Bisedoi Andreas Dushi
A. D: Z. Hodgson, këtë vit keni botuar në Kosovë librin “E ardhmja në të kaluarn: Kujtime të Kosovës” ku tregoni se si erdhët në Kosovë, si e njohët atë vend dhe mbi të gjitha, ajo çka më së shumti na intereson në këtë bisedë të orientuar drejt urës që, me anë të përkthimeve keni krijuar mes shqipes dhe anglishtes, se si u njohët me gjuhën tonë. Pse pikërisht viti 2021 duhet të ishte ai në të cilin këto kujtime do të botoheshin?
J. H: I shkrova këto kujtime në karantinën gjatë valës së pare të pandemisë. Duke qenë i ngujuar në shtëpi, m’u kujtua ora policore në Prishtinë në vitin 1981 dhe pastaj m’u zgjuan kujtime të tjera të jetës së dikurshme. Më mori malli për Kosovën, për trevat shqiptare dhe faktikisht për udhëtime në përgjithësi. Nuk jam mësuar të mos kem ndonjë biletë treni në xhep.
A. D: Kur e menduat këtë libër, a ndjetë për ndonjë çast dyshimin mos ndoshta do të ishte më mirë po ta shkruanit në anglisht dhe historinë e treguar nga ju mos t’ja paraqisnit lexuesit shqiptar por atij britanik?
J. H: Nga fillimi lexuesit e mi imagjinarë ishin shqiptarë, se pari ish-studentët e fakultetit në Prishtinë, ndaj të cilëve jam shumë mirënjohës. Ka shumë libra për shqiptarët në anglisht dhe shumica bien në kurthin e orientalizmit. Sikur janë shkruar prej aventurierëve që nisen drejt trevave gjoja ekzotike. Nisen nga ndonjë qendër metropolitane, të zëmë Londra, drejt periferisë dhe kthehen për të përshkruar këto vende të largëta për kënaqësinë e metropolit. Nuk desha t’i kontribuoja këtij lloji të letërsisë. Më interesante do të ishin përshtypjet e një autori shqiptar për Anglinë, por besoj se asnjë libër i tillë nuk ekziston.
Pastaj desha të bëja diçka për larmishmërinë ekologjike të gjuhëve. Nganjëherë më duket se anglishtja, si gjuhë ndërkombëtare, imponon një farë monokulture, si fushat e pambarimta të pambukut në Uzbekistan. Pastaj shqipja e ka bukurinë e vet dhe kujtime te mia për Kosovën më ishin të lidhura ngushtë me mësimin e gjuhës.
A. D: Prishtina ku vajtët në vitet ’80 nuk ishte kalimi juaj i parë përtej perdes së hekurt. Pasi kishit vizituar Gjermaninë Lindore, me ç’pritshmëri u nisët drejt Kosovës? Po pastaj, kur i krahasuat ndjesitë që shoqëruan mbërritjen tuaj në Gjermani me atë në Kosovë, çfarë menduat?
J. H: U nisa drejt Kosovës plotësisht injorant për Ballkanin, për shqiptarët, për serbët, Jugosllavinë etj.. Nuk kisha asnjë ide se si mund të jetë jeta atje. Në realitet, kjo mungesë e pritshmërisë më ndihmoi shumë. Isha më i hapur ndaj të papriturve. Vërtet, kisha përvojë nga Gjermania Lindore, e cila për ne anglezët ishte ana tjetër e “perdes së hekurt” dhe Jugosllavia ishte deri diku një vend komunist. Por mësova shumë shpejt se çështjet thelbësore ne Kosovë nuk përcaktoheshin nga polet ideologjike të komunizmit dhe kapitalizmit, se ishte një shoqëri shumë më komplekse. Ndarja e botës në Lindje dhe Perëndim, sipas shabllonit të Luftës së Ftohtë, tani na duket tepër naive.
