Gjithmonë kam pasur një teori për Rumaninë. Nejse, jo gjithmonë një teori të mirëfilltë; ma ha mendja se është më tepër një vëzhgim. A e keni vënë re se, në shumë fusha, Rumania ka arritur të nxjerrë një – por vetëm një – artist të dëgjuar? Është njësoj si të thuash se rumunët kanë forcë për të krijuar, në çdo gjë, vetëm një ekzemplar– si ato bimët që e kanalizojnë të gjithë energjinë në një lule të vetme. Pra: një skulptor i madh – Brancusi; një dramaturg – Ionesco; një kompozitor – Enuscu; një karikaturist – Steinberg. Madje, dhe një mit popullor i famshëm – Dracula.
Dikur, gjatë një takimi letrar, ia përmenda këtë teori një shkrimtari rumun në mërgim. Marian Tiriac-i ishte një burrë i verdhemë, i bëshëm e luftarak, por unë, duke iu referuar çështjes së ‘disidentëve,’ gjithçka me të e kisha filluar mbrapsht. Përdorimi i fjalës ‘disident’ me të mërguar të Evropës lindore është gjithmonë i papërshtatshëm, gjë që duhej ta kisha vënë re më parë. Disa prej tyre pozicionohen politikisht në linjën ‘Disidente është qeveria’; të tjerë, në linjën personale dhe praktike ‘Unë nuk jam disident; jam shkrimtar.’ Tiriac-in e kisha pyetur ngeshëm nëse në Rumani kishte disidentë. Me një energji të tepruar ai i dha një rrotullim të plotë verës së bardhë të ofruar nga një botues që kishte mbetur në fundin e gotës, dhe pa derdhur as një pikë të vetme u përgjigj:
‘Në Rumani nuk ka disidentë. Aty ka vetëm një numër të vogël njerëzish të cilët nuk janë të disponueshëm për shtypin e huaj. Sido që të jetë, ata jetojnë disi larg nga Bukureshti. Rrugët, deri në kufirin me Hungarinë, janë të këqija; dhe gazetarët tuaj nuk është se janë shumë kureshtarë.’
Ai foli me ironi, por edhe me një lloj krenarie të çuditshme – a thua se unë nuk e kisha të drejtën për të shprehur mendimin tim – apo për të bërë një pyetje – në lidhje me atdheun e tij. Pa dashur të hiqja dorë, por edhe pa dashur ta ngacmoja më tej, i parashtrova Teorinë time rumune ; këtë e bëra me urtësinë dhe hezitimin e duhur anglez tek u shtira si i paditur, ndërsa ai zgjati dorën drejt një kokrre tjetër ulliri të mbushur duke më buzëqeshur me një zemërmirësi të mjaftueshme.
‘Ju harroni poezinë,’ tha ai. ‘Eminescu.’ Ishte një emër që e kisha hasur vagëllimthi, ndaj pohova me kokë në shenjë të një aprovimi të mjerë. ‘Harroni tenisin – Nastase.’ Një tjetër pohim vijoi; mos vallë po më vinte në lojë? ‘Dhe udhëheqjen e partisë – Ceausescu.’ Tani po, ai po më vinte në lojë.
‘Po romancierët?’ këmbëngula unë. ‘A ka ndonjë të tillë që duhet ta kem dëgjuar?’
‘Jo,’ u përgjigj ai me një lëvizje mohuese dhe të trishtueshme të kokës. ‘Nuk ka asnjë. Ne nuk kemi romancierë.’
Kur më ftuan për të marrë pjesë në konferencën e shkrimtarëve të rinj në Bukuresht, kishte pothuajse një vit që e kisha harruar bisedën me të. Evenimenti ishte sa i këndshëm, aq edhe i pakuptimtë – dëgjova me dhjetëra ligjërata rravguese, por qëllimmira, për detyrën e shkrimtarit ndaj njerëzimit, si edhe për fuqinë e fjalës së shkruar në formimin e botës shpirtërore të njerëzve – sidoqoftë, të paktën m’u dha mundësia për të vizituar një vend që në rast të kundërt nuk do ta kisha parë. Na shtruan bankete me liker kumbulle, më pas organizuan një ekskursion në deltën e Danubit, ku sytë i sforcuam në kërkim të pelikanëve që ndërmerrnin fluturime të largëta, por edhe mbrëmje në të cilat zyrtarët lokalë bënin pyetje serioze për profesionin e shkrimtarit – pyetje që të bënin pak si me turp, a thua se profesionin tënd duhej ta merrje më seriozisht sesa e kishe marrë deri në ato çaste.
