Kemi intervistuar profesorin e Universitetit Complutense të Madridit për të folur rreth librit të tij “Mitokritika kulturore: një përkufizim i mitit”, botuar së fundmi nga AKAL.
Nga Ada Nuño
Përktheu Brikena Smajli
Mitokritika është një qasje letrare dhe kulturore, studimet e të cilës përqendrohen në analizimin e miteve dhe gjuhës së tyre simbolike, për të përkapur kuptimin e thellë të rrëfimeve mitike dhe ndikimin e tyre në shoqëri dhe në imagjinatën kolektive. Mitokritika hedh dritë mbi lidhjet midis miteve antike dhe veprave bashkëkohore, duke nxjerrë në pah mekanizmat e transmetimit dhe transformimit me kalimin e kohës të simboleve dhe temave mitike. Në veprat thelbësore dhe themeluese të disiplinës përmendim Les Structures anthropologiques de l’imaginaire (1960), Strukturat antropologjike të imagjinares, të filozofit francez Gilbert Durand, e cila bashkon dhe artikulon studime të ndryshme mbi mitet dhe simbolet të pranishme në kultura të ndryshme perëndimore dhe lindore të kryera nga antropologë, etnologë dhe historianë, si dhe kontribute të tjera origjinale kërkimore nga historiografia, psikologjia, psikanaliza, gjuhësia, sociologjia, duke propozuar një qasje ndaj kuptimit simbolik të bazuar në të kuptuarit e strukturave të imagjinares, duke rindërtuar rrugën antropologjike që duhet kuptuar si një shkëmbim i vazhdueshëm në nivelin e imagjinares midis shtysave subjektive dhe trupëzimeve origjinale objektive të mjedisit shoqëror. Vepra tjetër e njohur për studimet mitokritike është ajo e Pierre Brunel Mythocritique; Théorie et parcours, (Mitokritikë: teoria dhe sfondi), (1992), ku Brunel parashtron teorinë e tij mitokritike bazuar në tre terma thelbësorë (shfaqja, fleksibiliteti, rrezatimi). Titulli i librit është një homazh në kujtim të Gilbert Durand, themelues i Qendrës për Kërkime mbi Imagjinaren, atij që i detyrohemi për shpikjen e fjalës mitokritikë, dhe që bëhet kështu edhe titulli i këtij libri. Kjo metodë e re kritike zë vendin e saj në të gjithë Kritikën e Re, e cila ka mbetur thelbësore në historinë letrare të gjysmës së dytë të shekullit të 20-të. Një vepër tjetër po aq e rëndësishme në studimet mitokritike është ajo e Jose Manuel Losadës, Mitocritica cultural; una definicion del mito (Mitokritika kulturore; një përkufizim i mitit) (2022) e cila u botua në tetor të vitit të kaluar dhe u promovua gjatë zhvillimit të Kongresit të VII Ndërkombëtar të Mitokritikës, në Universitetin Komplutense të Madridit, kontributi më i madh i të cilit në teorinë letrare qendron në përditësimin e hermeneutikës dhe metodologjisë së këtyre studimeve të filluar më herët nga Gilbert Durand e Pierre Brunel në “kritikën e miteve kulturore”.
Për të prezantuar këtë vepër më të fundit të studimeve mitokritike dhe autorin e saj kemi sjellë këtu të përkthyer nga spanjishtja një intervistë të Jose Manuel Losadës botuar më herët në ELCONFIDENCIAL.COM
Marrë nga ELCONFIDENCIAL.COM
Alma, Corazón, Vida, https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2023-06-23/mitocritica-cultural-entrevista-jose-manuel-losada
Jetëshkrimi i José Manuel Losadës, profesor në Universitetin Complutense, është padyshim sa i admirueshëm aq edhe i lakmueshëm: i doktoruar në Universitetin e Sorbonës, veprën e tij kërkimore e ka kryer në universitete si Harvardi apo Oxfordi dhe ka dhënë mësim, ndër shumë të tjera, në vende kaq të ndryshme si Jeruzalemi, Montpelje apo Mynihu. Ai ka botuar 25 libra me kritikë letrare dhe 200 artikuj në revista të specializuara, si dhe është themelues dhe botues i Amalteas, revistë mitokritike… dhe, meqë po përmendim këtu mitet, në nëntor 2022 botoi Mitokritika kulturore: një përkufizim i mitit, në shtëpinë botuese Akal.
