“Ajo grua, Estelle,” lexoj shënimin, “është deri diku arsyeja pse George Sharp dhe unë u ndamë sot.” Letër ambalazhi e një krepi të pisët kinez, bari i hotelit, Rruga Wilmington, 9:45 para dite, mëngjezi i një të hëne gushti.” Meqenëse ky shënim ndodhet në bllokun e shënimeve, duhet të ketë doemos njëfarë kuptimi për mua. E studioj për një kohë bukur të gjatë. Në krye të herës kam vetëm njëfarë ideje shumë të largët të asaj që po bëja atë mëngjez të hëne gushti në barin e hotelit në anën e kundërt të stacionit hekurudhor të Pennsylvania-s në Wilmington, Delaware (po prisja trenin? Sapo e kisha humbur? Ishte viti 1960? 1961? Pse Wilmington-i?). Sidoqoftë më kujtohet që kam qenë në atë vend. Gruaja që mbante letrën e ambalazhit të një krepi të pisët kinez kishte zbritur nga kati i sipërm ku kishte dhomën për të pirë një birrë dhe kamerieri kish dëgjuar pak më parë arsyen pse George Sharp-i dhe ajo qenë ndarë atë ditë. “Sigurisht,” tha ai, dhe vazhdoi të pastronte me leckë dyshemenë. “Vetë më treguat.” Në cepin tjetër të barit është një vajzë. Ajo po flet, dhe duket që nuk po fet me burrin ngjitur, por me macen e shtriqur në trekëndëshin e dritës që depërton përmes hapësirës që krijon dera e hapur. Ajo ka të veshur një fustan të mëndafshë nga ato të dyqaneve të veshjes “Peck & Peck”, me kinda të lëshuara poshtë.
Ja si është puna: Vajza ka jetuar më parë në Eastern Shore, e tani do të kthehet prapë në qytet, pa burrin që e shoqëronte, dhe gjithçka që e pret tani janë çapitjet në trotuare veshtullore vere bashkë me telefonatat e largëta në orën tre të mëngjezit që do t’ia prishin gjumin sikurse gjumin e trallisur në ato mëngjeze të avullta të atij gushti (të vitit 1960?1961?). Meqenëse do t’i duhet të shkoj menjëherë pas udhëtimit me tren për të drekuar në New York, ajo do të kish dashur të kish një mbërtheckë për kindin e lëshuar të fustanit të saj të mëndafshtë, sikurse do kishte dashur ta harronte kindin dhe drekën e mëpasme dhe më mirë të rrinte në atë bar plot freski që mbante aromën e dizenfektantit dhe majasë së birrës dhe ta bënte shoqe gruan që mbante letrën e ambalazhit të një krepi të pisët kinez. Papandehur, atë e pushton njëfarë keqardhje për veten, gjë që e bën ta krahasoj gjendjen e saj me atë të Estelle. Kjo ishte e gjitha.
Pse e kam shkruar këtë shënim? Për ta kujtuar më vonë, pa dyshim, por çfarë ishte ajo që doja saktësisht të kujtoja? Sa nga ato që shkruajta ndodhi në realitet? Apo asgjë prej tyre s’ka ndodhur? Po pse në fund të fundit unë mbaj një bllok shënimesh? Është kaq e lehtë të përhumbesh në gjithë këto shënime. Shtysa për t’i shkruar gjërat, është posaçërisht e pashmangshme, gjë e pashpjegueshme për ata që nuk e ndiejnë këtë detyrim së brendshmi, i dobishëm nganjëherë, vetëm deri diku, përgjersa çdo lloj shtyse shtrënguese priret ta përligj veteveten. Ma merr mendja që kjo shtysë shfaqet ose jo qysh në djep. Megjithëse shtysën për të shkruar kam ndierë qëkur isha pesë vjeçe, nuk besoj që ime bijë do ta bëjë ndonjëherë këtë gjë, sepse ajo është e bekuar të fëmijë i vetëm dhe e pranon jetën ashtu siç vjen, pa pasur frikë kur shkon të flerë apo kur zgjohet.