Mëngjesi i fundit i udhëtimit ishte planifikuar si kohë e lirë, për këtë arsye dola për një shëtitje në qytet bashkë me një shkrimtar italian, i cili eksperimentonte me poezinë. Pamë nga afër kisha të vogla e të errëta, por të qeta, me përjashtim të kërcëllitjes së qirinjve prej dyllë blete dhe zvarritjes së këmbëve të të moshuarve. Vizituam Muzeun e Arteve të Republikës Socialiste të Rumanisë ku pamë portretin e një gruaje nga qyteti me lëkurë ngjyrë ulliri dhe një shami blu mbi kokë, vepër kjo e Van Eyck-ut; emri në pjesën metalike ishte fshirë nga gishtërinjtë adhurues, a thua se kjo, piktura më e bukur e galerisë ishte shndërruar në një ikonë që duhej prekur për të sjellë mbarësi, dhe jo më pak se prekja e këmbëve në skulpturën e Shën Mërisë. Në fund, bëmë një shëtitje përgjatë Calea Victoriei dhe pastaj u futëm në disa dyqane. Te qoshja e Palatul Republicii, përballë godinës së Komitetit Qendror, gjetëm një librari. Njëra prej vitrinave i ishte përkushtuar një vepre të vetme, një romani të shkruar nga dikush i quajtur Nicolai Petrescu; për një farë kohe, zgurdulluam sytë tek piramida e kopjeve të librit, tek pyesnim veten nëse autorin e kishim takuar në ditët paraardhëse. Një fotografi e vogël në qoshen e kësaj reklame – që tregonte një burrë të bëshëm, mjekërbardhë dhe me një palë syze xhami pa skelet – vërtetoi se ne nuk e kishim takuar. Meqenëse libraria dukej se ishte një nga më të mëdhatë në vend, dhe vetë Petrescu, nga sa mund të merret me mend, një nga shkrimtarët më të rëndësishëm të tij, na u duk pak si e çuditshme që ai nuk ishte dërguar bashkë me të tjerët për ta shijuar likerin e kumbullës që ishte dhënë falas.
Miku im dhe unë ia hodhëm sytë për disa çaste seksionit të gjuhëve perëndimore të librarisë – por nëse ju jeni i huaj dhe planifikoni të shisni në Bukuresht, do të ishte më mirë që, për së gjalli, me këtë mos të merreshit– por të shkonit diku gjetkë. Më pas, udhëtuam me makinë në aeroportin Otopeni, nga ku u kthyem me avion në atdhe.
Kaluan disa muaj pa u takuar me Marian Tiriac-in, por kur e takova, i ofrova që t’i jepja përshtypjet e mia për vendin të cilin ai nuk e kishte parë gjatë mërgimit të tij tridhjetëvjeçar. Ishte e qartë se ideja atij nuk i shkaktoi asnjë lloj turbullimi, sqaroi pa as më të voglin dyshim se aty nuk do të kthehej kurrë, dhe gjithashtu theksoi se nuk donte t’ia dinte se ç’kishte ndodhur me atë vend. Gjatë viteve të para të mërgimit ai kishte qenë i pikëlluar e nostalgjik, por edhe kishte mbajtur një korrespondencë qaramane me miqtë e tij; kjo nuk i kishte bërë aspak mirë, gjërat i kishte përkeqësuar, ndaj dhe ai, tashmë, i kishte këputur të gjitha kontaktet.
‘Sidoqoftë,’ vazhdova unë, ‘Ti nuk ma ke thënë të vërtetën. Romancierë në Rumani ka.’
‘Oh, ndoshta. Doni të thoni, Rebreanu. Ndoshta dhe Sadoveanu. Unë ndruhem se sot ata janë thjesht material për teza. Ata nuk janë Brancusi apo Nastase të cilët ju po i kërkoni.