*
Më zgjoi një uturimë e gjatë e lokomotivës. Lëviza perden në një anë dhe fshiva xhamin e ftohtë dhe të lagët. Pashë një ag të akullt dhjetori, me fusha anës hekurudhës të mbuluara me brymë, ca shtëpi të vjetra përdhese, pa asnjë dritare, me çati të lakuara prej peshës së tjegullave, oxhakë të shtrembër, rrugica me baltë. Lokomotiva ulëriti gjatë me zë të lartë dhe këmbëngulës. Treni u ndal, sikur nuk do të lëvizte kurrë më. Shenjat e stacionit ishin në dy gjuhë: Kosovo Polje – Fushë Kosova. Për herë të parë në jetë pashë një ‘ë’ me dy pika. Shkronja më zgjoi kureshtje.
*
Në shikim të parë, për ne të huajt, gjuha shqipe ka një aspekt ekzotik dhe të frikshëm. Tani e kam të vështirë ta sjell saktë në kujtesë atë stepje dhe ndjenjë çudie që provoja para elementeve më të thjeshta të gjuhës, mistereve të mënyrës lidhore, mbiemrave që lidheshin me emra me anë të nyjeve që ndryshoheshin dhe shumëzoheshin si thnegla, dhe fjalëve që dukeshin si shkurre gjembaçe bashkëtingëlloresh që ta mpinin gjuhën në gojë. Njoh një studente holandeze, e cila, kur u ballafaqua me fjalën ‘gjithçka’ hoqi menjëherë dorë mësimi i shqipes, duke pohuar se një fjalë e nga tillë nuk duhet të ekzistonte në asnjë gjuhë të botës.
*
A. D: Raporti me gjuhën shqipe, vështirësitë e saj, dialekti i folur që dëgjonit përballë standardit të shkruar që lexonit… Më ka mbetur në mendje emocioni që përshkruani kur për të parën herë patë gërmën ë apo njohja juaj me formën lidhore. Kur i thatë vetes se tanimë e keni mësuar shqipen mjaftueshëm sa të përkthenit nga ajo gjuhë? Po aq sa të shkruanit në këtë gjuhë?
J. H: Më fasinoi gjuha shqipe nga fillimi sepse ne atë kohë në Kosovë gjuha ishte duke pësuar ndryshime të mëdha dhe të ndërgjegjshme me hyrjen e gjuhës standarde, ose “gjuha e asfaltuar” si e quanin njerëzit. Studentët e fakultetit debatonin midis tyre ç’ishin format korrekte gjuhësore dhe të gjithë synonin të zotëronin një shqipe “të pastër”. Terë kultura gjuhësore po përtërihej. Kuptohet, ky ishte një aspekt i ndryshimeve shoqërore dhe politike që po ndodhnin në Kosovë. Në të njëjtën kohë, nën shtresën e hollë të asfaltit, vazhdonte kultura e thellë e gjuhës popullore. Do të thotë se shqipja ishte në një fazë kritike dhe krijuese të zhvillimit të saj. Më dukej si anglishtja në kohën e Shekspirit, kur gjuha ndryshoi shumë nën ndikimin e Rilindjes.
A. D: Në përshkrimin e udhëtimit tuaj drejt Prishtinës, shkruani diku: A mos po përsëritja fatin tim djaloshar prej Harry Potter-i? E keni gjetur në ndonjë tjetër herë veten tuaj në këtë dilemë gjatë qëndrimit tuaj në Kosovë apo punës tuaj me shqiptarë?
J. H: Më ka çuditur suksesi i librave të Harry Potter-it nëpër botë. Këta libra romantizojnë jetën e nxënësve në një internat tradicional anglez. Këto shkolla në realitet nuk janë si i paraqet autorja, por janë shpirtngushta dhe të dëmshme per karakterin njerëzor. Kosova, më duket, më çliroi prej mentalitetit të kësaj bote. Më zgjeroi horizontet.
A. D: Por menjëherë kuptova se këta shqiptarët ishin tejet të ndieshëm në çdo gjë që prekte kulturën e tyre, kishin një sedër të fortë, por njëkohësisht të brishtë në këtë apsekt, dhe se më duhej të isha fort i kujdesshëm pasi çdo fjalë pa vend mund të interpretohej keq. Ishte ky një ndër mësimet e para të vlefshme që morët për popullin me të cilin, ndoshta pa e ditur, do të lidheshit përgjithnjë?
J. H: Ashtu janë shqiptarët, ata kanë një sedër të fortë, por njëkohësisht shumë të ndieshme. Ata krenohen për historinë e traditat e tyre, gjë që shihet qartë ne ligjërim publik, por në biseda private, shqiptarët janë më vetëkritikues, ndonjëherë me humor por edhe me deshpërim. Do të thotë se vetëbesimi i shqiptarëve nuk është stabil, është i lëkundshëm. Kjo më ka ndihmuar të kuptoj më mirë ç’po ndodh në Angli sot, se vetëbesimi i anglezëve është lëkundur shumë. Historikisht, anglezët kanë vuajtur nga mendjemadhësia dhe kjo shihet ne nacionalizmin e kotë të Brexit-it. Ky nacionalizëm ekziston krahas ndienjave të forta të rënies kombëtare.
*
Po njihesha gjithashtu me kolegët e mi të fakultetit. Shaqir Shaqiri ishte një figurë e pashme, elegante, me mustaqe të qethura me shumë kujdes. Ai rrinte vazhdimisht në tarracën e Hotel Grandit’ – i vetmi vend në Prishtinë ku shërbehej kafeja espresso. Këtu ai kishte sallonin e tij. Shaqiri sapo kishte mbaruar doktoraturën për Edith Durham-in dhe prej tij dëgjova për herë të parë për këtë angleze të jashtëzakonshme. Më dha për të lexuar një fotokopje të veprës së saj High Albania, atëherë një libër tepër i rrallë, i paribotuar prej vitit 1909. E përpiva me shumë entuziazëm. Durhami ishte ‘tip anglez’ i kohës së vet, një grua e pavarur dhe guximtare, e thukët dhe e rreptë në bisedë dhe në prozë. Për mua ajo ishte një farë ure afrimi midis botës që kisha njohur dhe botës e re në të cilën gjendesha.
*
A. D: Kur shkruani për Edith Durham, thoni: Për mua ajo ishte njëfarë ure afrimi midis botës që kisha njohur dhe botës së re në të cilën gjendesha. Përgjatë viteve, cilat ishin ato ura të tjera që i afronin këto dy botë?
J. H: Urat i kanë ndërtuar shqiptarët te cilët kanë ardhur në Angli, se shqipja dëgjohet në katin e sipërm të çdo autobusi të Londrës. Kënaqem duke dëgjuar dialekte të ndryshme. Tani është rritur një brez i të rinjve që janë plotësisht shqiptarë dhe plotësisht anglezë në të njëjtën kohë.
A. D: E cekëm pak më parë, por tani mendoj ta flasim më gjerësisht. Kur menduat se kishte ardhur koha të përkthenit diçka nga shqipja në anglisht? Ishte i hapur lexuesi britanik për letërsinë shqipe atëherë?
J. H: Fillova shumë herët të përktheja dhe më duhej të kisha pritur pak. Në atë kohë shtëpitë botuese angleze nuk ishin të hapur fare ndaj perkthimeve në përgjithësi. Thonin se s’kishte treg. Lexuesit anglezë gjoja donin romane angleze, pastaj ato amerikane dhe nuk u mbetej kohë për letërsi në përkthim. Por tani gjendja ka ndryshuar rrenjësisht dhe na eshtë ndryshuar mentaliteti ynë i dikurshëm ishullor. Janë një mori e shtëpive botuese të vogla që nxjerrin letërsi në përkthim. Për shembull Istros Books specializon për letërsi ballkanike. Nga shqipja ajo ka botuar librat e Fatos Lubonjës. PEN International subvencionon shumë përkthime. Tregu i librave është më i larmishëm. Kuzhina angleze poashtu.
A. D: Po me letërsinë e Ismail Kadaresë, në ç’rrethana u njohët? Cili ishte libri i parë që lexuat prej tij?
J. H: Studentët e Prishtinës në vitet 1980 çmendeshin për Kadarenë. Stili i tij i qartë ishte model i gjuhës së re letrare. Ai sikur përkthente në formën e re të romanit përmbajtjen e vjetër të legjendave dhe të letërsisë gojore. Studentëve u pëlqente permbajtja e tij kombëtare, në një kohë kur ndjenjat e tyre patriotike ishin marrë nëpër këmbë. Ata insistuan që ta lexoja Kadarenë dhe libri i tij i parë që e lexova ishte vëllimi me tregime “Gjakftohtësia”, një liber pak a shumë socrealist sipas kerkesave të asaj kohe.
A.D: A ishte leximi i Kadaresë rrëzimi i mitit se kombët e vogla shkruajnë letërsi të vogël?
J. H: Nuk kam dëgjuar kurrë për këtë mit. Kush mendon kështu? Replika më e mirë do të ishte fakti se një pjesë e madhe e asaj që quhet letërsia angleze është shkruar prej irlandezëve. Ndoshta ka një ndryshim midis botërave letrare të kombeve të mëdha (dmth. me popullsi të madhe) dhe të vogla, se në vende të vogla, të zëmë si Kosova në vitet 80, të gjithë shkrimtarët njohin njeri – tjetrin dhe krijojnë një komunitet me lidhje të ngushta shoqërore dhe lexuesit poashtu njihen me autorët e tyre. Në Tiranë ose Prishtinë, mund t’i takosh shkrimtarët në kafene, por në Nju Jork ose Londër kjo është e vështirë per lexues të thjeshtë.
A. D: Lidhur me shkrimtarët e tjerë shqiptarë të Shqipërisë dhe Kosovës që shkruanin gjatë kohës kur ju ishit në Kosovë, çfarë mund të thoni? Diku nga fillimi i kujtimeve citoni edhe Dritëroin.
J. H: Nga shkrimtarët e Kosovës, dua të përmend të ndjerin Teki Dervishi, një shkrimtar me imagjinatë largpamëse, shpeshherë të errët, dhe një stil të pasur dhe origjinal. Sa i përket Dritëro Agollit, pata privilegj që ta takoja disa herë. Ishte njeri bujar dhe me humor, një zë autentik që mbeti besnik idealeve të tij komuniste. Nuk e di si e përjetoi dështimin e këtyre idealeve. “Nuk jam as i bardh, as i zi”’ me tha. Kur lexoj “Nënë Shqipëri” shoh një Shqipëri surreale dhe të pamundur, që ndoshta për një mend ekzistonte ne zemrën e poetit… Nuk e di!
A. D: Si përkthyes i disa veprave me karakter letrar apo studimor, a mund të thoni se cila është ajo që ju ka munduar më shumë si dhe ajo që ju ka dhënë më shumë kënaqësi?
J. H: Kam përkthyer dymbëdhjetë libra por pjesa më e madhe e punës sime ka qenë joletrare. Punoja në Tribunalin e Hagës ku isha përkthyes për shumë dëshmitarë të krimeve të luftës në Kosovë. Dimensioni njerëzor i kësaj pune më jepte shumë kënaqësi.
A.D: Përpos kujtimeve shkruar në një shqipe të pastër e tejet të këndshme, mendoni apo keni në plan të shkruani diçka tjetër, letërsi të mirëfilltë, fiction, shqip apo anglisht?
J. H: Besoj se pas lajthitjes së këtyre kujtimeve në shqip do të shkruaj vetëm në gjuhën time amtare por më duket se në çdo gjë që shkruaj ose mendoj do ndihet diçka shqipe.
