Përktheu Bujar Hudhri
Nuk kisha qenë në Leningrad prej vitit 1919, kur familja ime mori lejen që të kthehej në Rigë, kryeqytetin e pavarur atëherë të republikës. Kujtimet m’u gjallëruan aq qartësisht: isha i tronditur befas nga pamja e rrugëve, shtëpive, përmendoreve, shesheve në bregdet apo tregjeve. Një përshtypje të pashlyeshme më bëri vizita në shtëpinë ku kisha banuar dikur me familjen. E pashë përsëri rrethimin gjysmë të rrënuar, magazja ku më parë pastronim samovarët dhe oborri i brendshëm, po ashtu i pistë dhe i braktisur, si në vitet e para pas revolucionit. Raste të veçanta dhe episode të viteve fëmijërore befas më ndezën kujtesën aq qartë, thua se ishin një realitet i sotëm. Po ecja nëpër qytetin legjendar dhe veten e ndieja si pjesë e legjendës së ngjallur dhe njëkohësisht si vëzhgues i jashtëm.
Pavarësisht nga shkatërrimet e egra të kohës së luftës, qyteti të linte një përshtypje të mrekullueshme (pasi e vizitova Leningradin njëmbëdhjetë vjet më vonë, pothuaj ishte rindërtuar plotësisht). Isha drejtuar te qëllimi kryesor i udhëtimit tim – “Libraria e shkrimtarëve” në shëtitoren e Nevskit. Kjo librari ishte atëherë (mendoj, edhe sot) e ndarë në dy seksione. Në të parin librat gjendeshin pas banakut, kurse në tjetrin ishin në rafte të hapura. Seksioni i dytë ishte i lejuar vetëm për shkrimtarët e njohur, gazetarët dhe persona të tjerë të privilegjuar. Unë dhe miss Tripp, duke qenë të huaj, kishim të drejtë ta vizitonim këtë vend të shenjtë. Duke i shqyrtuar librat, zura të bisedoj me një vizitor, i cili po shfletonte një përmbledhje poetike. Na doli që ai qenkësh një kritik tepër i njohur dhe historian i letërsisë. Nisëm të flasim për ngjarjet e fundit. Bashkëbiseduesi im më përshkroi vitet e tmerrshme të bllokadës, që u kushtuan leningradasve kaq vuajtje. Ai më tha se shumë vdiqën urie dhe prej të ftohtit, por më të rinjtë dhe më të fortët mbijetuan, kurse një pjesë e banorëve u evakuuan. E pyeta për fatin e shkrimtarëve leningradas. M’u përgjigj po me pyetje:
– E keni fjalën për Zoshçenkon dhe Ahmatovën?
Kjo frazë më habiti së tepërmi: Ahmatova më dukej si një figurë e një të shkuare të largët. Moris Baura, që përkthente vargjet e saj, nuk kishte dëgjuar asgjë për të që nga kohët e Luftës së Parë Botërore.
– Vërtet Ahmatova është gjallë?
– Ahmatova Anna Andrejevna? Po, natyrisht! Ajo banon këtu afër, në Shtëpinë Fontan. Doni të njiheni me të?
Për mua ishte sikur të shikoja mis Kristina Rossetin, ndaj nga emocioni mezi mund të hapja gojë.
– Po, sigurisht, – shqiptova, – dua shumë!
I njohuri im i ri, sapo më tha “që tani po i telefonoj”, m’u fsheh befas. Si u kthye, ramë në një mendje që të takoheshim nga ora tre pasdite te libraria, që të shkonim së bashku tek Ahmatova. Kur u ktheva në hotel, e pyeta miss Tripp nëse dëshironte të vinte me ne, por ajo kishte një takim tjetër.
Në orën e caktuar shkova përsëri te dyqani dhe së bashku me kritikun ecim përmes urës Aniçkov, kthejmë majtas dhe shkojë më tej te Fontanka e bregdetit. Fontanij Dom, ish-pallati i Sheremetievit, një ndërtim madhështor në stilin barok me porta me punime hekuri me shije të hollë artistike, për të cilat është aq i famshëm Leningradi, qëndronte në mes të një oborri të gjerë, që disi më sillte ndër mend oborrin katërkëndor të Universitetit të Kembrixhit apo Oksfordit. U ngjitëm nëpër shkallët e pandriçuara në katin e sipërm dhe u gjendëm në dhomën e Ahmatovës. Mobilimi ishte shumë i varfër, me sa dukej, shumë orendi i kishte shitur gjatë kohës së bllokadës. Nga mobiliet kishin mbetur vetëm një tavolinë jo e madhe, tre ose katër kolltukë, një sënduk druri dhe një divan. Mbi oxhak varej një vizatim i Modiglianit.