‘Jo, nuk thashë atë.’ Dhe zor se mund të ishte kështu, sepse emrat e tyre ishin të panjohur për mua. ‘Thjesht, doja të thoja se akoma kanë mbetur disa shkrimtarë. Ata pak që takuam.’ Përmenda tre a katër emra. Ai mohoi me kokë.
‘Nuk duhet ta harroni se unë nuk tregoj shumë interes për gjëra të tilla tani.’
‘Aty ishte edhe dikush tjetër – në një vitrinë pamë shumë kopje të një vepre të tij. Petrescu; Nicolai Petrescu.’
‘Ah, tha ai me mprehtësi. ‘Ah, Nicolai; u takuat me Nicolai-n. Akoma i shesin librat e tij? Po ai, si është’?
Shpjegova se në të vërtetë nuk e kisha takuar. Përshkrova librarinë në Calea Victoriei, reklamën në vitrinë, dhe fotografinë e vogël në qoshe. I thashë se, me aq sa mund ta shikoja nga fotografia, dukej se ishte mirë.
‘A kishte ndonjë gjë në vrimat e kopsave? Ndonjë lloj dekorate?’
‘E keni fjalën për ndonjë lule?’
‘Sigurisht që jo. Dekoratë. Stemë.’
I thashë se nuk e mbaja mend. Tiriac-i rivendosi trupin më thellë në divan duke vendosur gotën në mbështetësen e tij në ekuilibër të plotë.
‘Do t’ju flas për Nicolai Petrescu-n, nëse ju pëlqen.’ Ideja më pëlqeu shumë. ‘Sidoqoftë, ju nuk jeni i detyruar që patjetër t’i besoni ato që them unë, vetëm e vetëm sepse unë e njoh atë shumë mirë. Ju duhet – si është ajo shprehja që përdoret në gjueti? – duhet që të merrni shenjë pak majtas ose djathtas shënjestrës. Kësisoj duhet vepruar edhe me të vërtetën, sipas mendimit tim.
‘Nicolai dhe unë jemi moshatarë – aty te mesi i të pesëdhjetave. Mosha e re na dha mundësinë për të mos marrë pjesë në luftë, gjë për të cilën ishim mirënjohës. Të luftoje për gjermanët kundër rusëve dhe pastaj ta ndryshoje kahun e të luftoje për rusët kundër gjermanëve, siç edhe pranohet nga të gjithë, nuk ishte aspak e këndshme. Plumbat mund të vërshëllenin nga secili kah, madje edhe nga të dy kahet në të njëjtën kohë. Për fat të mirë, ne nuk qemë pjesë e asaj lufte.
Ishim rreth të tetëmbëdhjetave, apo diçka e tillë, kur ndodhi ajo që administrata e tanishme i referohet si ‘kryengritja kombëtare antifashiste dhe antiimperialiste.’ Dy burra dhe një qen, si edhe një flamur i qepur në shtëpi, plus ushtrinë vëllazërore ruse – ja, ky është kuptimi i saj. Erdhën rusët, dëbuan gjermanët, dhe hodhën një sy rreth e qark në kërkim të komunistëve vendas. Problemi ishte se nuk mundën të gjenin asnjë. A e dini sa e madhe ishte partia komuniste në Rumani në vitin 1944? Dy skuadra futbolli. Për këtë arsye, ata qëndruan për një farë kohe, ndihmuan në ndërtimin e socializmit – ose të paktën në shtimin e anëtarëve të partisë – deri sa largimi i tyre nuk përbënte më asnjë problem. Në një farë mënyre u larguan më 1947. Në një farë mënyre.
‘Në atë kohë, Nicolai dhe unë ishim studentë te politeknikumi. Ne ishim – si mund ta them këtë? – djem të mirë nga klasa e mesme. Nuk ishim fashistë apo diçka tjetër; ne thjesht nuk vinim nga klasa punëtore. Për më tepër, që të dy donim të bëheshim shkrimtarë. A e shikoni problemin?’