Mbajtësit e blloqeve vetjake të shënimeve i përkasin një race krejtësisht të ndryshme, janë riformësues vetmitar të botës që nuk heqin dorë, fëmijë të pakënaqur qysh prej lindjes dhe të pushtuar prej njëfarë ndiesie të ankthshme dhe të kahershme humbjeje.
Shënimet e para i hodha në një bllok të madh shënimesh që ma dha ime më duke më këshilluar me kujdes se në vend që të qahesha pa pushim të mësoja të argëtohesha duke shkruar mendimet e mia. Ma ktheu këtë bllok të hershëm para disa vitesh. Shënimet e para kanë të bëjnë me një grua që besonte se ishte duke ngrirë për vdekje gjatë një nate polare, natë pas së cilës ajo sheh se në fakt ishte degdisur në shkretëtirën e Saharasë, prej nxehtësisë së të cilës mund të vdiste para se të vinte dreka. S’kam asnjë lloj ideje se çfarë mund të ketë ngjallur në mendjen e një pesë vjeçareje një histori e tillë kaq “ironike” dhe ekzotike, por ajo shpërfaq deri diku një lloj prirje për të skajshmen, prirje e cila më ka karakterizuar e rritur, ndoshta nëse do të isha me natyrë më shumë analitike do të kisha shkruar një histori më të vërtetë si ajo e ditëlindjes së Donald Johnson-it apo se si ime kushërirë Brenda futi në akuarium të pëgërat e koteles sonë.
Pra, arsyeja e mbajtjes së një blloku shënimesh nuk ka qenë kurrë, sikurse nuk është as tani, të bëj regjistrim të saktë të fakteve ose të asaj që kam bërë apo menduar. Kjo do të kërkonte shtysë të tjetërllojtë, instikt njohës të realitetit që megjithëse nganjëherë do të doja shumë ta kisha, nuk e zotëroj. Asnjëherë nuk kam qenë e zonja të mbaj në mënyrë të suksesshme ditar. Qasja ime e përditshme ndaj jetës ndryshon nga shpërfillja shumë e madhe deri tek mosprania e plotë, dhe gjatë këtyre pak rasteve kur jam përpjekur me përgjegjësi të plotë të kryej detyrën e marrë përsipër për të regjistruar ngjarjet e ditës, më ka kapur një mërzi aq e madhe sa përfundimi i një përpjekje të tillë ka qenë më së paku e papërfunduar. Çfarë kuptimi ka kjo puna e të shkruarit të shënimeve të tilla “Pazar, shtypja e disa letrave, Kush është E? Kjo “E” ishte person që vuante nga depresioni, apo mos vallë unë po përjetoja çaste depresioni? E kush e vret mendjen për këtë?
Ndryshe nga kjo mënyrë e pakuptimtë të shkruari shënimesh të cilën e kam braktisur plotësisht unë zakonisht rrëfej ato të cilat çdokush do t’i quante gënjeshtra. “Kjo thjesht s’është fare e vërtetë,” më thonë anëtarët e tjerë të familjes time kur u rrëfej kujtimet e mia për një ngjarje pjesë e së cilës kemi qenë të gjithë. “Mbrëmja nuk ishte për ty, merimanga nuk ngjante si vejushë e zezë, nuk ka qenë aspak sikur e përshkruan ti.” Ka shumë gjasa që të kenë shumë të drejtë, se unë jo vetëm që e kam pasur gjithmonë të vështirë të bëj dallimin mes asaj që ka ndodhur dhe mund të ndodhë, por unë nuk jam e bindur, që ky dallim, ka ndonjë rëndësi duke pasur parasysh qëllimin përse janë hedhur këto shënime. Gaforrja tej mase e shijshme që më kujtohet të kem pasur për drekë ditën që im at erdhi në shtëpi nga Detroit-i në vitin 1945 duhet të ketë qenë sigurisht një zbukurim, shkruar sipas modelit të atëhershëm të dhënies së vërtetësisë. Dhjetë vjeçe isha e prej atëherë zor se do ta kujtoja gaforren tej mase të shijshme. Ngjarjet e asaj dite nuk i ngjanin një gaforreje tej mase të shijshme. Dhe sidoqoftë është saktësisht kjo gaforre tej mase e shijshme e trilluar që ma ndërmend gjithë atë pasdite, një film të parapëlqyer shtëpie që e shihnim shumë shpesh, dhuratat që mbante im at, një fëmijë që qante, depërtim në dashurinë dhe fajin familjar. Ose kështu më shpërfaqej mua të paktën. Po kështu, ndofta nuk ra borë kurrë atë gusht në Vermont. Ndoshta nuk pati shira ndërsa fryntë era natën, dhe ndoshta askush nuk pati ndiesinë se toka po ngurtësohej bashkë me verën që po jepte shpirt edhe pse të gjithë mëtonin që ishte ngrohtë akoma, por ashtu ndieja unë, edhe mund të ketë rënë borë, mund të binte borë, ra borë.
