Përktheu Artur Spanjolli
Çdo vit, gjatë kësaj periudhe, një fantazëm trazon shkrimtarët e mëdhenj: çmimi Nobël për letërsi. Jorge Luis Borges, i cili është një nga më të mëdhenjtë gjithashtu edhe një nga kandidatët më të zellshëm, (paepur), një herë protestoi në një intervistë për gazetat për shkak të dy muajve të ankthit, kur atij i duhej të vuante prej shanceve dhe parashikimeve. Është e pashmangshme. Borges është shkrimtari që meriton më shumë artistikisht në gjuhën spanjolle, ndaj nuk mund të pretendojë që ta veçojnë, veç për mëshirë, nga parashikimet vjetore.Gjëja më e keqe është se rezultati final nuk varet nga e drejta e kandidatit, as nga gjykimi i zotave, por nga vullneti i pahetueshëm i pjestarëve të Akademisë suedeze.
Nuk kujtoj asnjë parashikim të qëlluar në shenjë. Fituesit e çmimit në përgjithësi, duken vetë ato, personat e parë që habiten më shumë. Kur dramaturgu anglez Samuel Beckett mori telefonatën e lajmit për çmimin, në vitin 69 klithi i zhgënjyer: “Zot i Madh, ç fatkeqësi!” Pablo Neruda, në vitin 1971, e mori vesht tre ditë përpara se lajmi të dilte nëpër gazeta, falë një mesazhi konfidencjal nga ambasada suedeze. Ndaj mbrëmjen e ditës tjetër ftoi për darkë një grup miqsh në Paris, ku në atë kohë ishte ambasador i Kilit, dhe asnjë nga ne nuk e mori vesht motivin e asaj feste, derisa gazetat e darkës nuk e publikuan lajmin. “Fakti është se nuk besoj asgjë derisa mos ta shoh të publikuar në gazetë!” na shpjegoi më pas Neruda me atë të qeshurën e tij të parrezistueshme. Mbas pak ditësh, tek hanim në një restorant plot zhurmë në bulevardin Montparnas, u kujtua se akoma nuk kishte shkruar fjalimin që i duhej të mbante gjatë ceremonisë së dhënjes së çmimit, i cili do të zhvillohej 48 orë më pas në Stokholm. Ndaj ktheu nga ana tjetër letrën e menusë, dhe pa pushuar fare, pa e vrarë mendjen nga zhurma, me të njëjtën natyrshmëri me të cilën merrte frymë dhe me të njëjtën bojë jeshile, pa i bërë syu tërr, shkroi aty për aty fjalimin i cili do ti vinte kurorën e lavdisë.
Versioni më i dëgjuar mes shkrimtarëve dhe kritikëve është se akademikët suedezë vihen dakord në maj, kur bora fillon të shkrijë, dhe studjojnë veprat e pak finalistëve gjatë vapës së verës. Në tetor, akoma të pjekur nga dielli i jugut, shprehin vendimin e tyre. Simbas një versioni tjetër, Borges ishte i përzgjedhuri qysh në maj të ’76, por nuk e votuan gjatë votimit final në nëntor. Në të vërtetë fituesi i atij viti qe i mrekullueshmi dhe zhgënjyesi Bellow, i zgjedhur me ngut në çastin e fundit, edhe pse shumë çmime të atij viti në fusha të tjera i kishin fituar amerikanët.
Fakti është se me 22 shtator të po atij viti – një muaj përpara votimit final, – Borges kishte bërë një gjest i cili nuk kishte fare lidhje me letërsinë e tij madhështore. I kishte bërë vizitë gjeneralit Pinochet. “është nder të cilin as nuk e meritoj të pritem nga ju, zoti president”, u shpreh në fjalimin e tij fatkeq. “Në Argjentinë dhe Kili dhe Uruguai po shpëtojnë lirinë dhe rregullin” vazhdoi edhe pse nuk e pyeti askush. Pastaj e mbylli pa e vrarë shumë mëndjen: “E gjitha kjo ndodh në një kontinent minuar nga anarkia dhe komunizmi”. Ishte e thjeshtë ta kuptoje se kaq shumë marrëzi thënë, njëra mbas tjetrës, nuk ishin gjë tjetër veç dëshira për t’u tallur me Pinochetin. Por suedezët, nuk e kanë ndjenjën e humorit të banorëve të Buenos Airesit. Që nga ai moment, emri i Borgesit ishte zhdukur nga lista e të përzgjedhurve. Tani, në fund të një pendese të padrejtë, u ka rishfaqur, dhe nuk na pëlqen aspak neve që jemi edhe lexuesit e tij të palodhur, por edhe kundërshtarët e tij politikë, ta dimë më në fund si ta çlirojmë nga ankthi vjetor. Rivalët e tij më të rrezikshëm janë dy romancjerë në gjuhën angleze. I pari ishte ngjitur deri atje pa shumë zhurmë gjatë viteve më parë, tani ishte bërë objekt promovimi plot zhurmë nga gazeta “Newseek!” e cila e ka vënë në kopertinë me datë 18 gusht, si mjeshtër i madh rrëfimi; dhe me motive të padiskutueshme. Emri i tij i plotë është V.S. Naipaul, është 47 vjeç dhe ka lindur këtu afër. Në ishullin Trinidad, me babë indù dhe nënën karaibike, dhe konsiderohet nga disa kritikë si shkrimtari më i madh aktual në gjuhën angleze. Kandidati tjetër ështe Greene, pesë vjet më i ri se Borges, por me të gjitha meritat, edhe pse me më shumë vite mbi shpatulla për të fituar këtë kurorë dafine në pleqëri.