Pohova me kokë tek më shkoi ndër mend se ai ishte plakur shumë më mirë se Petrescu. Tiriac-i të jepte përshtypjen se ishte te dyzetë e pesat; sipas fotografisë, Petrescu tregonte mbi të gjashtëdhjetat.
‘Ma do mendja, kur bëhet fjalë për një gjë të tillë, se rruga që zgjedh shkrimtari është më shumë një çështje temperamenti sesa talenti. Gjithsesi, të paktën në një vend si i yni. Ne bisedonim gjatë për këtë temë. Natyrisht që kjo nuk ndodhte në Lidhjen e Shkrimtarëve; ndodhte vetëm midis nesh. Unë jam – si ta them, po t’ju pëlqente mund të më quanit idealist, por ndoshta problemi ka të bëj thjesht me temperamentin tim dëshpërues. Mendoja vetëm për vështirësitë; mendoja vetëm për ato gjëra për të cilat nuk do të na lejonin të shkruanim, por jo për ato që na lejoheshin. Atëherë, isha mjaft i ashpër me çdo gjë: Besoja – pra, dhe ndoshta besoj akoma se, në qoftë se nuk mund të shkruash pikërisht për atë që do të shkruash, atëherë, nuk duhet të shkruash fare. Heshtje, ose mërgim, mund të thuash. Unë zgjodha mërgimin. Humba gjuhën, dhe gjysmën e talentit. Këto janë edhe arsyet e shumta që sot jam tepër i dëshpëruar.
‘Nicolai, hë, ai kishte një temperament të ndryshëm. Jo – nuk ishte aspak bashkëpunëtor. Ishte njeri i mirë; ishte miku im. Mbaj mend se ai ishte shumë inteligjent, i pashpresë, afërsisht në masën që isha dhe unë, por me një mendje disi më cinike. Mbase nuk dua të them cinike – ndoshta dua të them se ai kishte humor. Unë zgjodha heshtjen dhe mërgimin; ai zgjodhi dinakërinë.
‘A e dini se çfarë është sipas tyre arkitektura e tortës së dasmës? Unë miratova me një tundje të kokës. Arkitekturë të tillë kisha parë jo pak gjatë udhëtimeve që kisha bërë në Evropën lindore. ‘Nejse, shembujt më të këqij mund t’i shihni – jashtë Rusisë, dua të them – më të mëdhatë, më të shëmtuarat, të ngritura në pozicionet më kyçe të qyteteve, janë ato që u imponuan nga Stalin-i. Quheshin dhurata të popullit sovjetik, për Varshavën, dhe kudo gjetkë. Ato janë monstrozitete. Njerëzit hidhen në anën tjetër të rrugës, dhe kur ndodhen në një vijë paralele me këto godina, pështyjnë me qetësi përtokë. Pastruesit e rrugës kanë më shumë punë përballë këtyre ndërtesave monstruoze që i përngjajnë tortës së dasmës, sesa në çdo pjesë tjetër të qytetit.
‘Një ditë, Nicolai përpiloi një plan për të shkruar atë çka ai e quajti romani i tortës së dasmës. Ty dy kishim qenë në një mbledhje veçanërisht të ndyrë dhe brengosëse të Lidhjes së Shkrimtarëve, pas së cilës shkuam për një shëtitje në parkun Cismigi-u; më kujtohet që me të mbërritur në buzë të liqenit Nicolai u kthye nga unë dhe më tha: ‘Nëse kjo është ajo që ata duan, atëherë, kjo është ajo që do t’iu jap.’ ‘Fare mirë mund ta kisha shtyrë në liqen, por a pashë tek më buzëqeshi, madje me çiltërsi. Menjëherë pas kësaj, ai filloi ta shtjellojë idenë e tij.
