi shpatullat pas trungut të ullirit dhe e treti shikimin nga lindja. Përrenj, hone, kodra, udhëza dhe monopate që të çonin në katundet arbëreshe. Më tej mali i Polinit, ku hapej një grykë e gjirit të detit Jon, që kaltëronte dhe sillte në breg suvalat shkumëbardha që vinin nga brigjet e Arbërisë. Atij i erdhën ndërmend vargjet e kangjeles “Rrutullupë ”, shkruar vite më parë:

 Arbëria që pas detit na kujton,

 se na të huaj jemi te ky dhe,

 sa vjet shkuan! E zemra nuk harron,

 se për turkun qëndruam pa Mëmëdhe.

 Në të mëngjër e të djathtë të Strigarit ishin Maqi, i mësuesit, mikut të tij dhe vjershëtorit, Jeronim de Rada dhe Mbuzati, i poetit Jul Variboba. Çfarë magjie kishin këto vende që lindnin poetë dhe buronin këngë? Apo ishin njerëzit, arbërorët, që ua jepnin këtë vlerë? Më tej në vargun e kodrave katundet e tjera arbëreshe.

 Zefi psherëtiu. E dhimbshme historia e arbërve të tij. Kur u shpërngulën nga Mëmëdheu, nga e bukura Arbëri, këtu i seliti Mbretëria e Napolit, në toka të shkreta, dhe ata u ngulën në këto kodra, përballë lindjes dhe detit, përballë Arbërisë, si shqiponjat në malet e vendit të tyre. Ia rrëmbyen me mundim tokën shkëmbit dhe ngritën shtëpitë, mbollën ullinjtë e vreshtat, sollën dhe ruajtën gjuhën e ëmbël, zakonet, besimin, emrat e shenjtorëve. Ai kishte pyetur pleqtë. Katundi i tyre vinte nga Struga e Arbërisë, buzë liqenit të Ohrit, ku buronte lumi Drin që i binte mespërmes Arbërisë. Me këtë emër e pagëzuan ata në vitin e largët 1540 vendngulimin e ri: Strigari, e jo San Kozmo, si i thoshin vendësit.

 Poeti u përmend nga këto ëndërrime nga kënga e kukëzës, që vinte nga lisat matanë përroit, sipër kroit. U bë sy e veshë: kuku, kuku, kuku, këndoi qyqja. Dhe ai vargëzoi: ”Kukëz moj kukëz, /duke bërë kuku, kuku,/ thuaj sa vjet do të rronj?”. Numëroi, arriti deri në njëzet, pastaj kukëza e preu këngën. Thoshin se po ta dëgjoje kukëzën esëll dhe t’i numëroje troparet, aq vite do të rroje. Ai kishte shkelur në të tridhjetat. Edhe njëzet, bënin pesëdhjetë. Epo s’ishin pak, por jo dhe shumë! Përroi rridhte ngjitur me kopshtin e tyre. Që aty nuk dukej, shtrati ishte i thellë dhe mbulohej nga degët e bimësisë së harlisur. Më poshtë, në pllakat e bardha të gurëve, gratë dhe vashat e fshatit lanin teshat. Lanin dhe këndonin. Prej andej vinte jehu i këngës së tyre. Ato nuk lanin vetëm teshat te uji llagar, por dëlirnin edhe zemrat e tyre në këngë e gëzim. Dhe ai i uroi vashat:

 “Ditë të bardhë“ o vasha, ja urimet,

 se unë shkoj atje ku më shpie tufani,

 dhe kthehen te katundi psherëtimat”.

 Matanë përroit, nën rrugën që shkonte për në Vakarico, ishte kroi i don Engjullit. Kroi ishte përballë shtëpisë së Serembeve. I ndërtuar me mur guri, uji rridhte nga tre sylynjarë. Vinin e mbushnin ujin e llagartë vashat e katundit, që sillnin gaz e hare. Po aty vinin edhe trimat që të shikonin vashat.

 Ah, ai krua! Bashkë me ujin e tij rridhte edhe jeta e fshatit, po të kishte gojë e të rrëfente, kushedi se sa zemra do të lëndonte, por ai dinte vetëm një këngë, atë të murmurimës, këngën e ujit, që është si kënga e jetës.

 Zefit i kujtohej si të kishte ngjarë atë çast ajo ditë maji e magjishme, e viteve të shkuara, që tronditi jetën e tij. Ditë e trëndafiltë, me dritë lëbyrëse, me atë fllad të njelmët e të freskët që dërgonte deti, me aromën e luleve dhe cicërimën e zogjve. Si sot, ishte shtrirë mbi bar e lule në kopsht. Sindozot, ndihej çuditshëm. Një molisje e mall që drithëronte zemrën e që vrundullonte gjakun, që nuk e pikaste nga i vinte. Kishte në të ngrohtësinë e diellit, dritëzimin e hënës dhe yjeve, këngën e zogjve, amzën e tokës së vlagët, misteret e muzgjeve dhe agimeve, mallin për diçka të parrokshme. Ishte një thirrje e brendshme për diçka të papërfytyrueshme, e një dashurie të mjegullt për vashën e ëndërrave. I kredhur në të, shpirti diç kërkonte. Por çfarë? E dinte, por s’guxonte t’ia thoshte vetes. Mendoi se ishte faji i majit. Tok me këtë këndellje, më pas vinte njëfarë mpirje e topitje, mërzia dhe vetmia.

