More
    KreuLetërsiShënime mbi libraJorina Kryeziu (Shkreta): Psikonarrativa e zhgjëndrrës (Aksidenti i Kadaresë)

    Jorina Kryeziu (Shkreta): Psikonarrativa e zhgjëndrrës (Aksidenti i Kadaresë)

    Në këndvështrim psikonarrativ e psikanalitik, Aksidenti i Kadaresë është ndërtuar me një rrëfim të narratorit të gjithëdijshëm në trajtë zhgjëndrre/ përmendje pas ëndërrimit dhe me një gjendje të ndërmjetme ëndërrim/ paraepasëndërrim, që zbulojnë vetëdijen e protagonistëve. Zbërthimi i marrëdhënies mes stazhieres së Institutit Arkeologjik të Vjenës, vajzës 23-vjeçare, Rovena St., dhe analistit që bashkëpunonte me Këshillin e Evropës për çështjet e Ballkanit Perëndimor, Besfort Y., shërben si kryetregimi e kryehetimi që na drejton në kryeenigmën e historisë së rrëfyer – aksidentin ose/ dhe vrasjen, për të cilën herë rrëfen narratori e herë vetërrëfejnë personazhet. Paraqitja e karaktereve kadareane si figura të ngrira danteske, me ndriçim të zbehtë; lidhja frojdiste thanatos–eros; ndërkëmbimet “mauzole–motel” dhe “padron–vajzë luksi”; gjendjet ante- dhe post-mortem luajnë një rol kyç në narracion, ku rëndësi parësore, më shumë se shpalosja e domethënieve, ka zbërthimi i këtyre përbërësve përmes marrëdhënies psikonarrativë–zhgjëndërr. Në rikujtim të marrëdhënieve/lidhjeve dashurore spikat ndërveprimi i ndërsjellë thanatos–eros, përmes të cilit narratori-investigues supozon se shpjegon dukuritë jetësore të personazheve, duke i ndarë përfundimisht, njërin në thanatos (Rovenën – personazhin femër), tjetrin në eros (Besfortin – personazhin mashkull). Në funksion të shtytjeve të egos, ashtu sikurse shpjegon Frojdi, edhe karakteret kadareane – si individualitete – qëndrojnë në vetvete (egoizëm); dhe tejkalojnë vetveten vetëm kur bashkohen me karakterin/ individin tjetër. Egoja i drejton në shtysat seksuale, duke i vënë në konflikt të përjetshëm.

    Karakteret janë në të njëjtin rrafsh, me ndriçim thuajse të zbehtë, dhe e gjejnë veten në një ngrehinë të ndërmjetme, njëfarë mauzoleu-motel… Kthimi i së dashurës në “call girl”, ishte një mënyrë për t’i hequr asaj “kurorën” e dashurisë. Në këtë pikë, personazhet zbehen gradualisht, për t’u ngurtësuar e shpërfaqur si figura “të ngrira” danteske, shndërruar në basoreliev gipsi e të mermertë, duke mos guxuar shkeljen e paktit të përjetshëm midis klientëve dhe vajzave të qejfit: mosputhjen… Konfiguracione të tilla përftohen nga ndryshimi në rrafshin diskursiv-semantik dhe në marrëdhënien e tyre: e dashur vs. call girl si eufemizëm/faza embrionale, dhe kukull vs. ein mannequin/ftohja e dashurisë. Vajza në taksi “nuk” ishte më Rovena St., por shëmbëlltyra e saj: Pra, udhëtari, njeriu, po përpiqej të puthej me një trajtë. Ose trajta me njeriun (Vepra 17, f. 207). Rindërtimi i skemës përfundimtare prej hulumtuesit, lidhet me katër elemente kyçe: një çift dashnorësh; një kukull; një puthje e pamundur, dhe kryesorja një vrasje. Rrjedha rrëfimore, e cila fillon së prapthi, me vdekjen e personazheve e më pas me rindërtimin e jetëve të tyre të njëmendta, ka efektin e suspansës/pezullimit, që vjen si një kombinim mes pritjes e pasigurisë. Jetët njerëzore dukeshin kaq të përafërta sa shëmbëllenin mijëra vjet, siç shëmbëllen pasqyra imazhin e saj, aq sa pluhuri i harresës nuk ka mundur t’i tjetërsojë. Universalizmi i jetëve njerëzore dhe rishfaqja e arketipave njerëzorë, nuk përbën një temë të re në veprën kadareane, po në romanin Aksidenti risi është se shfaqen të rimishëruara nën simbolikën mitike të pasqyrëzës së taksisë. Kështu, jeta e brendshme e një personazhi/ individi bëhet “tabelë e tingëllimit për të vërtetat e përgjithshme të natyrës njerëzore… dhe zbulohet vetëm tërthorazi përmes gjuhës së folur dhe rrëfimit” (Dorrit Cohn, Transparent Minds, f. 23, 21).