Një damë madhështore e thinjur, me një shall të bardhë hedhur supeve, u ngrit ngadalë dhe na përshëndeti. Kjo madhështi e Anna Ahmatovës shfaqej në gjestet e pangutura, në uljen fisnike të kokës, në tiparet e bukura e paksa të rrepta dhe gjithashtu në shprehjen e një pikëllimi të madh. U përkula para saj, çka përligjej nga situata. Më dukej sikur po falënderoja mbretëreshën për nderin që po më pranonte.
– Lexuesit perëndimorë, – thashë, – pa dyshim që do të gëzohen që Ahmatova është mirë me shëndet, sepse asgjë nuk dihej prej shumë vjetësh për të.
– Si kështu, – m’u përgjigj, – s’ka shumë kohë që në “Dublin Review” doli një artikull për mua, kurse për vjershat e mia, siç më kanë thënë, bëhen disertacione në Bolonja.
Në takimin tonë ishte e pranishme edhe një shoqe e Ahmatovës, një damë elegante me një pamje prej aristokrateje. Disa minuta bëmë një bisedë mondane. Anna Andrejevna më pyeti se si ishin zmbrapsur bombardimet e luftës në Londër. U përpoqa t’i përgjigjesha sa më thelbësisht, duke u munduar më kot të shmangia hutimin që po më shkaktonte me atë sjellje mbretërore. Papritur, dëgjoj zërin e dikujt, që nga rruga thërriste emrin tim. Nuk u përgjigja, i bindur se mbase më bënë veshët, por ndërkohë thirrja vazhdonte dhe fjala “Isaih” tingëlloi edhe më e qartë. Shkova te dritarja, kur shoh dikë, që e njoha në çast, Randolph Churchill-in, djalin e Winston Churchill-it. I ngjashëm më tepër me një student paksa të dehur, qëndronte në mes të oborrit të madh dhe thërriste zëshëm emrin tim. Ngriva, thua se më kishin gozhduar në dysheme dhe pa e pasur idenë se ç’duhej të bëja në këtë situatë. Më në fund, erdha në vete, kërkova ndjesë duke murmuritur dhe u sula të zbrisja shkallët, me një mendim të fiksuar në kokë që ta ndaloja të sapoardhurin të ngjitej në dhomën e Ahmatovës. Bashkudhëtari im i shqetësuar, kritiku, më ndoqi nga pas. Kur dolëm në oborr, Randolph-i, duke na përshëndetur gëzueshëm, po afrohej me hapa të shpejtë drejt nesh.
– Ma merr mendja, ju ende nuk njiheni me mister Randolph Churchill-in, – iu drejtova automatikisht kritikut.
Ai ngriu në vend, hutimi në fytyrën e tij u shndërrua në tmerr dhe befas ia mbathi. Nuk e kam parë që nga ai çast, por kam dëgjuar se punët e tij vazhdojnë të botohen në Bashkimin Sovjetik, ndaj si përfundim ky takim nuk i ka sjellë asnjë dëm. Nuk e pata vërejtur kurrë se mua më ndiqnin, por që Randolph Churchill-in e kishin ndjekur s’kishte pikë dyshimi. Pikërisht, pas kësaj ndodhie filluan të përhapeshin fjalët se në Leningrad kishte mbërritur një delegacion i huaj me qëllim t’i mbushte mendjen Ahmatovës të linte Rusinë dhe se Winston Churchill-i, adhuruesi prej shumë vjetësh i Ahmatovës, kishte dërguar një avion të posaçëm që ta shpërngulte në Angli dhe gjepura të tjera.
Nuk e kisha parë Randolph-in që nga ditët tona studentore në Oksford. Si e largova me nxitim nga Shtëpia Fontan, e pyeta se ç’donte të thoshte e gjitha kjo. Më tregoi se për momentin ishte si bashkëpunëtor i një gazete amerikane. Sot kishte ardhur për vizitë pune në Leningrad dhe telashi i tij i parë ishte vendosja në frigorifer i kutisë së sapoblerë me havjar. Randolph-i nuk fliste asnjë fjalë rusisht, kurse përkthyesi s’dihej se nga ishte zhdukur. Duke kërkuar ndihmë pa asnjë sukses, rastësisht ishte ndeshur në rrugë me Brenda Tripp-in. Kur i kishte thënë ajo se unë isha në Leningrad, ai kishte brofur nga gëzimi, kur mendonte se unë mund ta zëvendësoja përkthyesin. Për fat të keq, mis Brenda pa pikë kujdesi i kishte bërë me dije që unë për momentin ndodhesha në pallatin Sheremetiev. Randolph-i ishte nisur drejt e te pallati, pa e ditur me saktësi në cilin apartament, përdori metodën aq popullore në Oksford, duke thërritur me zë të lartë emrin tim para shtëpisë sime. “Dhe kjo funksionoi”, – tha ai triumfalisht. U ndava prej tij me ngut dhe pasi mësova te libraria numrin e telefonit të Ahmatovës, nxitova t’i telefonoj dhe e pyeta nëse mund të shkoja përsëri tek ajo.
M’u përgjigj:
– Sonte në mbrëmje, në orën nëntë.
Kur në orën e përcaktuar kapërceva përsëri pragun e dhomës së Ahmatovës, gjeta atje një nga nxënëset e burrit të saj të dytë, asirologut Shilejko, – një damë e arsimuar, e cila më mbuloi me pyetje mbi universitetet angleze dhe sistemin arsimor perëndimor. Dukej qartë që Ahmatovës nuk i interesonte aspak dhe pjesën më të madhe heshtte. Më në fund, pak para mesnate mysafirja u largua dhe Ahmatova filloi të pyeste për miqtë e saj, që kishin emigruar në Perëndim, me shpresë se unë i njihja personalisht. (Më vonë më tha se me intuitë e kishte ndier që në të vërtetë isha i njohur me ta, kurse intuita kurrë nuk e tradhtonte atë). Dhe nuk u gabua. Ne folëm për kompozitorin Artur Lurie, me të cilin isha takuar në Amerikë në kohën e luftës, ai ishte një mik i ngushtë i Ahmatovës dhe ka shkruar muzikën për disa vjersha të Mandelshtamit, për poetin Georgi Adamoviç, piktorin e mozaikëve Boris Anrep, me të cilin nuk njihesha, por vetëm kisha dëgjuar se në dyshemenë e Galerisë Kombëtare ai realizoi portretet e njerëzve të shquar Bertran Rasell, Virxhinia Vulf, Greta Garbo, Klajva Bella, Lidia Llopuhova etj. (Njëzet vjet më vonë munda t’i tregoj Ahmatovës që Anrep kishte shtuar te këta mozaikë edhe figurën e saj, duke e quajtur ‘Dhembshuri”
Anna Andrejevna dëgjonte me vëmendje të madhe: fatet i ish-miqve dhe të njohurve të saj e preknin fort dhe asaj i interesonin. Më ka treguar një unazë me gur të zi që Anrep ia kishte dhuruar më 1917. Më pyeti edhe për Salomee Halpern, e lindur Andronikova, me të cilën ishte njohur që në Shën Peterburg para Luftës së Parë Botërore. Kjo bukuroshe e famshme, që shkëlqente në shoqërinë mondane me mendjemprehtësinë dhe joshjen, kishte marrëdhënie miqësore me shumë piktorë dhe poetë të kohës. Kam dëgjuar nga Ahmatova (vetë e dija më parë) që Mandelshtami, i dashuruar me Salomee Nikollajevnën, i kushtoi asaj një nga poezitë e tij më të bukura. E njihja nga afër Salomeenë dhe burrin e saj Aleksandër Jakovleviç Halpern dhe i tregova mbi disa fakte të jetës së tyre, të rrethit të tyre dhe pikëpamjeve të tyre. Ahmatova gjithashtu u interesua për Vera Stravinskajan, gruan e kompozitorit, të cilën atëherë ende nuk e njihja personalisht, kështu që munda t’i komunikoj diçka Ana Andrejevnës për të vetëm në takimin tonë më 1965 në Londër. Ahmatova nisi të flasë për udhëtimet e saj në Paris, para Luftës së Parë Botërore, për miqësinë me Amadeo Modiglianin, vizatimi i të cilit varej mbi oxhak (vizatimet e tjera të tij humbën gjatë bllokadës), për fëmijërinë e saj buzë detit, e thënë me fjalët e saj, në tokën pagane të papagëzuar, me një kulturë aspak ruse, ku ndihej afria me diçka antike, gjysmë greke, gjysmë e egër. Ahmatova më tregoi për burrin e saj të parë, poetin e njohur Gumiliev, që kishte luajtur një rol të madh në zhvillimin e dhuntisë së saj poetike. Gumilievi e konsideronte martesën e dy poetëve një absurditet dhe nuk i shpëtonte rast që të mos fliste për mospëlqimin e vjershave të gruas: në fakt, kurrë nuk e bëri publike. Njëherë, duke u kthyer nga Abisinia (që ishte bërë temë e shumë vjershave të tij madhështore ekzotike), ai që në stacionin hekurudhor, me një pamje krejt të zymtë, e pyeti:
– Ke shkruar?
– Po.
– Ma lexo.
Ajo i lexoi dhe atëherë shikimi i burrit u zbut.
– Mirë, shumë mirë, – kishte thënë ai dhe që atëherë e kishte pranuar si poete.
(Shumë vjet më vonë tekstualisht po me këto fjalë do të na e tregonte këtë histori mua dhe Dmitri Obolenskit në Oksford.) Ahmatova ishte e bindur që Gumilievi, i dënuar dhe i pushkatuar për pjesëmarrje në një komplot monarkist, vuajti pafajësisht. Ajo më tregoi se si grupi i shkrimtarëve iu drejtua atëherë Gorkit me kërkesën që të ndërhynte për Gumilievin, por ai kishte refuzuar. Vetë Ahmatova disa vjet para dënimit u divorcua nga Gumilievi dhe derisa ai vdiq nuk u pa më me të. Sytë e saj ishin gjithë lot, kur po rrëfente për rrethanat torturuese të vdekjes së poetit.
Pastaj më pyeti nëse doja të dëgjoja vjershat e saj të reja. Por fillimisht donte të më lexonte fragmente nga “Don Zhuani” i Bajronit, që kishte, siç e quante ajo, një lidhje të drejtpërdrejtë me veprat e saj të fundit. Megjithëse e njihja shumë këtë poemë, nuk po e kuptoja cilat vargje pikërisht po tingëllonin: Ahmatova po lexonte anglisht dhe nga shqiptimi i saj munda të dalloja ca fjalë. Ajo mbylli sytë dhe e recitoi përmendsh, me një ndjenjë të thellë. Tashmë isha ngritur në këmbë dhe u afrova te dritarja për të parë, që të fshihja pështjellimin. Më vonë po mendoja, në këtë mënyrë, me sa dukej, lexojmë poemat klasike greke dhe latine, duke i shqiptar fjalët në mënyrë të tillë që autorët apo përfaqësues të tjerë të asaj kohe nuk do të kuptonin kurrgjë. Zuri të fliste për përmbledhjet e saj “Anno domini”, “Kopeja e bardhë”, “Nga gjashtë libra”.
-Vargje të tilla, por shumë më tepër të fuqishme, ka shkruar një poet i kohës sonë dhe ata u bënë shkak i vdekjes së tij. E dashuroja dhe më dashuronte, -tha ajo, por nuk e dija, se cilin kishte në mend, Gumilievin apo Mandelshtamin.
Veçse nuk mundi më të vazhdojë, sepse e mbytën dënesat. Pastaj më lexoi ca nga “Poema pa hero”, të cilën ende nuk e kishte përfunduar. Nuk po e përshkruaj zërin dhe intonacionin e saj, sepse ka regjistrime të leximit të saj. Kuptova që këto ishin vargje gjeniale, që me dëgjimin e parë isha i mrekulluar nga magjia dhe thellësia e tyre. Ahmatova nuk e fshihte që e kishte menduar këtë poemë si një përmendore të krijimtarisë së saj, një përmendore të së kaluarës së Peterburgut, e cila kishte qenë pjesë e jetës së saj. Vargje mbi “Mysafiri nga e ardhmja” atëherë ende nuk ishin shkruar, si dhe dedikimi i tretë, “Poema pa hero” – një vepër misterioze dhe magjiplotë, debatet dhe diskutimet për të nuk shuhen si më parë. Mali i komentarëve shkencorë mbi poemën vazhdon e rritet deri në ditët tona dhe duket që do ta zërë poshtë.
Pastaj Ahmatova filloi të lexojë dorëshkrimin “Requiem”. Si e ndërpreu, nisi të tregojë për vitet 1937-1938 kur burri dhe djali i saj ishin arrestuar dhe syrgjynosur në kampe (më vonë kjo u përsërit), për radhët e gjata, ku ditë pas dite, javë pas jave, muaj pas muaji gratë prisnin njoftime për burrat, vëllezërit, etërit, bijtë, prisnin leje t’u dërgonin atyre pako apo letra. Por kurrë nuk erdhën njoftime, perdja e shurdhër e heshtjes mbulonte vuajtjet dhe vdekjet e njerëzve. Ajo m’i tregonte gjithë këto me një zë krejt të qetë, pa pasion, duke e ndërprerë veten kohë pas kohe me vërejtje të tilla, si: “Jo, nuk mundem, kjo s’ka dobi. Ju keni ardhur nga një botë normale njerëzore, ndërkohë që bota jonë është ndarë në njerëz dhe në…”
U bë një heshtje e gjatë.
– Dhe madje tani…
E pyeta për Mandelshtamin, por nuk vijoi asnjë përgjigje. E pashë që sytë i kishte të mbushur me lot dhe m’u lut të mos e preknim këtë temë.
-Pasi i dha një shpullë Aleksej Tolstoit, tashmë gjithçka ishte paravendosur.
Iu deshën disa minuta që të vinte në vete. Pastaj filloi të fliste me një zë krejtësisht të ndryshuar:
-Aleksej Tolstoi më dashuronte. Kur ishim në Tashkent, ai mbante këmisha lejla të modelit rus dhe vazhdimisht më thoshte se sa mirë do të ishim bashkë, kur të ktheheshim nga evakuimi. Ka vdekur para ca kohësh. Ishte një shkrimtar shumë prodhimtar dhe interesant, horr, plot sharm dhe një njeri me temperament të furishëm. I aftë në të vërtetë për gjithçka, ka qenë një antisemit fanatik, një aventurier i regjur dhe një mik i keq. Ai donte vetëm të ritë, forcën dhe freskinë, prandaj nuk e përfundoi “Pjetrin e Parë”. Atij i interesonte vetëm Pjetri i ri, por çfarë mund të bënte ai me gjithë këta njerëz që plakeshin? Ishte një farëlloj Dollohovi, mua më thërriste Annushka, çka gjithnjë më bënte të tutesha. Megjithatë, më tërhiqte, megjithëse konsiderohej si shkak i vdekjes së poetit më të mirë të kohës sonë, të cilin e doja dhe që më donte.”
Po afrohej ora tre e natës, por asnjë shenjë që Ahmatova është lodhur dhe pret që unë të largohem, kurse unë vetë, i mbingarkuar me mbresa, natyrisht, nuk ngutesha të ikja.
U hap dera dhe hyri biri i saj, Lev Gumilevi (tani është profesor historie në Leningrad). Dukej qartë, ëmë e bir ishin të lidhur shumë me njëri-tjetrin. Gumilevi më tregoi se ishte nxënës i historianit të shquar leningradas Eugjen Tarle. Sfera e studimeve të tij ishte Azia e Mesme (nuk ma përmendi se kishte qenë i burgosur dikur në ato krahina) dhe atë e interesonte historia e kazarëve, kazakëve dhe fiseve edhe më të lashtë. Ishte lutur vetë që të shkonte vullnetar në front, ku shërbeu në njësinë kundërajrore të përbërë nga ish-të burgosur. Sapo ishte kthyer nga Gjermania. Ishte i bindur se mund të jetonte e të punonte përsëri në Leningrad. Gumilevi më gostiti me një patate të zier; me sa dukej, ishte gjithçka që mund të më propozonte. Ahmatova kërkoi ndjesë për skamjen e saj. Iu luta të më nënshkruante “Poemën pa hero” dhe “Requiem”.
– Për këtë s’është nevoja, – m’u përgjigj, – në shkurt duhet të dalë përmbledhja e vjershave të mia të përzgjedhura: e gjitha është duke u korrektuar. Do t’ju dërgoj menjëherë një ekzemplar në Oksford.
Por rrethanat u kthyen ndryshe për shkak të revolucionit partiak, i drejtuar kundër Ahmatovës dhe Zoshçenkos, dhe që u bë pjesë e fushatës në luftën me “formalistët” dhe “dekadentët”. Pikërisht atëherë Zhdanovi doli me denoncime publike për Ahmatovën, duke e quajtur “gjysmëmurgeshë”, “gjysmëkuçkë”
Pasi u largua Levi, ajo më pyeti se çfarë lexoja dhe nuk arrita të përgjigjesha, kur filloi e akuzoi Çehovin për subjektet pa ngjyrë, pjesët melankolike, mungesën e heroizmit, vuajtjeve të vërteta, thellësinë dhe sublimen, për “paqen, ku nuk shndrisin shpatat”. (Më vonë po një ligjërim të tillë pasionant e formuloi kundër Pasternakut.) Ia përmenda se Çehovin e donte Tolstoi.
-Po përse ai vetë e dënoi me vdekje Ana Kareninën?” – pyeti Ahmatova. – Sapo ajo braktisi burrin, gjithçka përreth saj u kthye përmbys, u kthye në sytë e Tolstoit në një grua të rrëzuar, në një prostitutë. Natyrisht, në roman ndihet dora e gjeniut, por morali i tij i përgjithshëm është pa karakter. Kush e ndëshkoi Anën? Zoti? Jo, shoqëria, hipokrizinë e së cilës Tolstoi e ka demaskuar pa u lodhur. Në fund të romanit madje Vronski e përçmon Anën. Tolstoi është i pasinqertë. Morali i “Ana Kareninës” është morali i gruas së tij, i tezeve të tij moskovite. Vetë shkrimtari e di të vërtetën dhe aq më pak nuk turpërohet që nuk ngrihet deri në pikëpamje të një meskini. Morali i Tolstoit është pasqyrim i drejtpërdrejtë i përjetimeve të tij personale. Kur ishte i lumtur në martesë, shkroi “Lufta dhe paqja”, ku i thur lavde jetës bashkëshortore. Pastaj nisi ta urrejë Sofia Andrejevnën, por nuk mundi të divorcohej prej saj, meqenëse morali i përgjithshëm e dënonte divorcin. Dhe atëherë shkroi “Ana Kareninën”, duke e ndëshkuar Anën, sepse ajo e la burrin. Por kur Tolstoi u plak dhe vajzat fshatare nuk e eksitonin më, ai shkroi “Sonata e Krojcerit”, ku përgjithësisht hidhte poshtë çdo jetë seksuale”.
Ka mundësi që gjithë ky ligjërim akuzues u tha me shaka. Por, sinqerisht, Ahmatova nuk pranonte mësime dhe pikëpamje të Tolstoit: në sytë e saj ai ishte një egocentrik me një kaos në shpirt, armik i harmonisë dhe dashurisë. Ahmatova përulej para Dostojevskit (duke përbuzur, po si ai, Turgenievin) dhe nderonte shumë Kafkën: “Ai ka shkruar për mua dhe rreth meje.”
Në takimin tjetër në Oksford, më 1965, folëm për Xhojsin dhe Eliotin, shkrimtarët e mrekullueshëm, sipas saj, më të vërtetët nga të gjithë shkrimtarët bashkëkohorë, por pa dyshim që ishin më poshtë se Dostojevski dhe Kafka. Pushkinin e quante gjenial dhe të pakalueshëm, ai, sipas mendimit të saj, dinte gjithçka. “Dhe si ia doli ky djalosh me kaçurrela nga Carskoe Sello me vëllimin e Parni në dorë?” Pastaj më lexoi gjithë shënimet për “Netët egjiptiane” të Pushkinit, më tregoi për heroin e kësaj poeme – një i huaj misterioz .
Ahmatova nuk dyshonte që prototipi i këtij virtuozi gjenial ishte poeti polak Adam Mickieviç. Marrëdhënia e Pushkinit me këtë të fundit ishte jo njëkuptimore; çështja polake i ndante ata, por Pushkini, pa dyshim, shihte te Mickieviçi gjeniun e bashkëkohësisë. Aleksandër Blloku, me ata sy të çmendur dhe talentin unikal gjithashtu zotëronte dhuntinë e improvizatorit. Ahmatova tha se Blloku e kishte lëvduar shumë herë për vjershat e saj, në fakt ai nuk e kishte dashur. Megjithatë, çdo nxënëse shkolle në Rusi ishte e bindur – dhe kjo bindje është edhe sot – që Ahmatova dhe Blloku kanë pasur një lidhje dashurie. Madje, edhe historianët dhe kritikët e besojnë. Bazë për këtë ka shërbyer, me sa duket, vjersha e Ahmatovës e vitit 1914 “Erdha mik te poeti”, kushtuar Bllokut, dhe vjersha me temën e vdekjes “Mbreti syhirtë”, e shkruar në fakt dhjetë vjet pas vdekjes së poetit, po ashtu edhe vjersha të tjera. Sipas Ahmatovës, Blloku nuk i pranonte poetët akmeistë, para së gjithash Mandelshtamin, Gumilievin, nuk e donte Pasternakun, por edhe atë vetë.
Nisëm të flisnim për Pasternakun, me të cilin ajo ishte shumë e lidhur. Më tha se poeti vinte shpesh tek ajo, si rregull, në kohë krizash shpirtërore, pafuqishmërie dhe zbrazëtie, por gruaja e tij shpejt ia behte pas tij dhe gjithë ngut e merrte me vete për në shtëpi. Të dy, Pasternaku dhe Ahmatova sikur dashuroheshin. Jo një herë Pasternaku i kishte propozuar, por ajo nuk e merrte seriozisht. Ishte, sipas saj, një dashuri jo e vërtetë, madje as që mund të quhej dashuri. Por ata kishin shumë kuptim për njëri-tjetrin, veçanërisht pas vdekjes së Mandelshtamit dhe Cvetajevës. Vetëm vetëdija se kolegu dhe miku yt është gjallë dhe shkruan, ishte një ngushëllim i pakufishëm për të dy. Ata mund ta kritikonin njëri-tjetrin herë pas here, por nuk ia lejonin këtë askujt tjetër. Ahmatova admironte Cvetaevën: “Marina si poete është ku e ku më e mirë se unë.” Pas vdekjes së Mandelshtamit dhe Cvetajevës, Pasternaku dhe Ahmatova e ndien vërtet vetminë e tyre: dukej, ishin si në një shkretëtirë, megjithëse nderimi i pakufishëm i bashkatdhetarëve, të cilët rishkruanin, kopjonin, përhapnin dhe mësonin përmendsh vargjet e tyre, ishte për ta një mbështetje e madhe dhe çështje krenarie. Patriotizmi i lartë i këtyre dy poetëve ishte jashtë çdo nacionalizmi, mendimi për emigrim ishte i huaj për ta. Pasternaku ëndërronte të shihte Perëndimin, por nuk donte të rrezikonte ta gjente rrugën e kthimit të mbyllur. Ahmatova më tha që nuk donte të shkonte askund, që donte të mbetej në atdhe deri sa të ishte gjallë, pavarësisht vështirësitë dhe përndjekjet që mund t’i ngjasnin. Të dy, Pasternaku dhe Ana Ahmatova e ngushëllonin veten me iluzione për pasurinë artistike, kulturën intelektuale perëndimore, botën krijuese ideale dhe synonin t’i bashkoheshin asaj.
Megjithëse ishte ende natë e thellë, Ahmatova po gjallërohej edhe më shumë. Nisi të më pyesë për jetën time private dhe iu përgjigja krejt dhe lirshëm, sikur ajo të kishte të drejtë ta bënte këtë. Nga ana e saj, më foli për fëmijërinë e kaluar në breg të Detit të Zi, për martesat me Gumilevin, Shilejkon dhe Puninin, për miqtë e rinisë, për Peterburgun para Luftës së Parë Botërore. Vetëm të kesh një përfytyrim për të gjitha këto, mund të kuptosh “Poemën pa Hero”; vijimësinë e tablove dhe simboleve, lojën e maskave, ballon përfundimtare të maskaradës, motivet nga “Don Zhuani”. Ahmatova filoi të flasë përsëri për Salomee Andronikovën, bukurinë e saj, magjepsjen, mendjen e pashoqe, për mbrëmjet në kabarenë “Qeni rrugaç”, për shfaqjet në teatrin “Pasqyra e shtrembër”, për pakënaqësinë e saj për mistikët e rremë të simbolizmit, me përjashtim të vjershave të Bodlerit, Verlenit, Rembosë dhe Verharnit, shumë prej të cilëve i dinte përmendësh. Për Vjaçesllav Ivanovin fliste mirë si njeri i shquar, me një shije të paqortueshme, gjykime të holla forcën e mrekullueshme të përfytyrimit, por poezia e tij i dukej tepër e ftohtë dhe pajetë. Afërsisht i po këtij mendimi ishte edhe për Andrej Bjellin. Balmontin, sipas pikëpamjes së saj, e kishin përçmuar kot: megjithëse ishte shumë pompoz dhe i vetësigurt, talenti i tij nuk ngjallte dyshime. Sollogubin e konsideronte poet jo të zakonshëm por shpesh interesant dhe origjinal. Por më lart se gjithçka ajo vendoste drejtorin e rreptë dhe kërkues të liceut të Carskoe Sello, Inokenti Annenski, tek i cili mësuan shumë si Ahmatova dhe Gumilevi. Vdekja e Annskit kaloi pothuaj pa u vënë re për botuesit dhe kritikët, mjeshtrin e madh e harruan. Po të mos kishte qenë ai, s’do të kishin qenë as Gumilevi, Mandelshtami, Lozinski, Pasternaku dhe vetë Ahmatova.
Folëm edhe për muzikën. Ana Andrejevna admironte sublimen, bukurinë e tri sonatave të fundit për fortepiano të Beethovenit. Pasternaku i quante ato më të fuqishme se kuartetet e kompozitorit dhe ajo kishte të njëjtin mendim: në gjithë shpirtin e saj jehonte kjo muzikë. Paraleli që Pasternaku hiqte midis Bahut dhe Shopenit, i dukej asaj i çuditshëm por edhe interesant. Ajo thoshte se me Pasternakun më lirshëm mund të flisje për muzikën sesa për poezinë.
Ahmatova më foli për vetminë e saj dhe për izolimin si kulturor ashtu edhe vetjak. Leningradi i pasluftës i dukej si një varrezë e stërmadhe: i ngjante një pylli pasi i ka rënë zjarri, ku disa pemë që kishin mbetur veçse forconin dhimbjen e humbjes.
I kishin mbetur ende Ahmatovës ca miq besnikë – Lozinski, Zhirmunski, Hardzhiev, Olga Berffolc, Lidija Çukovskaja, Emma Gershtein (nuk ma përmendi Garshinin dhe Nadezhda Mandelshtamin, për të cilët nuk dija asgjë). Por ajo nuk kërkonte mbështetje tek ata. Të mbijetonte moralisht atë e ndihmoi arti, figurat e së kaluarës: Peterburgu pushkinian, Don Zhuani i Bajronit, Moxarti, Molieri, panorama e madhe e Rilindjes italiane. Ajo e siguronte jetesën falë përkthimeve. Me shumë mund ia arriti të marrë leje që të përkthente letrat e Rubensit, dhe jo Romen Rolanit. Më pyeti, a kisha dijeni për këto letra. Folëm për Renesansën. Ishte me interes ta mësoja, a e konsideronte periudhë një të kaluar reale historike, të populluar me njerëz të gjallë, të papërkryer, apo një imazh të idealizuar të njëfarë bote të përfytyruar. Ahmatova m’u përgjigj, që, natyrisht, kjo e fundit. E gjithë poezia dhe arti ishin për të- këtu huazoi një shprehje të Mandelshtamit-diçka si mall për kulturën gjithëbotërore, gjithëpërfshirëse, sikundër na e paraqisnin atë Gëte dhe Shlegel. Kjo kulturë, që përjetësonte në art natyrën, dashurinë, vdekjen, zemërimin dhe vuajtjen, quhet një realitet i një lloji jashtëhistorik, përtej kufijve të të cilit s’ka kurrgjë. Përsëri dhe përsëri ajo më fliste për Peterburgun e pararevolucionit, qytetin ku u formua, dhe për natën pafundësisht të errët, në mbulesën e së cilës prej shumë vjetësh rrjedh jeta e saj.
Ahmatova, në asnjë mënyrë nuk u orvat të ngjallë mëshirë për veten, ajo dukej si një mbretëreshë në mërgim, krenare, dhe fatkeqe, e paarritshme dhe mahnitëse në oratorinë e saj.
Tregimi për tragjedinë e jetës së saj është i pakrahasueshëm me askënd tjetër që kam dëgjuar gjer më sot dhe kujtimi për të është i gjallë ende dhe më dhëmb. E pyeta Ahmatovën, nëse ka ndërmend të shkruajë autobiografinë e saj, m’u përgjigj se biografia e saj është në vetë poezinë e saj, veçanërisht, në “Poemë pa hero”. Ma lexoi edhe një herë këtë poemë dhe unë sërish iu luta ta kopjoja dhe sërish mora refuzim. Biseda jonë, që kish kaluar nga lënda e letërsisë dhe artit tek anët thellësisht personale të jetës, përfundoi vetëm në mëngjesin e vonë të ditës së nesërme.
