E kam të nevojshme të rrëfej histori. Është ide e ngulitur. Secila prej tyre është një farë brenda meje që fillon të rritet e rritet, si tumor, dhe herët a vonë duhet të merrem me të. Pse një histori e veçantë? Nuk e di kur e filloj. E mësoj shumë më vonë. Me kalimin e viteve kam zbuluar se të gjitha historitë që kam rrëfyer, të gjitha ato që do të rrëfej, janë të lidhura me mua. Nëse po rrëfej për një grua në kohët Viktoriane, e cila lë shtëpinë që i ngjall siguri dhe vjen në Gold Rush të Kalifornisë, në të vërtetë po flas për feminizmin, çlirimin, për atë që kam kaluar në jetën time, duke u arratisur nga një familje kiliane, katolike, patriarkale, konservatore, viktoriane për të dalë në botë.
Kur filloj të shkruaj një libër, as që e kam idenë se çfarë drejtimi do të marrë. Nëse është roman historik, afërmendsh që kam studiuar periudhën dhe vendin, por s’e di se çfarë historie dua të tregoj. Di vetëm se me shumë kujdes, pa u vë në re, dua të ndikoj në zemrën dhe mendjen e lexuesit.
Ndoshta është befasi për lexuesit e mi të dinë se sa shumë kujdesem për gjuhën. Si e lexoj me zë të lartë një paragraf dhe nëse ka fjalë të përsëritura, s’e pëlqej. Me përkthimin në anglisht merrem rresht për rresht. Zakonisht përkthyesi më dërgon njëzet apo tridhjetë faqe të përkthyera, dhe nëse shoh ndonjë fjalë që s’përputhet saktësisht me kuptimin që i kam dhënë, hap fjalorin. Tregohem shumë e vëmendshme sepse kjo është e vetmja lëndë që kemi: fjalët. Por ato janë të lira. Pavarësisht se sa rrokje kanë: janë të lira! Mund të përdorni sa të doni, përherë.
Shkruaj spanjisht. Mund të shkruaj një fjalim në anglisht, por krijimi letrar ngjizet në mitër. S’e përpunoj dot në mendje derisa të bëj redaktimin. Rrëfimi i historive më vjen në spanjisht. Mundohem të shkruaj bukur, por kuptueshëm. Në spanjisht, frëngjisht, italisht, ka një mënyrë të stërholluar për t’i thënë gjërat, gjë që nuk ekziston në gjuhën angleze. Im shoq thotë se ai e kupton gjithmonë kur merr një letër të shkruar në spanjisht: zarfi është i rëndë. Në anglisht një letër është e gjatë sa një paragraf. Hyn drejt e në temë. Në spanjisht kjo është e pasjellshme.
Leximi në anglisht, të jetuarit me anglishten, më ka mësuar ta bëj gjuhën sa më bukur të jetë e mundur, por të saktë. Mbiemra të tepërt, përshkrime të tepërta, hiqi, janë të panevojshme. Të folurit e anglishtes e ka bërë për mua të shkruarit më pak të paqartë. Përpiqem të lexoj Shtëpia e shpirtrave, por s’mundem. Zot i madh, sa shumë mbiemra! Pse? Thjesht përdorni një emër të mirë në vend të tre mbiemrave.