 Në një të tillë ditë, në mëngjes, tejet i pushtuar nga ndjenja të trazuara, dëgjoi tingëllimin e kambanave të kishës që thërrisnin besimtarët në meshën e së dielës. U nis për atje se mos kushedi, i fanepsej vasha hirplotë e ëndrrave të tij, që ai e kërkonte, por s’e gjente dot. Vashat po vinin, zënë dorëpërdore, plot gaz e hare, por asnjë s’iu duk e mirë, ashtu si ai kishte dëshirë. Por papritur, pakëz e mbodhisur e çapngutur, u shfaq një vashë, që kur u afrua, ndriçoi gjithë sheshi, i shkëlqenin ata sy , që nuk shihnin asnjeri. ”Sa e bukur”- tha ai. Si një fluturëz e lehtë, hyri në kishë. Ai priti në oborr sa mbaroi mesha, por ajo kaloi dhe s’ia hodhi sytë. Bukuria e saj e goditi në shpirt.

 Që ahere kishin kaluar ditë. Me atë vashë në sy, e la kopshtin dhe mendueshëm ngau për te kroi. Ç’të ishte, mos i bënin sytë, mos ishte pjellë e mendjes dhe përfytyrimit, një fanepsje, ajo që po shihte? Jo, ishte e njëmendët, ajo bukuri e hirshme, që kishte hasur te oborri i kishës. Ishte vasha që po mbushte buljerën. Jo! Ajo nuk ishte vashë, por një krijesë prej uji e drite, shtojzovalle, zanë e ujërave të burimeve. I mbetën sytë mbi të: e bukur si asnjë, e hollë, shtatselvi, flokët ndarë në mes dhe rrethas gërshetin e zi, që i fekste ballin, që i ndrinte si gryka e detit në agimin e ri. Pale sytë! Të zes e tërë mend e mall të thellë, në mes faqes i qesh hunda e hollë, faqemollë, buza si merxhan, dora dhe qafa me dritë qelibari. I shtangur ai s’ia hiqte sytë. Edhe ajo e pa drejt, por një grimë. Atij iu duk se dy shigjeta dolën prej tyre dhe e goditën në zemër, pastaj si e turpëruar, uli qerpikët e gjatë mbi buljerën që po mbushej. Poeti u ngazëllye:

 -O më e bukura e vashave të Strigarit, buzëqesh një herë që mua të mjerin të më ngresh në qiell – dhe ajo i buzëqeshi turpshëm. Atëherë ai guxoi dhe e kapi përdore. Ndjeu se dora e saj e butë dhe e ngrohtë, dridhej si zemra e zogut kur bie nga foleja. Si dritë shkrepën vargjet:

 Si pëllumba pendëbardhë,

 fluturojmë an e mbanë,

 të zënë dora dorës,

 gjithë helmet i largojmë.

 Ajo e hutuar nuk e kundërshtoi, ai e tërhoqi nga vetja. Fryma e saj aromë vjollce i fshiku faqen, por në çast ajo vetëmbledhur u shkëput.

 -Lëshoma djalë dorën, se na shohin bota e do flasin. S’jam nga derë dosido, jam e fisme e nga pari, të shquar për trimëri!

 Këto thoshte goja, por jo zemra. E pikasi nga zëri i ngashëryer dhe sytë e lëbyrur e si të avullt. Ngriti buljerën e shkoi.

 Ai e kuptoi se kishte gjetur atë që kërkonte, vashën e zemrës. Me një të parë, që ishte si një flakë që e rrëmbeu, që kurm e shpirt i dogji e preu. A s’e kishte takuar edhe Milosao Rinën te kroi? Kështu dhe vasha e tij që iu shfaq si një ditë e madhe pranvere, me buzën si lule mali, syrin që i ndrinte si yll, ballin si qielli në verë. Ai bërtiti si i dalë mendsh: “Të falem bukuri!”.

 U kthye në kopsht. Edhe pse s’kishin kaluar pak orë, ndjeu mall për vashën. Një mall përvëlues e tronditës. Ajo i mbeti në zemër, shpirt e në kujtesë e veshur me dritë. Vetiu gjithëçka u kthye në vargjet e kangjelës. U nis me ngut në shtëpi, u ul në tryezë dhe zbrazi në letër, me vrull e pa u ndalur “Kangjelën e mallit të parë”, ku i këndoi bukurisë e dashurisë, mallit që e zuri për vashën, se e donte me gjithë zemër dhe i bënte premtimin:

 Ti me mua vashës eja

 Se të dua si veteja

 Tok të rrojmë te ky dhe,

 Si në zi e në hare

 Tok të rrimë në rini,

 Tok edhe në pleqëri.

 Poeti ishte i dashuruar dhe zemra e shpirti i këndonin si bilbil…

San Kosmo Albanese-Tiranë, 2020