Përballja me 832 faqet e Mitokritikës kulturore nuk është një detyrë e lehtë. Vëllimi synon të ofrojë (citojmë fjalët e tij) “një studim të mitit brenda mitit (…) ai jep udhëzime të qarta për vendosjen e mitit në çdo histori mitike”. Duke u menduar pak, nga ai që vendos t’i afrohet me guxim Odisesë e deri te ai që vendos një kapitull të Unazave të fuqisë gjatë natës, jeta jonë është e rrethuar vazhdimisht nga mitet. Për të kuptuar më mirë pse janë kaq të rëndësishëm dhe na prekin kaq shumë mitet, kemi biseduar me Prof. Lasadën për librin e tij.
Para së gjithash dhe për të vënë veten në një situatë: ku e kemi fjalën, kur flasim për mite? Pse janë kaq të rëndësishëm për njerëzit?
Pasi kam kaluar një jetë duke studiuar mitet, ndihem pak i pafuqishëm në përpjekjen për t’iu përgjigjur kësaj në disa rreshta. Ajo që unë kuptoj me mit është ajo që është në libër: një tregim me simbole dhe tema ngjarjesh të jashtëzakonshme në të cilin të paktën një personazh është i karakaterit të mbinatyrshëm e të shenjtë dhe që u referohet edhe fillimeve. Por më e rëndësishme se përkufizimi akademik që ju kam dhënë, ndoshta do të thoja se ato janë histori intrigash dhe shprese: na interesojnë, sepse gjithmonë ka një intrigë që është më joshëse se tregimet e vërteta dhe shpresëdhënëse, sepse na tregon për diçka shumë intime, që është: ku po shkojmë dhe nga vijmë.
Mund të themi pra se një nga mitet e para është gjetur në një nga kulturat e para. Me sumerët shfaqet Gilgameshi, të cilin e përmendni më vonë në libër. Eposi i tij përqendrohet në atë që është më e rëndësishmja për qeniet njerëzore: vetëdijen se ne jemi të vdekshëm dhe frikën e zhdukjes sonë ose të të dashurve tanë. A është kjo historia më e vjetër dhe më e rëndësishme në botë?
Një nga më të rëndësishmet, sigurisht. Kur e lexova, Gilgameshi më magjepsi, prandaj edhe ka mjaft referenca për të në libër (nëse nuk gabohem, rreth tre faqe). Është emocionuese, sepse na tregon për frikën që kemi nga vdekja, por pjesërisht edhe nga jeta. Nuk ka frikë nga vdekja nëse nuk do të kishim frikë të dinim se nga kemi ardhur. Në fund të fundit, ka shumë histori që përpiqen të shpjegojnë se nga vijmë, nga Zanafilla te Prometeu, por tek Gilgameshi ekziston edhe frika, për të mos qenë të pavdekshëm, sepse në fund të fundit, të gjithë e kemi atë dëshirë për pavdekësi. Ne nuk jemi në gjendje të mos mendojmë për të ardhmen, çfarë do të ndodhte, nëse mbyllim sytë plotësisht … dhe kjo është ajo që e shqetëson më shumë Gilgameshin.
Është një moment në libër ku përmendni Faustin e Gëtes dhe se si ai fillon të hibridizohet me mitologjinë e lashtë si greke, ashtu edhe atë romake … Është kurioze se si në Perëndim ndërthuren historitë me njëra-tjetrën. Në fund, më bën të mendoj se përmbushet ajo teoria sipas të cilës ka vetëm shtatë komplote kryesore në botë. Pse mendoni se njerëzit duhet të rrëfejnë histori pa pushim?