‘Romani i tipit tortë dasme do të luante edhe rolin e kalit të Trojës. Lëre atë jashtë qytetit e pastaj ata le ta shtyjnë vetë brenda; në atë mënyrë, do të jenë edhe më të kënaqur. Ja kështu Nicolai filloi punën me librin e tij. Sigurisht, ishte një libër epik: epiko-historik, epiko-sentimental, epiko-përmirësues, epiko-realist. Njëherazi, ai filloi ta marrë fjalën në mbledhjet e Lidhjes së Shkrimtarëve. ‘Kam këtë problem, shokë…’ fillonte ai, dhe i referohej romanit të tij duke shpjeguar vështirësitë që kishte hasur – për shembull, problemin e përcjelljes me realizëm të pikëpamjes së pseudo-patriotëve fashistë, ose çështjen e trajtimit të eksperiencës seksuale, pa fyer shijet e mira e të qenësishme të punëtorëve të prodhimit të çelikut në Ploesht, dashamirës dhe blerës së librit. Diçka e tillë. Luante rolin si i shqetësuar, dhe pastaj, dalëngadalë, lejonte të pagdhendurit dhe bufonët e Lidhjes që ta sillnin në ujërat e mënyrës së tyre të të menduarit, për ta çuar më tej drejt dritës. ‘Unë kam këtë problem shokë…’ Çdo herë e dëgjoja ta thoshte këtë tek mendoja se, pa dyshim, këtë radhë kanë për ta kuptuar. Në atë kohë, ama, ironia ishte një mënyrë veprimi jo shumë e njohur për komitetin e Lidhjes.
‘Kësisoj Nicolai vazhdoi me librin, dhe duke ngritur problemet që kishte me të, ai arriti të krijojë një farë frike brenda Lidhjes. Ju mund ta imagjinoni sesi janë këto punë – atyre nuk iu pëlqen që dikush të sjellë shqetësime. Nëse një shkrimtar devijon, të gjithë të tjerët rrezikojnë. Nicolai luante bukur me këtë lloj frike, dhe fakti që ai asnjëherë nuk e solli me vete librin, në një farë mënyre, i shqetësonte ata. Ai thoshte vazhdimisht se i duhej ta ripunonte atë për t’i mënjanuar gabimet përfundimtare. ‘Kam këtë problem, shokë…’
‘Ai më tregoi pjesë nga libri, ndonëse i duhej të bënte shumë kujdes, meqë mua kishin filluar të më merrnin me sy të keq. Tepër i mjerë, thonin për mua. Ato pak shkrime që dorëzova për botim u vlerësuan si të mangëta për frymëzimin e shpirtit njerëzor. Frymëzuese…hë. A thua se shkrimi është sutien, dhe shpirti njerëzor gjoks femre.
‘Nicolai ishte një shkrimtar shumë i mirë. Pjesët e librit që ai më dha mundësinë t’i lexoj ishin të mrekullueshme. Dua të them, ato ishin shumë të tmerrshme gjithashtu, por njëkohësisht edhe të mrekullueshme. Satirike nuk ishin – ai nuk donte që të vepronte me mënyra të këtilla. Ai veshi një zemër të rreme dhe më pas shkroi nga thellësia e saj. Kjo zemër e shtirë ishte tepër patriotike, sentimentale, dokumentare. Kishte shumë gjëra për faktin se populli vuante për bukë, i referohej shumë herë historisë rumune dhe qëndrueshmërisë së karakterit popullor. Historia, natyrisht, duhej të shqyrtohej nga Lidhja. ‘‘Shokë, kam një problem tjetër të vogël…’’ Tani e kuptoj unë atë.’
Tek mendonte për mikun e tij Tiriac-i buzëqeshi me qesëndi; ishte një buzëqeshje e trishtuar. Kuptova se edhe kur zbavitej, me shumë lehtësi, ai merrte pamjen e një njeriu të pashpresë.
‘Ç’ndodhi më pas?’
‘Më pas ai e mbaroi librin që natyrisht e titulloi, Torta e Dasmës. Nuk ishte në gjendje t’i rezistonte tundimit për t’i vënë këtë titull librit, dhe për ta përforcuar atë, futi aty një pasazh të gjatë me simbolikën e lehtë të tortës së dasmës. Ai donte që libri të ishte si ato dhuratat e Stalinit për kombet e skllavëruara. Dëshironte që krijimi i tij të qëndronte aty, madhështor dhe jo plotësisht i admiruar në fillim, por gjithmonë i pa injoruar. E pastaj, gradualisht, me praninë e tij aty, ai do të fillonte t’i bënte njerëzit që të tregonin më shumë interes për të. Dhe sa më gjatë të qëndronte aty, sa më shumë të çmohej, aq më shumë do t’i turpëronte dhe do t’i vite në pozitë të vështirë të gjithë ata që e kishin adhuruar.