Në vjeshtën e 72, në Londër, Naipaul nuk ishte aq shumë i ndërgjegjshëm se ishte shkrimtar karaibik. Ia bëra të qartë gjatë një takimi mes miqsh dhe ai mbeti pak si i befasuar. E mendoi për një çast, dhe një buzëqeshje e re i ndriçoi fytyrën e heshtur. “Good claim”, më tha. Ndërsa G. Greene, i cili ka lindur në Berkhamsted, nuk kish hezituar as edhe një çast kur gazetarët e kishin pyetur nëse ishte i ndërgjegjshëm që ishte shkrimtar latinoamerikan. “Natyrisht!” u përgjigj. “Dhe jam i lumtur, sepse në amerikën latine, tani për tani gjenden shkrimtarët më të mirë si për shembull Borges”. Pak vite më parë, duke folur mbi shumë gjëra, i shpreha Green-it, pakënaqësinë time që një shkrimtari si ai, me një vepër aq të gjerë dhe aq origjinale, akoma nuk i kishin dhënë çmimin Nobel. “Nuk do ma japin kurrë” më tha shumë serioz, “sepse nuk më konsiderojnë një shkrimtar serioz.”
Akademia suedeze, e ka për detyrë të japi çmimin Nobel për letërsi. Ajo dhe vetëm ajo, u themelua në vitin 1786, pa asnjë pretendim tjetër veç atij që t’i ngjante Akademisë franceze. Kur u krijua, asnjë nuk e imagjinonte, se me kalimin e kohës ajo do të jepte çmimin më prestigjoz dhe shenjtërues në botë. Ajo është e përbërë nga 8 pjesëtarë të përjetshëm në moshë të thyer, të seleksionuar nga vetë Akademia, mes figurave më të shquara të letërsisë suedeze. Është e përbërë nga dy filozofë, dy historianë, tre specjalistë të gjuhëve nordike dhe vetëm një grua. Por nuk është vetëm kjo sintoma e maskilizmit; gjatë viteve 80, çmimi iu ka dhënë vetëm gjashtë grave, karshi 69 burrave. Këtë vit do të jepet pak ndryshe sepse një nga akademikët e çmimit, profesor Sten, vdiq me tre shtator. Plot 15 ditë më parë.
Si e kanë proçedurën, si vihen në ujdi, kush janë akordet e vërteta dhe se si vendosin, është një nga sekretet më të mëdha të kohës tonë. Kriteret e tyre janë të paparashikueshme, plot kontradikta, i paprekur deri edhe nga oguret, dhe ajo që vendosin është sekrete, e mbrojtur nga ato vetë dhe ajo është e pacënueshme. Po mos të ishin kaq të rendësishëm, mund të mendohej se janë të ushqyer nga një dëshirë çapkëne për t’u tallur me çdo profeci. Asnjë si ata nuk i shëmbëllen më shumë vdekjes.
Një tjetër sekret i ruajtur me shumë kujdes është ai se si investohet kapitali që prodhon kaq shumë çmime. Alfred Nobel, (me theksin tek e-ja dhe jo tek o-ja) e krijoi çmimin në vitin 1895 me një kapital fillestar prej 9.200.000 dollarësh, interesat vjetore të të cilit duheshin ndarë për çdo vit, jo më larg se 15 nëntori, në mes të pesë pjestarëve fitues. Ndaj dhe shuma ndryshon çdo vit, varet nga fitimet e investimit. Në vitin 1901, kur çmimet u dhanë për herë të parë, çdo fituesi iu dhanë 30.160 korona suedeze. Në vitin 1979, i cili ishte edhe viti me interesa më të majme, çdo fitues mori nga 160.000 korona.