Kësisoj e ndieva unë. Kjo ështa ajo çka të shpie më afër të vërtetës së një blloku shënimesh. Nganjëherë gënjej veten rreth faktit se pse mbaj bllok shënimesh, imagjinoni që një virtyt i përkorë formohet nga ruajtja e gjithçkaje që njeriu vëzhgon. Shih sa duhet dhe shkruaj për çfarë sheh, i them vetes, dhe pastaj në një mëngjez të zakonshëm kur bota nuk të duket e magjishme, një ditë kur e gjej veten të bëj vetvetiu gjërat që bëj çdo ditë, çfarë nënkupton të shkruarit – në atë mëngjez të dalë boje unë thjesht hap bllokun e shënimeve dhe ja ku janë përpara meje, një rrëfim i harruar me interes që është shtuar me kalimin e kohës, copë kohe që ka ekzistuar në botën jashtë nesh: dialogë të dëgjuar në hotele dhe ashensorë apo tek kremastari i Pavillon-it (një mesoburrë dëften me gisht kremastarin dhe thotë, “Në kapele kam numrin tim të hershëm që mbaja kur luaja futboll”); përshtypje të Bettina Aptheke-rit dhe Benjamin Sonnenberg-ut si dhe Teddy-t (Zoti Acapulco”) Stauffer-it; më the të thashë të kujdeshme për të kolmet e tenisteve dhe modelet e dështuara apo trashëgimtaret greke të firmave të transportit, njëra prej të cilave më dha një mësim domethënës (mësim që mund ta kisha mësuar nga F. Scott Fitzgerald-i, por ndoshta ne duhet të gjithë të takojmë një ditë një të pasur për të mirën tonë) kur unë mbërrita për ta intervistuar në dhomën e ndenjes të mbushur me orkide ditën e dytë të një stuhie paralizuese bore në New York, e cila më pyeti nëse po binte borë jashtë.
Në përfytyrimin tim, me pak fjalë, në një bllok shënimesh shkruhet për të tjerët. Por sigurisht jo gjithmonë është domosdo kështu. Nuk është se më lidh ndonjë gjë me fjalët që një i panjohur i tha një tjetri në hollin ku është kremastari në Pavillion; në fakt dyshoj që fjalia “Numri në kapelen time është numri që mbaja kur luaja futboll”nuk e ka ngacmuar imagjinatën time, e të mos jetë kujtim i diçkaje që kam lexuar dikur. Prapë nuk është shqetësimi im gruaja që mban një letër ambalazhi krepi të pisët kinez në barin Wilmington. Vëmendja ime ishte gjithmonë, pa dyshim, tek vajza që nuk bie në sy me fustan të mëndafshtë. Kini parasysh, gjithçka ishte ashtu si e ndieja unë: ky ishte qëllimi im, gjithmonë.
Është diçka e vështirë për ta pranuar. Rritemi me bindjen se të tjerët, kushdoqofshin ata, të gjithë të tjerët janë më interesant se ne vetë; na kanë mësuar të jemi modest, të mos nxjerrim në pah unin tonë. (“Ti je personi më pak i rëndësishëm në dhomë, këtë s’duhet ta harrosh,” guvernantja e Jessica Mitford-it do të gumëzhinte në veshët e tij në çdo ngjarje sociale; e hodha këtë në bllokun tim të shënimeve sepse vetëm tash së voni kam mundur të jem në një dhomë pa më kapur veshi një frazë të tillë.) Vetëm të rinjtë apo shumë të moshuarit mund të ritregojnë ëndërrat e tyre gjatë një dreke, të zhyten në reflektime, të pushtohen nga kujtime të pikniqeve në plazh dhe fustaneve “Liberty” të parapëlqyera në rendjet nëpër livadhe dhe ylberin e troftave në gjirin afër Colorado Springs. Ne të tjerët pritet që, sikurse është e udhës, të jepemi pas fustaneve të parapëlqyera të të tjerëve, sikurse tek troftat që sodisin ata.