    Marrëdhënia e dyshimtë e protago-nistëve vërtitet rreth një historie në dukje “fantazmash”, një pezmi që vjen jo prej vdekjes natyrore, por prej vdekjes së dashurisë. Vdekja barazohet me fundin e dashurisë dhe jo si shkëputje e shpirtit prej trupit. Zbritja e Orfeut në ferr, për të nxjerrë Euridikën, ndoshta duhej zbërthyer ndryshe – e vdekura nuk ishte Euridika, po dashuria. Në fund të romanit, Rovena St. quhet prej Besfort Y., Euridikë, por si mishërim i vdekjes së dashurisë, ndërsa miti orfik trajtohet si udhëtim i njeriut brenda nënvetëdijes së vet, për të rifituar dashurinë e humbur – ripërtëritje ndjesish të kësaj-e-asajbotëshme, pjellë “zonash të huaja e të paskaja”…

    Si e pikturuar përnjëmend në një vazo japoneze, të veshur me krizantema mallëngjyese, dashuria e tyre krahasohet me shtratin e ndarë më dysh të një hoteli, përngjarë me dy varre dashnorësh të dikurshëm. Lidhja frojdiste thanas–eros, mbizotëruese edhe në vepra të tjera të Kadaresë (Muzgu…, Prilli i thyer, E penguara.., Hija, Vajza e Agamemnonit, Aktori etj.), në këtë roman njëjtësohet me dashurinë e shndërruar në shkrumb… Aluzioni i varrezave të Kiotos inicion ftohjen e marrëdhënies në çift, ndërsa pllaka e mermertë dëshmon, si një epitaf, gjurmët e historisë së tyre të brishtë. Gjendja post-mortem na zhvendos në një zonë tjetër të mendim-veprimit, e cila nuk ngjason e kësaj bote edhe pse fillimisht përfytyrohet pa fjalë, vishet me fjalë e më pas rrëfehet për të tjerët. Narratori-investigues rindërton herë pas here kronikën tokësore të asaj që kishte ndodhur në çastin final, që, siç shpjegon Platoni prej antikiteti, s’ishte veçse një pasqyrim i zbehtë i modelit të përjetshëm. Në këtë dashuri, të qenit zgjuar kishte më përparësi se të qenit me sy mbyllur… Rovena kishte rënë në dashuri (fjalë e shënuar me germa kursive); “padroni” i kishte dhunuar asaj natyrën – psikikën; i kishte “sëmurur” shpirtin. Afrimi i trupave mbetej gjëja më e thjeshtë në botë, aq sa “zhveshja merrte aspektin e një rituali” (J.-P. Champseix), por i vështirë mbetej afrimi i shpirtrave, aq sa e kthen raportin Besfort–Rovena në një “antropologji të thurur me tregime të panumërta, të para si rrëfim i të vdekurve”. Me afrimin e gjumit, ndjesia greminore e humbjes pa kthim, zbutej aty për aty, dhe Rovena kalonte lehtësisht në “zonën tjetër”, që ngjasonte si bashkim i thërrmijave të ëndrrave. Kjo zonë, aq shumë e përfolur në letërkëmbimet e në bisedat telefonike, i ngjasonte një tjetër planeti, një kapërcimi, një zhvendosjeje, që funksiononte me të tjera ligje dhe kishte fuqi hipnotizuese mbi protagonistët, sepse tashmë gjithë mjegullnajën dhe moskuptimet mes tyre i sillte shpirti, e jo trupi.