Thashethemet thonë se kapitali është investuar në minjerat e arit në Afrikën e Jugut, dhe si rrjedhojë, çmimi Nobel ushqehet me gjakun e skllevërve të zinj. Akademia suedeze e cila nuk ka bërë kurrë deklarata publike, as edhe nuk u ka përgjigjur kurrë fyerjeve, mund të mbrohet shumë mirë duke pohuar se nuk është ajo që merret me atë punë, por është Banka e Suedisë e cila administron paratë. Dhe bankat, siç dihet dhe siç e thotë vetë emri i tyre, nuk kanë zemër.
Enigma e tretë është kriteri politik që dominon brenda Akademisë suedeze. Në shumë rrethana, çmimet kanë lejuar të mendohet se anëtarët e saj janë liberalë idealistë. Incidenti i tyre më i famshëm dhe më i nderuari është ai i 1938, kur Hitleri i ndaloi gjermanët ta tërhiqnin çmimin Nobël duke thënë se nismëtari i tij ishte një hebre. Richard Khun, gjermani që atë vit meritoi çmimin për Kimi, u detyrua ta refuzonte. Për bindje o për kujdes, asnjë nga çmimet nuk u dha gjatë luftës së dytë botërore. Por sapo Europa e mori disi veten nga fatkeqësia, Akademia suedeze bëri një lëvizje që ia shtoi prestigjin. Ia akordoi çmimin për letërsi zotit Winston Churchill vetëm sepse ishte njeriu më me prestigj i kohës së tij dhe nuk ishte e mundur të jepej asnjë çmim tjetër, as edhe atë për paqjen.
Ndoshta raportet më të vështira të Akademisë suedeze kanë qenë ato me Bashkimin Sovjetik. Në vitin 1958 kur çmimi iu dha të mrekullueshmit Boris Pasternak, ky i fundit e refuzoi nga frika se ndoshta nuk e lejonin të futej akoma në atdheun e tij. Por ndodhi që, kur në vitin 1965 çmimi iu dha Mihajl Shollohov, shkrimtari më zyrtar nga shkrimtarët sovjetikë, të njëjtat autoritete që i bënë presion Pastërnakut, tani festuan ngjarjen plot gëzim. Ndërsa, pesë vjet më vonë, kur ia dhanë çmimin disidentit Aleksander Solzhenicin, qeveria sovjetike e humbi fare dhe nuk hezitoi të shprehej se çmimi Nobel ishte një vegël e imperializmit. Kisha konstatuar gjithashtu se mesazhet më të ngrohta, pasi kishte marrë çmimin Nobel, Pablo Neruda i kishte marrë nga sferat më të larta të qeverisë Sovjetike. “Për ne”, më tha, duke buzëqeshur një mik rus, “çmimi Nobel ja vlen vetëm kur ai i jepet një shkrimtari që na pëlqen. Dhe nuk ia vlen kur ndodh e kundërta”. Shpjegimi nuk është aq i thjeshtë sa ç mund të mendohet. Ne të gjithë, thellë zemrës, ndjekim të njëjtat kritere.
I vetmi pjestar i Akademisë suedeze që lexon spanjisht, dhe e bën atë në mënyrë të përkryer, është poeti Artur Lundvikst. Ai është i vetmi që njeh veprat e shkrimtarëve tanë, që propozon kandidaturat dhe që lufton për to gjatë përleshjes sekrete. Dhe ky fakt e ka trasformuar, edhe pse nuk i pëlqen ky rrol, në një hyjni të largët dhe enigmatike, nga i cili varet deri diku edhe fati universal i letërsisë së shkruar në gjuhën spanjolle. Në jetën e përditshme ai është një zotëri i moshuar, me një ndjenjë humorizmi pak latin dhe me një shtëpi aq modeste sa duket e pamundur ta mendosh se nga ai varet fati i ndokujt.
Disa vite më parë, mbas një darke tipike suedeze në shtëpinë e tij – me mishra të ftohtë dhe birrë të nxehtë, – Lundvikst-i na ftoi të merrnim një kafe tek bibloteka e tij. Mbeta krejt i habitur. Ishte e pabesueshme të gjeje një sasi aq të madhe librash spanjisht. Nga më të mirët deri tek më të këqijtë, dhe gati të gjithë me dedikim nga autorët e tyre akoma të gjallë, në agonizi ose që kishin vdekur ndërsa prisnin. I mora leje poetit të lexoja disa dedikime, dhe ai ma dha lejen me një buzëqeshje të mirë plot bashkëpunim. Shumica e dedikimeve ishin plot mirëdashje dhe zemër për të mos thënë lajka, disa ishin aq direkte sa në momentin që po shkruaja dedikimin tim mu duk se edhe veç firma ishte e tepërt. Gjithkush ka komplekset e veta, dreqi e mori!
8 tetor 1980