Gjithmonë tregohet e njëjta histori, sepse na tërheq në një mijë mënyra. E mendoj kështu, sepse historia është gjithmonë e njëjtë. Për mendimin tim (do të ketë njerëz që thonë të kundërtën, do t’i respektoj), ne kemi vetëm një natyrë. Një tjetër gjë është se ka shumë kultura dhe secila e tregon atë natyrë në mënyrën e vet. Campoamor thotë, në mos gabohem, në poezinë e tij “Dy fenerët” se “në botën e pabesë nuk ka as të vërtetë as gënjeshtër, gjithçka varet nga ngjyra e xhamit nëpër të cilin shikohet”. Çdo kulturë në një mënyrë ose në një tjetër ka dashur të shohë fillimin ose fundin e jetës, por të gjitha flasin gjithmonë për të njëjtën gjë: ku po shkojmë apo nga vijmë.
Ju thoni po ashtu se “as hapësira dhe as koha jonë nuk janë hapësirë dhe kohë mitesh”, për shkak të postmodernitetit, laicizimit etj. Megjithatë, gjithnjë e më shumë seriale televizive dhe produkte të tjera të konsumit po shfaqen dhe njerëzit adhurojnë personazhet e trilluar siç adhuroheshin shenjtorët në të kaluarën. Si ka evoluar koncepti i mitit në një shoqëri paradoksalisht anti-mitologjike?
Kjo që thua është shumë interesante sepse, natyrisht, një anti-mitologji nuk po zhvillohet kudo, por ndodh në Europën Perëndimore. Përsëri, gjithçka varet nga xhami me të cilin shikoni. Besoj se që nga moderniteti me prirjen drejt autonomisë morale dhe filozofike të shpallur nga Dekarti dhe të ekspozuar nga Kanti, mitet po kalojnë një proces çmitizimi. E gjithë kjo ka provokuar këtë proces çmitizimi. Në fund të fundit, sot e vetmja gjë që u mbetet njerëzve prej ndërlikueshmërisë që kanë mitet është intriga, e pakësojmë pak. Nga njëra anë, jemi dëshmitarë të hibridizimit (mitet nuk na arrijnë më në gjendjen e tyre të pastër, por më tepër të përziera me fantazi, ezoterizëm, fantashkencë…). Pastaj është një çështje tjetër: ne po krijojmë një mitologji të re. Do të thotë, ka modifikime të mitologjive të vjetra siç mund të ndodhë me Don Zhuanin dhe Faustin, por ka edhe mitologji të reja si “Loja e froneve”. Në njëfarë mënyre, ka mitologji, por ajo është e zvogëluar në aspektin e intrigës. Një shembull tjetër është “Zoti i Unazave”, i sjellë në ekranin e madh në fillim të viteve 2000 dhe me serialin, i cili doli në mos gaboj vitin e kaluar, Tolkien shpiku një mitologji të re: ai vjen për të na thënë se bota jonë duhet t’i qaset mitit në një mënyrë tjetër.
Ky është një reflektim personal, por në fund duket se kur qytetërimi bie, kjo ndodh kur nuk beson më në asgjë. Shoqëria laicizohet, mitet nuk besohen… Në fund të Perandorisë Romake ndodhi e njëjta gjë.
Po, kjo që thua është e vërtetë. Në fund të fundit, mitet, ose një degë e miteve, vijnë për të na mësuar se ne nuk jemi perëndi dhe nuk mund të sillemi si ata, as me veten dhe as me të tjerët. Kur njeriu fillon të jetë Dr. Frankenstein, ai përfundon i vrarë ose i poshtëruar nga përbindëshi. Mitet na mësojnë pikërisht këtë. Dhe tani, për shembull, po e shohim me Inteligjencën Artificiale, e cila është zile alarmi për rreziqet që ajo sjell.
Marrëdhënia që krijoni midis globalizimit dhe miteve është gjithashtu shumë interesante. Ai siguron se “as perënditë dhe as Zoti nuk kanë dashur njerëz të barabartë, amorfë dhe të padiferencuar”. Mund ta shpjegoni më mirë?
Prirja drejt globalizimit është e madhe, teknikisht dhe shoqërisht, që nga Lufta e Dytë Botërore. Dhe, në fund, ky globalizim synon të na bëjë të gjithë njësoj. Në fund të fundit, sa më i barabartë të jetë konsumatori, aq më e lehtë është të konsumosh mallra në masë. Kompanitë si Amazon po shesin të njëjtën gjë, energjia që blejmë këtu është e njëjtë si në Siberi, madje do të thosha se çorapet, çokollatat, filmat… janë të njëjta këtu si në Zelandën e Re.
Në fund, kjo është ajo që thuhet për “rrezikun e historisë unike”, kur një fëmijë në… nuk e di … Angola… ndihet më shumë i identifikuar me një fëmijë nga Minesota, sesa me një fëmijë tjetër në vendin e tij.
Sigurisht, në fund globalizimi na bën të gjithë të njëjtë dhe mitet thjesht tregojnë se nuk është kështu. Çdo mit vjen nga një kulturë.
Në fakt, ky problem është shumë aktual, sepse shumë njerëz ankohen se janë zgjuar nga gjumi. Disa javë më parë, pati një debat për Sirenën e Vogël ose disa seriale të Netflix-it, si për shembull, Mbretëresha Charlotte ose dokumentari i Kleopatrës (që ishte i pakuptimtë), dhe se si në fund po përvetësojnë histori të bardha me personazhe të zinj, gjë që është kundërproduktive, sepse historitë e pakicave vazhdojnë të harrohen për të ritreguar pa pushim të njëjtën gjë. Çfarë mendoni për këtë?
Epo, keni absolutisht të drejtë për këtë. Po bëjmë edhe më keq: po robërojmë kulturalisht njerëz të racave, feve të ndryshme etj. Ju nuk mund të impononi kulturën tonë dhe vizionet absolutiste. Dje një lider politik tha se nuk ka relativizëm kulturor: sigurisht që ka! Jo të gjitha kulturat janë të njëjta dhe ne duhet të bëjmë dallimin midis barazisë dhe barazitizmit. Qeniet njerëzore kanë dinjitet të pafund, por nuk mund të mendojmë se të gjithë duhet të jemi si Europa apo si Shtetet e Bashkuara. Kjo më kujton, kur vite më parë, kishte një debat për atë që kishte ndodhur në Eurovizion, ku një grup spanjoll kishte shkuar dhe këndonte në anglisht. Përkufizohej me një fjalë shumë të saktë: papanatismo. Ndonjëherë ne jemi budallenj dhe duam që mbretëresha Charlotte të jetë e zezë, … është absurde, … është të mos respektosh kulturën e çdo njeriu dhe çdo vendi, sepse është shumë më e vështirë të përshtatesh me të tjerët dhe të interesohesh për histori të tjera.
Ekziston një mit tjetër që aktualisht duket se është në modë. Në një moment të caktuar të historisë (konkretisht me Miltonin), figura e djallit humanizohet dhe ne ndjehemi me engjëllin e rënë. Në Parajsa e humbur, ai është protagonisti i vërtetë, figura e turpëruar që fillon një revolucion. Aktualisht, nga Disney te Star Wars, figura e zuzarit po trajtohet nga një këndvështrim tjetër: duke e humanizuar dhe duke u përpjekur ta kuptojmë. Pse mendoni se po ndodh diçka e tillë?