Në fakt kështu bëjmë të gjithë. Por blloqet tona të shënimeve na japin liri, sepse sado që përpiqemi të regjistrojmë me saktësi atë që shohim rreth nesh, emëruesi i përbashkët e gjithçkaje që shohim është gjithmonë, në mënyrë shumë të qartë, dhe pa ndonjë ndjenjë turpi, “Uni” i pazëvendësueshëm. Nuk e kemi fjalën këtu për atë lloj blloku shënimesh që shkruhet qëllimisht për konsumim publik, pohime mençurake të strukturuara në mënyrë të tillë që të nxjerrin në pah mendime të mëdha. E kemi fjalën për diçka personale, grimca të shpërthimit të beftë të mendjes, një grumbull i rastësishëm dhe i hallakatur mendimesh që kanë kuptim vetëm për krijuesin e tyre.
Dhe nganjëherë edhe vetë krijuesi ka vështirësi me kuptimin. Nuk duket për shembull të ketë ndofarë rëndësie për mua të di gjatë pjesës tjetër të jetës që, në vitin 1964, 720 tonë blozë u hodhën në çdo milje metër katror të qytetit të New York-ut, por sidoqoftë e kam në bllokun tim të shënimeve, i etiketuar si “FAKT”. Ashtu siç nuk është edhe aq e nevojshme për mua të kujtoj që shkrimtarit Ambrose Bierce i pëlqente ta gërmëzonte emrin e Leland Stanford-it si “£eland Stanford” apo që “gra të zgjuara pothuajse gjithmonë vishen me të zeza në Kubë,” tregues i modës pa shumë gjasa për zbatim praktik. Dhe a nuk duket rëndësia e shënimeve të mëposhtme më së paku periferike?
Në katin e poshtëm të muzeut të gjykatës së kontesë Inyo për pavarësinë, California, është një shënim i varur në një pallto: “Kjo PALLTO E VERDHË është përdour shpesh nga zonja Minnie S. Brooks kur ajo jepte leksione mbi koleksionin e saj të çajnikëve të çajit.” Një kokëkuq që del nga makina përballë hotelit Beverly Wilshire, vodhi çanta të markës Vuitton me etiketa që lexonin: ZONJA LOU FOX/HOTEL SAHARA/VEGAS. Epo, ndoshta nuk janë shënime krejtësisht të rëndësisë periferike. Në fakt, zonja Minnie S. Brooks dhe ajo PALLTO E VERDHË më ktheu prapa në fëmijërinë time, sepse edhe pse nuk nuk e kisha njohur zonjën Brooks dhe nuk e pata vizituar muzeun derisa isha në të tridhjetat, ngaqë u rrita në një botë të tillë , mes shtëpish plot me relike indiane dhe suvenire që halla ime Mercy Farnsworth na sillte nga orienti. Është një rrugë e gjatë që të shpie nga ajo botë tek bota e zonjës Lou Fox-it, botë në të cilën jetojmë të gjithë ne, dhe a nuk është e drejtë ta kujtosh këtë? A nuk po më ndihmon zonja Minnie S. Brooks të kujtoj se çfarë jam? A nuk po më kujton zonja Lou Fox të kujtoj se çfarë unë nuk jam?
Por nganjëherë është më e vështirë të shquash arsyen që qëndron pas shënimeve. Çfarë kisha saktësisht në mendje kur shënova që babait të një njohuri i kushtoi 650$ në muaj të siguronte ndriçimin e lagjes Hudson në të cilën jetonte para aksidentit? Pse mendoja se do të hynte në punë kjo fjali e thënë nga Jimmy Hoffa “Mund të kem bërë fajet e mia, por të gabosh nuk është një nga ato” Dhe megjithëse është interesante të dish se vajzat që angazhohen në aktivitetet e një sindikate kujdesen për modelin e flokëve gjithmonë kur kalojnë në West Coast, a do të më hyj menjëmend në punë ky fakt? A nuk do të ishte ndoshta më mirë të shkruaja që këtë e tha John O’ Hara? Ç’punë ka një recetë për lakër turshie në bllokun tim të shënimeve? Cili është filli lidhës i këtij blloku shënimesh. “Ai kishe lindur natën që u fundos titaniku.” Kjo duket të jetë një fjali tërheqëse, dhe mua madje më kujtohet se kush e ka thënë, por a është një fjali më e mirë kur thuhet në jetën e përditshme sesa mund të jetë në letërsi?