Të gjithë librat i filloj më tetë janar. Mund ta imagjinoni shtatë janarin? Ferri vetë. Çdo vit, në shtatë janar, përgatis hapësirën time fizike. Heq të gjithë librat e tjerë. Lë vetëm fjalorët, dhe botimet e mia të para, si dhe materialet kërkimore për librin e ri. Dhe pastaj, më tetë janar bëj shtatëmbëdhjetë hapa nga kuzhina tek shtëpiza me pishinë ku kam zyrën. Ngjan me udhëtimin në një botë tjetër. Është dimër, dhe zakonisht bie shi. Shkoj me çadër kurse qeni më ndjek nga pas. Pas këtyre shtatëmbëdhjetë hapave, jam në një botë tjetër dhe jam një njeri tjetër. Mbërrij atje e frikësuar. Dhe e ngazëllyer. Dhe e zhgënjyer – sepse kam një lloj ideje që s’është në të vërtetë ide. Dy, tre, katër javët e para ikin kot. Thjesht shfaqem para kompjuterit. Shfaqem, shfaqem, shfaqem, dhe pas njëfarë kohe shfaqet edhe muza. Nëse s’shfaqet e ftuar, në fund fare thjesht ia beh. Atëherë jeta ime ndryshon. Bëhet një proces krejtësisht i ndryshëm ngazëllimi, idengulitjeje, dhe stresi. Mund të punoj katërmbëdhjetë orë. Vetëm të rrish ulur për aq kohë është shumë është e vështirë! Im bir e ka programuar kompjuterin në mënyrë që çdo dyzet e pesë minuta të detyrohem të ngrihem. Nëse nuk e bëj, ngec aty deri fund të ditës. Korrigjoj deri në rraskapitje, dhe më në fund them se duhet ta lë. Dorëshkrimi asnjëherë nuk përfundon plotësisht, dhe mendoj se gjithmonë mund të përmirësohet, por bëj më të mirën. Me kalimin e kohës, kam mësuar të shmang korrigjimin e tepërt. Kur mora kompjuterin e pare kuptova se sa e lehtë ishte të ndryshoja gjërat pafundësisht, ndaj stili im u bë shumë i vështirë.
Ka një bukuri të veçantë tek ajo që është e vetvetishme. Dua që lexuesi ta ndiejë se po ia rrëfej historinë atij ose asaj në veçanti. Kur i tregoni një histori në kuzhinë një miku, është plot gabime dhe përsëritje. Këtë mundohem ta shmang në letërsi, por prapë dua që të ngjajë me një bisedë, siç është zakonisht rrëfimi i historive. Por të mos jetë leksion. Është e vështirë ta gjesh këtë ekuilibër. Por kam tridhjetë vjet që shkruaj, kështu që tani e di se kur e teproj. E lexoj me zë të lartë, dhe nëse nuk tingëllon njësoj sikur flas, e ndryshoj. Duhet të jem shumë e kujdesshme me dialogun, sepse librat e mi janë përkthyer në tridhjetë e pesë gjuhë. Është e vështirë ta përkthesh dialogun. Ligjërimi bisedor ndryshon dhe libri bëhet demode. Asnjëherë s’dihet se si bisedat e personazheve të tu do të përkthehen në rumanisht apo vietnamisht. Kështu që s’përdor shumë dialogë. Kur e përdor, përpiqem të jetë vërtet i thjeshtë.
Në të gjitha librat e mi ka gra të forta që duhet të kapërcejnë pengesa të jashtëzakonshme për të patur fatin e tyre. S’po përpiqem të krijoj modele që të imitohen nga gratë. Thjesht dua që gratë e mia lexuese të gjejnë forcën e nevojshme. Dhe dua që lexuesit e mi meshkuj të kuptojnë se çfarë do të thotë të jesh femër – të gjejnë ndjenjën e mirëdashjes.
Kur tregoj historinë e skllavërisë, e tregoj nga këndvështrimi i skllavit. Po kështu hyj në zemrën e padronit. Dua që lexuesi im ta ndiejë skllavin, ta kuptojë se çfarë do të thotë të mos kesh liri. Në romanin Ishulli nën det (2009), skllavja nuk mund të ishte ndryshe nga unë fizikisht ose emocionalisht. Ajo është një grua e gjatë afrikane. Megjithatë e di se si do të ndihesha po të isha në vendin e saj. Kur shkruaj, jam skllave. Jam në plantacion. Ndiej nxehtësinë, nuhas erërat. Të jesh nën pushtetin e krijimit të një historie, është sëmundje. Mund ta mbaj historinë me vete gjithë ditën, gjithë natën, në ëndrra, gjatë gjithë kohës. Me gjithçka që shoh, me gjithçka që ndodh, më duket se universi po më flet sepse ato i lidh me historinë. Ndihem e pamposhtur. Mund të jetë historia më e tmerrshme, por ndihem plotësisht e lumtur. Kur po shkruaja Ishulli nën det, u sëmura aq keq sa mendova se kisha kancer në stomak. Kisha të vjella dhe nuk shtrihesha dot. Duhej të flija ulur. Im shoq tha: “Trupi yt po reagon ndaj historisë që po shkruan. Kur ta mbarosh librin, do të jesh mire”. Dhe ashtu ndodhi.
Kam fituar vlerësime dhe çmime. Librat e mi janë bërë filma dhe drama. Madje isha mbajtëse e flamurit në Lojërat Olimpike Dimërore 2006 në Torino, Itali. E imagjinoni dot? Hyra në stadium pas Sofia Lorenit dhe para Susan Sarandonit. Kam një fotografi fantastike gjatë ceremonisë. Shihet Sofia Loren, e bukur, e gjatë, elegante, dhe më pas flamuri, dhe Susan Sarandoni, gjithashtu e bukur. Unë jam e gjatë një metër e pesëdhjetë e dy dhe jam nën flamur. Jam e padukshme.
Por koha më e mirë ishte viti 1981, kur shkruaja romanin e parë. S’kisha asnjë ambicie, asnjë shpresë se do të botohej, asnjë lloj trysnie. S’e dija nëse isha shkrimtare, e mora vesh vetëm pasi mbarova librin e katërt, kështu që s’kisha pritshmëri, por thjesht lirinë e të treguarit të një historie për qejf. Punoja në kuzhinën time në Caracas natën, shtypja në një makinë të vogël shkrimi. Në një makinë shkrimi! Kështu që s’mund të bëja gabime. Kur mbarova librin ia tregova nënës. Ajo tha: Pse personazhi më i keq në libër ka emrin e tët ati?” S’e kam takuar kurrë tim at, por i thashë: “S’ka problem, do ta ndryshoj emrin”. Kështu m’u desh që për atë persoanzh të gjeja një emër me të njëjtin numër shkronjash, dhe më pas ta shkruaja emrin e ri në pesëqind faqe, në secilën prej tyre. I prisja faqet me gërshërë dhe ngjisja me ngjitës korrigjimet. Disa faqe kishin kaq shumë korrigjime, sa më dukej se mund të ngriheshin në këmbë dhe të ecnin. Por sa shumë liri kisha gjatë të procesit të shkrimit! Ishte kohë e mrekullueshme, sepse nuk e visja mendjen për asgjë përveç historisë që po rrëfeja. Mbaja me vete një kopje të librit kudo ku shkoja, në gjoks, si një foshnjë të porsalindur.
Koha më e keqe ka qenë kur ime bijë, Paula, vdiq më 6 dhjetor 1992. Më 7 janar 1993, nëna më tha: “Nesër është tetë janari. Nëse nuk shkruan, do të vdesësh. Më dha 180 letrat që i kisha shkruar kur Paula ishte në gjendje kome, dhe më pas ime më vajti në pazar. Kur u kthye gjashtë orë më vonë, unë po mbytesha në lot, por kisha shkruar faqet e para për Paulën. Të shkruarit gjithnjë vendos një lloj rendi në kaosin e jetës. Më organizon jetën dhe kujtesën. Edhe sot e kësaj dite, përgjigjet e lexuesve më ndihmojnë ta ndiej të gjallë bijën time. Por pasi shkrova romanin “Paula”, përjetova bllokimin e shkrimtarit. Përpiqesha të shkruaja çdo ditë, por kisha shteruar. Pas dy vitesh dëshpërimi, takova Annie Lamott në librarinë tonë lokale Book Passage. Ajo më pyeti nëse të shkruarit po ecte mirë. I thashë jo, isha më keq. Ajo tha: – Oh, Isabel, është shterur rezervuari yt. Duhet ta mbushësh që të shkruash. E pyeta: – Po si mund ta mbush? Annie tha: – Ke për ta gjetur një mënyrë. Dhe kishte të drejtë. Shkova me tim shoq dhe një mik në Indi. Kjo më shkundi. Pyeta veten: -Pse të ankohem dhe rënkoj kur ka kaq shumë pikëllim dhe çudi në botë? Kush jam që të përqendrohem vetëm te vetja?” Kjo ishte diçka e mrekullueshme.
Kur u ktheva në shtëpi, ende s’mund të shkruaja letërsi, kështu që i caktova vetes një detyrë. I thashë vetes që mund të shkruaj për gjithçka, për sa kohë që s’është politikë ose futboll.
Më duhej një temë sa më e largët me temën e Paulës. Kështu që shkruaja Afërdita, një libër joletrar për seksin dhe të ngrënit e tepërt. Prandaj tani kurdo që përjetoj bllokimin si shkrimtare, e di se mund të merrem me shkrime joletrare. Shkrimi i kujtimeve ka përparësitë e veta. E di që nuk mund të shantazhohem kurrë, sepse s’mbaj sekrete. Por ende kam sidoqoftë frikë nga gjendja e pamundësisë për të shkruar. Është si të të gëlltisë një ranishtë. E tmerrshme
Rrëfimi i historive dhe letërsia do të ekzistojnë gjithmonë, por çfarë forme do të marrë? A do të shkruajmë romane për t’u realizuar në skenë? Rrëfimi i historive do të ekzistojë, por si, nuk e di. Mënyra se si tregohen sot historitë e mia është botimi në formën e një libri. Nëse në të ardhmen, nuk do të jetë kjo mënyra e rrëfimit të një historie, do të përshtatem.
Gjuha: kjo është ajo që ka rëndësi për mua. Të rrëfesh histori për të krijuar një emocion, një tension, një ritëm, kjo është ajo që ka rëndësi. I vlen të mundohesh për të gjetur fjalën e saktë që krijon një ndjenjë ose përshkruan një situatë. Përdorni një fjalor, përdorni imagjinatën, vrisni mendjen derisa të vijë, por gjeni fjalën e duhur. Kur mendoni se historia po fillon të ket ritëm, personazhet po formësohen, mund t’i shohësh, mund të dëgjosh zërat e tyre dhe po bëjnë gjëra që s’i ke pasur ndër mend dhe s’mund t’i imagjinoje, atëherë dije se libri është diku, thjesht duhet ta gjesh, dhe ta sjellësh, fjalë për fjalë, në këtë botë.
Fjalimi i Isabelle Allende-s në ceremoninë e Çmimeve Kombëtare të Librit, SHBA
A keni një enciklopedi apo një libër telefonik që të mund të mbështetem në diçka?
Faleminderit, faleminderit shumë për këtë nder të papritur që e pranoj me përulësi, në emër të miliona njerëzve si unë që kanë ardhur në këtë vend në kërkim të një jete të re. Kam qenë gjithmonë e huaj, jam lindur në Peru dhe jam rritur në Kili në shtëpinë e gjyshit tim. Ndoqa njerkun në udhëtimet e tij si diplomat. Isha refugjate politike për 13 vjet në Venezuelë pas grushtit ushtarak të vitit 1973 që i dha fund një tradite të gjatë të demokracisë në Kili. Dhe kam qenë emigrante në Shtetet e Bashkuara për më shumë se 30 vjet.
Të qenit e çrrënjosur kronike ka disa përparësi. Pjesa më e madhe e shkrimeve të mia lindi nga nostalgjia, humbja dhe ndarja, nga një dëshirë e pashërueshme që t’i përkas një vendi. Kam pamjen e një kilianeje, dhe ëndërroj, gatuaj, bëj dashuri dhe shkruaj spanjisht. Bëj dashuri: do të ishte qesharake të dihasja në gjuhën angleze. I dashuri im nuk flet asnjë fjalë spanjisht. Kam një të dashur në moshën 76 vjeçare, nuk e besoni apo jo. Ai është i guximshëm.
Si e huaj, s’e marr asgjë për të mirëqenë. Vëzhgoj dhe dëgjoj me kujdes. Bëj pyetje dhe vë në dyshim gjithçka. Për shkrimet e mia nuk kam nevojë të trilloj shumë, shoh përreth dhe mbaj shënime, jam koleksioniste e përvojave. Mbështetem në jetën e njerëzve të tjerë, veçanërisht në gratë e forta dhe plot pasion që takoj kudo. Mbështetem në hidhërimin dhe në vështirësitë e çdo dite, në gëzimin e të qenit gjallë dhe nuk kam frikë nga vdekja por nuk kam frikë as nga jeta. Refuzoj të jetoj me frikë dhe as që bëhet fjalë të votoj me frikë.
Kjo është një kohë e errët miqtë e mi, është kohë lufte në shumë vende, dhe kohë lufëtrash të mundshme kudo. Është kohë nacionalizmi dhe racizmi, mizorie dhe fanatizmi, një kohë ku vlerat dhe parimet që mbështesin qytetërimin tonë janë të rrethuara. Është kohë e dhunës dhe varfërisë për shumë njerëz. Mijëra njerëz detyrohen të lënë gjithçka të tyren dhe të ndërmarrin udhëtime të rrezikshme për të shpëtuar jetën.
A ju kujtohet fëmija i vogël 3 vjeçar sirian, trupin e të cilit oqeani e nxori në një plazh në Turqi në vitin 2015? Emri i tij ishte Alan Kurdi. Ai mund të ishte djali juaj ose nipi im. Po atë ditë, babai i tij humbi gruan dhe një fëmijë tjetër në gomonen ku kishin hipur për të kaluar detin për të shpëtuar nga lufta në Siri. Alan Kurdi simbolizon gjendjen e miliona njerëzve të dëshpëruar. Për një çast bota u trondit nga imazhi i foshnjës së vdekur në plazh, por shpejt e harroi.
Shkruaj për ta ruajtur kujtesën nga gërryerja e harresës dhe për t’i bërë bashkë njerëzit. Besoj në fuqinë e historive të rrëfyera. Nëse dëgjojmë historinë e një personi tjetër, nëse tregojmë historinë tonë, fillojmë të kapërcejmë ndarjen dhe urrejtjen. Sepse e kuptojmë se ngjashmëritë që bashkojnë janë shumë më tepër sesa dallimet që na ndajnë.
Shkruaj gjithashtu për të kuptuar. Çfarë është shkrimi në fund të fundit, përveçse një përpjekje për të zgjidhur pështjellimin e e jetës. Shpesh nuk e di pse ndihem e detyruar të shkruaj një histori të caktuar dhe vetëm më vonë e kuptoj se është e lidhur me një pjesë të jetës sime, ose të psikikës sime, që më duhej ta kuptoja dhe nganjëherë ta shëroja.
Për ata që nuk i kanë rrënjët në një vend, kujtesa është thelbësore për të ruajtur ndjenjën e vazhdimësisë. Askush nuk e dëshmon jetën tonë, duhet të kujtojmë. Dhe çfarë do të bënte një shkrimtar pa një ndjenjë të fortë të së kaluarës, pa një idengulitje me kujtesën? Nuk e di se sa nga kujtesa ime është fakt i vërtetë dhe sa kam trilluar. Ndoshta mbaj mend atë që kurrë nuk ka ndodhur. Kujtesa është subjektive, kushtëzohet nga emocioni dhe besimi. Historia jonë është gjithashtu subjektive. Ne zgjedhim se çfarë të nxjerrim në pah dhe çfarë të shpërfillim apo harrojmë. Zgjedhim mbiemrat për të përshkruar udhëtimin tonë dhe në këtë mënyrë krijojmë legjendën tonë. Unë kam krijuar për veten time një legjendë më të madhe se jeta, ndoshta për të kompensuar shtatin tim të shkurtër.
Në këtë tokë, të gjithë e kanë origjinën nga dikush që ka ardhur nga një vend tjetër. Dallimi i vetëm midis meje dhe teje, nëse nuk ka një amerikan vendas në audiencë, është se gjyshërit tuaj kanë ardhur këtu të parët. Unë jam thjesht pjesë e kësaj diasporës së madhe, dhe megjithëse jam kritikuar për shumë gjëra rreth këtij vendi, jam krenare që jam qytetare amerikane.
Kam marrë shumë më tepër nga sa kam ëndërruar dhe më është ofruar mundësia që të kthej diçka. Ky çmim kombëtar është një dhuratë e jashtëzakonshme për mua, do të thotë se ndoshta në fund të fundit nuk jam e huaj. Do të thotë se ndoshta është koha për të mbjellë rrënjët e mia dhe të pushoj. Ndoshta kam gjetur një vend ku mund t’i përkas. Ndoshta nuk do të shkoj më askund.
Isabelle Allende (1942-) u bë autorja e parë që shkruan në gjuhë spanjolle e cila u nderua me Çmimin e Karrierës në ceremoninë e Çmimeve Kombëtare të Librit, SHBA (14 Nëntor 2018) për kontributin e shquar në letrat amerikane. Fjala e mbajtur me rastin e pranimit të çmimit u mirëprit nga publiku dhe bëri jehonë në median e shkruar.
Përktheu: Granit Zela