Epo, së pari ne e ndjejmë shumë djallin për një arsye: sepse ai është i vuajtur. Cila nënë apo cili baba nuk vuan kur vuan fëmija i tyre? Është pjesë e asaj ndjeshmërie që na transmetohet sot nga engjëlli i rënë, sepse, në fund të fundit, a ka vuajtje më të madhe se sa të jesh larg Perëndisë? Dhe sa për zuzarët, është e vërtetë që më parë kaubojët ishin djemtë e mirë dhe indianët ishin djemtë e këqij, dhe tani nuk është kështu. Kultura tradicionale klasike deri në shekullin e 20-të na tërheq për një botë me dy ngjyra: bardh e zi. Shoqëria e re ka sjellë një kromatizëm gri. Që ta specifikojmë pak më shumë, duke qenë më lejues në kuptimin e mirë të shprehjes, duke kuptuar njerëzit, sepse nuk është e lehtë të bësh gjithçka mirë dhe nuk është e lehtë të gjesh njerëz që bëjnë gjithçka mirë apo keq (si zuzarët).
Ju gjithashtu i kushtoni disa çështje magjisë dhe përrallave. Pse mendoni se historitë e fantazisë janë bërë kaq të rëndësishme sot?
Jemi në shoqërinë e imazhit dhe të tingullit, për këtë arsye ka kaq shumë vlerësim për imazhin dhe komunikimin. Në fund të fundit, imazhi sot nuk është si 50 vite më parë dhe është jashtëzakonisht i lëvizshëm dhe i përshtatshëm.
Pra, a mendoni se kjo bëhet më shumë për të argëtuar publikun sesa për të shpëtuar shoqërinë?
Epo, ka një pjesë të të dyjave, por duket qartë që imazhi sot është shumë fleksibël dhe fantazia (që e dalloj nga miti) ka atë karakterin e fleksibilitetit. Të gjitha historitë e zanave, magjistarëve apo Tom Thumb-it, për të dhënë një shembull… aktualisht luajnë shumë për të eksploruar përmes imazheve.
Ju flisni edhe për njerëz të famshëm që janë mitizuar. Nuk e di, më vjen ndërmend Che Guevara apo Audrey Hepburn-i. Mendoni se këto mite ekzistojnë edhe sot apo kërkohet që distanca që ofron koha (dhe vdekja) të bëhet mit?
Unë nuk i quaj mite, por pseudomite, figura apo prototipe. Nëse mendojmë për prototipin e një diktatori, atëherë mendojmë për Napoleonin, Hitlerin, Stalinin…; luftëtarin? Aleksandri i Madh, Che Guevaran…; gruan me iniciativë? Marilyn Monroe-n ose vetë Audrey-n. Ata janë heronj dhe heroina, sigurisht, por ndërsa çdo personazh mitik është një hero, nuk mendoj se çdo hero është mitik. Don Kishoti është padyshim heroi në tregimin e tij, por ai nuk është një mit, sepse për të ekzistuar një mit duhet të ketë një marrëdhënie me të mbinatyrshmen.
Cili është përfundimi përmbyllës? A i kanë dhënë fund mitit shkenca dhe ideologjia?
Uh, çfarë pyetjeje! Këtu do të më lejoni t’i veçoj pak: duhet të dallojmë se për çfarë po flasim. Pseudoshkenca dëshiron ta shkatërrojë mitin, sepse i nevojitet për qëllimet e veta. Shkenca eksperimentale, ajo e laboratorit, nuk mendoj se ka problem me mitin, sepse fusha e veprimit të saj është krejt tjetër. Shkenca e mitit ose mitokritika kulturore (ajo që kam studiuar gjatë gjithë këtyre viteve) dëshiron të tregojë se ekziston një shkencë autentike e mitit. Sa për ideologjinë… le të themi se nuk ndjek asnjë ideologji, kam frikë prej tyre se duan të mendojmë të gjithë njësoj. Çdo ideologji tashmë kujdeset të përfundojë herët a vonë, nuk i duhet miti për këtë. Por çfarë ndodh me mitin atëherë? Epo, përderisa në këtë Tokë ka burra dhe gra që duan, vuajnë… do të ketë mite.