Por pa dyshim kjo është e gjitha; nuk është e rëndësishme nëse do ta përdor këtë fjali por fakti që kjo fjali më kujton gruan që e ka thënë si dhe atë pasdite kur e kam dëgjuar. Po rrinin në tarracën prej ku mund të shihnim detin, dhe po mbaronin verën e mbetur nga dreka, duke u përpjekur të merrnin çka mundeshim nga ngrohtësia e atij dielli në dimrin kalifornian. Gruaja i shoqi i së cilës kishte lindur natën që Titaniku u fundos donte të jepte me qira shtëpinë e saj, sepse donte të bashkohej me fëmijët në Paris. Më kujtohet që uroja të kisha mundësi të merrja shtëpinë e saj me qira e cila kushtonte 1.000 $ në muaj. “Do të vijë dita që do të mundesh,” më tha ajo përtueshëm. “Vjen një ditë kur gjithçka njeriu do thjesht ndodh.” Atje, nën rrezet e diellit që binin mbi ne në tarracë dukej kaq e thjeshtë të besoje tek kjo ditë që vjen në jetën tënde, por më pas më kapi një dhimbje koke nga të pirët pa karar ndërsa ecja drejt një supermarketi dhe hasa rrugës një gjarpër të zi dhe paskëtaj më kapi një frikë e pashpjegueshme kur dëgjova shitësen e supermarketit që i shpjegonte një burri mu para meje se pse ajo më në fund do të divorcohej nga i shoqi. “Nuk më la asnjë mundësi zgjedhjeje tjetër,”- përsëriti shumë herë ndërsa përgatiste faturën. “Ajo ka një bebe shtatë muajshe pranë saj e thotë sërish se ai nuk i la kurrfarë zgjidhjeje tjetër.” Dua të besoj se ai tmerr që ndieja në këtë kohë ishte për gjendjen njerëzore të saj, por në fakt kishte të bënte më mua vetë, sepse unë doja të kisha një bebe dhe nuk kisha pasur një të tillë deri atëherë dhe meqenëse doja të blija shtëpinë që kushtonte 1.000 $ në muaj dhe gjithashtu sepse isha në fazën kur po më dilte pija.
Gjithçka të kujtohet sërish. Ndoshta është pak e vështirë të dallosh vlerën e ndërmendjes së kësaj gjendjeje shpirtërore, por për mua është shumë e qartë; mendoj se është këshillë e mirë të kujtosh njerëzit që ke takuar rastësisht, pavarësisht nëse shoqëria e tyre ishte e këndshme apo jo. Përndryshe ata shfaqen sërish duke na befasuar, vijnë për të trokitur në derën e mendjes në orën 4 paradite gjatë një gjumi në shtrat dhe kërkojnë të dijnë se kush i ka braktisur ata, kush i ka tradhëtuar, dhe kush do ta bëjë këtë në të ardhmen. Ne po kështu harrojmë shumë shpejt gjëra që mendonim që nuk do të mund t’i harronim kurrë. Ne harrojmë njësoj si dashuritë dhe tradhëtitë, harrojmë çka pëshpëritëm dhe për çfarë vumë kujën, harrojmë se kush ishim më parë. Unë tashmë i kam shkëputur lidhjet me shumë njerëz që kam njohur. Jo se është ndonjë humbje e madhe, por do të ishte shumë interesante për mua të provoja edhe një herë ndiesinë që të ngjallet kur ulesh ndanë një lumi duke pirë vodka dhe lëng portokalli ndërsa dëgjon Les Paul-in dhe Mary Ford-in si dhe jehonën këngës së tyre që thotë “hëna na vështron nga lart” në radion e makinës. (E shihni, skenat më janë ngulitur në mendje, por e kam të vështirë të përfytyroj veten tek to, dhe nuk mund të improvizoj dialogje.) Njeriu tjetër është një njëzetë e tre vjeçare, kujtimi i së cilës nuk më shqetëson më.
Ajo gjithmonë hapte jo pak telashe, dhe nuk besoj që do ta takoj ndonjëherë vetëm nëse unë do të dua ta shoh sërish, mbante fustane të gjatë, e drojtur deri në acarim, gjithmonë në rolin e viktimës kur organizoheshin mbrëmjen dëfrimi, plot me akuza dhe ndjenja të lënduara dhe histori që nuk ma ka ënda t’i dëgjoj përsëri, që jo rrallë më trishtonin dhe më acaronin me dobësinë dhe paditurinë që shfaqnin, në fakt qëndrim këmbëngulës për të tërhequr vëmendjen si kompensim ndaj ndjesisë së të qenit gjithmonë e shpërfillur.
Është një ide e mirë atëherë, të ruash lidhjet, dhe mendoj që ruajtja e lidhjeve është ajo për të cilën shërben një bllok shënimesh. Dhe ne jemi krejtësisht vetëm me veten tonë kur vjen puna që të jemi të hapur ndaj këtyre shënimeve. Blloku juaj i shënimeve nuk më ndihmon dot mua sikurse blloku im i shënimeve nuk ju hyn në punë juve. “Atëherë ç’të reja kemi nga tregtia e uiskit? Çfarë kuptimi ka kjo fjali për ju? Për mua ka kuptimin e një gruaje bjonde që është ulur e veshur me një kostum banjoje Pucci me një dyshe burrash të shëndoshë në pishinën e hotelit të Beverly Hills. Një tjetër burrë afrohet dhe ata të gjithë shohin njëri tjetrin një grimëherë pa folur. – Atëherë ç’të reja kemi nga tregtia e uiskit? – pyet një nga burrat e shëndoshë si mënyrë për të nisur bisedën me ta, ndërsa bjondja ngrihet, ecën në majë të gishtave, dhe hidhet në pishinë ndërsa sheh gjatë gjithë kësaj kohe nga shezlongu ku Baby Pignatari fliste në telefon. Kaq ishte gjithçka që lidhet me këtë episod por, pas disa vitesh pash bjonden të shëtiste rrugës Saks Fifth Avenue në New York me çehren e saj kaliforniane dhe një pallto të vëllimshme gëzofi. Ndërsa frynte një erë e acartë ajo mu duk e moshuar dhe shumë e lodhur. Dhe madje edhe paltpja nuk ishte sipas modelit që ishte popullor atë vit, as ashtu sikur do ta donte ajo, dhe kjo përbënte thelbin e rrëfimit tim. Pak kohë pas kësaj kisha një lloj frike të shihja veten në pasqyrë dhe u hidhja një sy nxitimthi gazetave duke parë vetëm lajmërimet për vdekjet, për viktimat e kancerit, sëmundjet e parakohshme arteriale, vetvrasjet, dhe hoqa dorë nga kalimi përgjatë Lexington Avenue sepse për herë të parë vura re që të panjohur që kishte vite pa vënç re – njeriu që mbante lentë të zezë, lënesha që lexonte përditë rubrikat e gazetave, vajza e shëndoshë që zbriste gjithmonë në të njëjtën kohë me mua në Grand Central –ngjanin shumë më të moshuar se më parë.
Gjithçka të kujtohet sërish. Madje edhe ajo recetë për turshinë e lakrës: thjesht vetëm ky detaj të rikujton gjithçka. Unë isha në Fire Island kur përgatita për herë të parë turshinë e lakrës, po binte shi, dhe pimë shumë uiski, hëngrëm turshi lakre për të rënë gjumë aty rreth orës dhjetë, dhe më kujtohet se si dëgjova zhurmën e shiut atë natë në Attlantik ndërsa të gjitha këto më bënë të ndiehem e sigurtë. E përgatita turshinë e lakrës përsëri një natë më parë por nuk pata atë ndjenjë të dikurshme sigurie, por kjo është siç thuhet në raste të tilla, një tjetër histori.
Përktheu: Granit Zela