‘Unë e pyeta se çfarë do të bënte pasi libri të botohej; nëse libri do të jepte rezultate. ‘‘Nuk do të bëj asgjë,’’ tha ai. ‘‘Nuk do të shkruaj as edhe një fjalë të vetme. Në këtë mënyrë, shakaja do të bëhet edhe më e qartë me kalimin e viteve.’’ ‘‘Por, ata mund të përpiqen të të detyrojnë,’’ i thashë unë. ‘‘Ti e di, ata nuk i lënë njerëzit pa punë.’’ ‘‘Po, por deri atëherë, ndoshta do të jem bërë i famshëm. Veç kësaj, kam për t’iu thënë se tek Torta e Dasmës do të gjeni jo vetëm zemrën, por dhe gjithë shpirtin tim. ‘Nëse doni të lexoni një libër të dytë,’ do t’iu thoja unë, ‘Lexoni sërish librin e parë.’ Më pas, do të pres duke u përpjekur që të dukem si një njeri i shquar, sa më shumë që të jetë e mundur.’’
‘Unë u largova nga Rumania më 1951, atëherë kur Nicolai kishte akoma shumë punë për të bërë me librin; fijet e narrativës në libër ishin rreth tridhjetë e pesë, por ato duheshin siguruar në një nyje të rregullt e të dyfishtë. Pas largimit tim, ne kurrë nuk i shkruam njëri tjetrit, sepse për të do të kishte qenë shumë e vështirë. Në vend të tij unë i shkruaja…njerëzve të parëndësishëm. Mamasë, disa miqve të padëmshëm. Siç e dini, nuk jam kthyer kurrë aty; lajme nuk kam dëgjuar për pothuajse një çerek shekulli. Në një nga letrat e saj të fundit, përpara se të ndërronte jetë, mamaja më njoftoi se Torta e Dasmës ishte botuar me një sukses të jashtëzakonshëm. Ajo nuk e kishte lexuar librin – shikimi i ishte dobësuar dhe nuk donte që atë ta keqësonte më shumë – por ajo më shkroi dhe më foli për të. ‘‘Ja mendohu,’’ tha ajo, ‘‘po të kishe qëndruar, Marian-i im, mund të kishe korrur suksesin që Nicolai ka korrur tani.’’ ’
Ai u kthye nga unë, dhe ktheu një gllënjkë verë. Dukej se historia e tij e kishte brengosur. Pastaj buzëqeshi.
‘Në fakt, sikur ta kisha ditur, do t’ju kisha kërkuar të më sillnit një kopje të romanit Torta e Dasmës,’ tha ai. ‘Mund të kishte qenë – çfarë? – e bukur për t’ia dhënë një të qeshure.’
‘Nuk jam i sigurt nëse ma kapi syri një kopje të tillë.’
‘…? Por, ju më thatë…në vitrinë.’
‘Jo, libri që unë pashë në vitrinë kishte vetëm emrin e një gruaje. Emanuella, Maria, diçka e tillë; dhe fotografinë e një vajze që mbante një shami mbi kokë.’ E pyeta si thuhej në rumanisht, tortë dasme; ai ma tha.
‘Sidoqoftë, ky titull nuk më kujtohet. Duhet të kenë qenë gjashtë ose shtatë tituj të tjerë të Petrescu-t, por që unë nuk i vështrova me kujdes. Mundet që edhe ai titull të ketë qenë aty.’
Pastaj pushuam të dy, vështruam njëri tjetrin, dhe qëndruam të heshtur. Atë që ai po mendonte, unë munda ta përfytyroj.
‘Mirë,’ tha ai më në fund. ‘Ja tek e keni. Dëshminë tjetër për teorinë tuaj rumune. Një lule tjetër e vetme. Një shkrimtar i madh i ironisë – Petrescu.’
‘Natyrisht,’ u përgjigja unë pa vonesë tek i dhurova buzëqeshjen time më kuptimplote.
Përktheu: Aristidh Shqevi
Oslo, 19.11.2020