    Në psikonarracion, narratori hetero-diegjetik mbetet në rrafshin e parë. Dysia e personazheve kadareane shfaqet në sytë e lexuesit përmes vëzhgimeve të tij të gjithëdijshme, ligjërimit për gjendjet shpirtërore, ndijimet, fotografitë, letërkëmbimet dhe shënimet në trajtë ditari. Lexuesi mënjanohet paqëllishëm nga vetëdija e tyre. Ndërmjetësimi mes “dëshmive faktike”, për të hedhur dritë mbi jetën dhe marrëdhënien spekulative padron–vajzë qejfi, dhe zhaurimës së ngjarjeve që ndodhin në sipërfaqe, jepet në kundërshti të plotë me heshtjen e thellësisë, duke anuar jo nga ante-mortem, por nga post-mortem, për të mos gjetur thuajse asgjë të rrokshme apo “të saktë” në atë histori. Çdo rindërtim i ndoshisë së aksidentimit kthehet në një kështjellë pluhuri, të cilën e zhduk, me një të fryrë, rindërtimi i radhës. Gjurmët e së panatyrshmes spikatin në grimat e historisë, çka dëshmon se dëmtimi kishte ndodhur që në thelb. Takimi para vdekjes, që cilësohet prej tyre si post-mortem është çelësi për të zbuluar, ose edhe për ta kyçur, tisin e misterit që ngërthen rrëfimin deri në sentencën e fundit. Cinizmi në pusullën e fundit: “Lidhur me kushtet, okej si herën tjetër?”, që do t’i bashkonte në hotelin “Miramax”, e përmbys skajshmërisht këtë histori, e cila kishte një “mbrapshtësi në thelb”. Karakteret kadareane nuk janë gjë tjetër veçse dy njerëz vulgarë që bëjnë teatër, që hiqen si dashnorë luksi, sipas gjedheve të njohura e vërtiten incognito, me petka endacakësh, teksa “kërkonin ta maskonin dashurinë e tyre pas dukjes lavire– pusht” (Vepra 17, f. 46). Shkallëzimi i dozës së bisedave, hierarkia e shprehjeve, frazat e dialogëve apo të pusullave, tingëllonin gjithnjë çuditshëm, ngjanin të përçudnuara, pa logjikë të brendshme, pa tharm e me lëndë gjuhësore kishte pësuar një lloj mpirjeje, rrjedhojë e një tronditjeje të beftë… Paraqitja e motërzimeve të ndryshme për të njëjtën ndodhi bën që lexuesi të konfuzohet dhe tensionet narrative e pasiguria të vijojnë deri në përmbylle të rrëfimit. Rrjedhat kohore akronologjike shfaqen përmes përmbysjes së riteve ceremoniale: Kjo rrjedhë së prapthi (të dyzetat, të shtatat dhe pika zero, që njehsoheshin përpara vdekjes dhe jo pas saj, sipas zakonit gjithënjerëzor), ka qenë shtysë për të dhënë vizionin e përmbysur për kohën e dy të dashuruarve, nëse do të quheshin të tillë (Vepra 17, f. 184). Afrimi i pikës zero, çuditërisht nuk ngjall panik te personazhet, por te hetuesi, që sipas tij, nuk kuptohej se çfarë ishte: mbarim, fillim, të dyja bashkë apo asnjëra prej të dyjave. Është pikërisht pika zero, ajo që lidhet me shprehjet “call girl” dhe post mortem. E përdornin të dy, por në të vërtetë, post-mortem ishte ajo dhe jo ai. Me ato fjalë kishte nisur vdekja e saj. (Vepra 17, f. 196). Në fazën kur Besforti përdorte “call girl” kishte nisur vdekja e dashurisë. Takimet post -mortem (pas vdekjes), nuk ishin veçse takime në ante-mortem (para vdekjes/në jetë) – perceptim mendor i sjellë përmes rrëfimit të dyzuar: jetë–mosjetë, e vërtetë–mister, dashuri– jodashuri. Aksidentimi ose/dhe vrasja e Rovenës St. shfaqet/n si psikikë për ta ndjellë femrën pashmangshmërisht drejt mashkullit. Kadareja e paraqet psikikën e protagonistëve “ilustruar” përmes psikonarracionit, duke “e vendosur psikoanalizën në fjalët e narratorit” (Dorrit Cohn, Transparent Minds, f. 11).

    Zhvillimi i semantikave leksikore dhe dekodifikimi i mekanizmave gjuhësorë na çojnë sërish në çastin fillestar narrativ, duke bërë që koha jo vetëm “të ngrijë”, por edhe të kthehet pas, si tentativë për të zbërthyer enigmën e historisë së rrëfyer. Rrëfimi post-mortem mbetet një autopsi/ekzaminim i ngjarjes e jo i trupit. Parrjedhshmëria e dëshmive, turbullira, rrokullima, gjendjet halucinante gjatë rindërtimit të historisë kulmore – aksidentit, ligjet e përbotshme, që zunë fill me gjenezën njerëzore, por që mbeten të pashpjegueshme deri në përditshmërinë tonë, krijojnë mospërputhje mes trupave të gjallë (trup/shpirt), plastikës (trup/dëshirë), gjendjeve paraepasjetësore (ante- e post-mortem), kohës së shkuar (mungon dëshpërimisht e tashmja) dhe kohës që pritej të vinte. Në themelnajë, me sa duket, mbetet thjesht një kukull/e pashpirt (ein mannequin), shëmbëlltyrë e së dashurës – dëshira për ta zëvendësuar atë me një sajesë, me një sendërgjim, me një trup, me një trajtë…

    2019

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË