Znj. Dado, jeni studiuese, teoriciene e letërsisë, pedagoge, akademike dhe mbi të gjitha, nënë e përkushtuar dhe shumë e suksesshme edhe në kushtet tuaja familjare të vështira. Si keni mundur t’ia dilni dhe të arrini këtu ku jeni sot?
Epo, nuk pretendoj se kam treguar një trimëri të veçantë… Thjesht në jetën time kanë qenë dhe janë dy dashuri të mëdha: Njëra për fëmijët, përgjegjësia e veçantë që ra mbi shpatullat e mia që në moshë të re. Dashuria e çdo nëne është e madhe, por, më falni, më duket se dashuria ime ka brenda një dridhje të veçantë të shpirtit tim, një dhimbje/ gëzim, përjetim mendor, emocional të jashtëzakonshëm, që nuk më largohet për asnjë çast. Kjo dashuri më ka dhënë forcë të madhe.
Dashuria tjetër i takon profesionit. E kam admiruar punën shkencore, studimin e letërsisë, që kur mbarova studimet e larta në degën e gjuhë-letërsisë dhe u rrëmbeva prej këtij pasioni. Sot jam e lumtur që këtë dashuri nuk e braktisa edhe kur në jetën time kalova dëshpërim dhe momente të vështira.
Në shoqërinë e sotme njerëzore, aq më tepër në këtë shoqërinë tonë, një grua nuk e ka të lehtë të ndjekë ambiciet e saj profesionale dhe njëkohësisht të përkujdeset e vetme për familjen. Sa e keni ndier të qenët grua në karrierën tuaj? Sa keni luftuar për t’u vlerësuar njëlloj si kolegët meshkuj, ndonëse mund të punonit dhe të vlenit më shumë se ata? Ju ka mbetur në mendje ndonjë episod ku e keni ndier veten të pavlerësuar sa e meritoni, vetëm për hir të faktit se jeni grua?
Pa dyshim, për shkak të ngarkesave të shumta familjare, për mua ka qenë shumë e vështirë të ecja në karrierën shkencore, të konkurroja me burra që kishin mbështetje si në jetën familjare, ashtu dhe shoqërore. Por nuk do të doja kurrë të them se nuk jam vlerësuar si femër. Jo. Kam pasur përgjithësisht vlerësimin e kolegëve, si në Universitet (ku kam mbajtur poste drejtuese, si Zëvendësrektore, Dekane, Përgjegjëse e Departamentit…), ashtu edhe në Akademinë e Shkencave (si Kryetare e Seksionit të Shkencave Shoqërore dhe Albanologjike). Mbi të gjitha, vlerësimi me titullin më të lartë shkencor “Akademike” është kurorëzimi i kësaj marrëdhënieje të çmuar. Në jetën time ka qenë shumë i rëndësishëm vlerësimi dhe respekti i kolegëve, prandaj veprën “Letërsi e painterpretuar” ua kam kushtuar Shokëve të mirë, miqve që më kanë dashur e respektuar gjithmonë, me mirënjohje!
Në moshë tepër të re ëndërrojmë të kemi një profesion. E keni dëshiruar profesionin e mësimdhënies? Të studiueses? E keni dashuruar letërsinë? Çfarë lexueseje keni qenë në fëmijëri apo në rininë tuaj të parë?
Është për të qeshur kur kujtoj se në adoleshencë dhe deri kur fillova studimet për gjuhë-letërsi besoja se do të bëhesha shkrimtare. Ishte një dashuri për letërsinë; kam lexuar romane që 9 vjeçe, që as nuk i kuptoja… Ama në mendje më mbeteshin heroinat, apo heronjtë, të cilët i imitoja… Nuk mund ta imagjinoni sa histori fëmijërore të bukura, fantastike, kam. Të gjitha vinin nga leximet.
Nëse që në vitin e parë të fakultetit kuptova se nuk do të bëhesha shkrimtare, kjo nuk ndodhi rastësisht, por nga një interes tjetër që lindi në vetëdijen time: të interpretoja letërsinë, këtë art të fjalës së magjishme. Nuk ëndërroja auditorin me studentë, por tavolinën me libra të një shkencëtareje… Shumë vite më pas, në rrethanat e reja, të vështira, që u krijuan në jetën time, kalova pedagoge në fakultet dhe kuptova se e doja edhe auditorin, studentët… Të them të drejtën, kam qenë dhe jam pedagoge e rreptë, por çuditërisht studentët më kanë dashur e respektuar. Ky mbetet një gëzim tjetër për mua.
E nisët karrierën tuaj shkencore si historiane e letërsisë; vepra e parë e këtij lloji ishte monografia për jetën dhe veprën e A. Z. Çajupit. Por mbas disa vjetësh iu përkushtuat teorisë së letërsisë, duke e themeluar për herë të parë këtë lëndë me qasje moderne në degën e letërsisë pranë Fakultetit të Historisë e të Filologjisë. Pse bëtë këtë kalim? Përse ju tërheq teoria e letërsisë?
Sepse gjatë punës pothuaj 2-vjeçare për të hartuar leksionet e lëndës së re Teoria e Letërsisë m’u desh të kërkoj shumë literaturë, të lexoj autorë të shumtë dhe atëherë kuptova se ku qëndron magjia e vërtetë e letërsisë. Si titullare e kësaj lënde më duhej të futesha në strukturën e brendshme kuptimore dhe formale të veprës letrare, të kuptoja specifikat e këtij arti të fjalës që e bashkonin dhe sidomos e dallonin nga artet e tjera, të kuptoja marrëdhënien e brendshme midis tekstit dhe vetëdijes e intuitës së autorit e shumë e shumë aspekte të tjera që lidheshin me kuptimin dhe interpretimin e letërsisë… Kuptova se pa teorinë e letërsisë, që është përpunuar gjatë shekujve, nuk mund të gjykohet vepra letrare, procesi i zhvillimit historiko-letrar. Është një sistem shumë i gjerë… Kuptova se pa këtë sistem nuk mund të bëjë as kritiku, as historiani i letërsisë, as mësuesi i letërsisë, as gazetarët e kulturës…
Sapo ka dalë në qarkullim monografia juaj e fundit Postmodernizmi – poetikë e ‘antirregullit’. Pyetja e zakonshme: cili ishte synimi juaj në këtë studim?
Sigurisht, jo për ta bërë unë teorinë e postmodernizmit, në përqasje edhe me modernizmin, sepse ka me qindra studime të autorëve amerikanë dhe europianë që e kanë bërë këtë gjë, por të interpretoj dukuritë postmoderniste që janë shfaqur në tri dekadat e fundit në romanin shqiptar. Synimi nuk ka qenë thjesht konstatime. Nisur nga njohje të gjera teorike dhe praktike letrare, qëllimi ka qenë të arrij në konkluzione të rëndësishme mbi specifikën e këtij romani, lidhur me raportin me lexuesin, me origjinalitetin apo dukurinë e imitimit… Rrokja e poetikës postmoderniste është shumë e gjerë, qasjet ndaj saj janë sa teorike aq edhe praktike-letrare. Mendoj se kapitulli i fundit “Disa pikëpyetje” shpjegon qartë synimin për të nxjerrë disa sfida, si përpara teoricienëve që janë marrë me postmodernizmin, ashtu edhe para shkrimtarëve tanë që u tërhoqën mbas kësaj poetike.
Duke parë strukturën e brendshme të kësaj vepre bie në sy se disa kapituj u kushtohen problemeve teorike, ndërsa shumica trajtojnë probleme të poetikës së romanit shqiptar postmodernist. Si e keni konceptuar raportin midis këtyre dy qasjeve?
Duke qenë pranë sistemit të teorisë së letërsisë kam theksuar vazhdimisht se interpretimi i veprës, sidomos në një studim shkencor, nuk mund të bëhet kurrsesi pa një bazë teorike, pa koncepte e nocione që i përkasin thelbit të letërsisë. Në një studim me rrokje të gjerë aspekti teorik është kusht i seriozitetit dhe saktësisë së interpretimit (pa mohuar, sigurisht, qasjet individuale të çdo studiuesi). E rëndësishme është që aspekti teorik të mos jetë qëllim në vetvete, por baza metodologjike e analizës së dukurisë letrare që është kontributi i çdo studiuesi. Këtë jam përpjekur të bëj.
Më kanë tërhequr vëmendjen veçanërisht kapitujt ku ju flisni për “krizë” të kritikës letrare postmoderniste, “krizë” të gjinisë së romanit postmodernist, “krizë” të narracionit etj. Përse keni përdorur termin “krizë”? Ç’kuptoni me këtë?
Teoria postmoderniste në art e letërsi nuk është e konsoliduar; ka pikëpamje nga më të ndryshmet (jam përpjekur t’i përmbledh në kapitull të veçantë). Madje, ka pikëpamje se nuk ka teori postmoderniste. Pse ndodh kjo? Sepse, ndonëse ka disa parime filozofike konceptuale të përbashkëta, çdo autor është i veçantë në sistemin poetik. Në studimin tim janë trajtuar shumë aspekte “të çuditshme” të romanit postmodernist që kanë të bëjnë me struktura “të pastrukturuara”, me zhvillim të paparashikueshëm të narracionit, me personazhe dhe situata nga më të çuditshmet, me përzierje gjinish dhe formash të ndryshme të krijimtarisë, me prishje të kufirit midis realitetit të njohur dhe paradoksit artistik. Pyetjet që kam shtruar çojnë në “dyshimin” se a dëshmon kjo lloj letërsie për “krizë” në shumë aspekte të strukturës formale dhe kuptimore apo kërkon një konceptim jashtë normave? Prandaj kjo letërsi krijon vështirësi për kritikën letrare postmoderniste, e cila është po aq e paparashikueshme sa dhe vetë letërsia. Në të vërtetë, kritika e sotme letrare nuk ka arritur të depërtojë në thelbin e kësaj letërsie, por ka mbetur në konstatime të sipërfaqshme.
Kam një pyetje pak provokuese për ju: cili është mendimi juaj personal mbi letërsinë postmoderniste? Si lexuese, e pëlqeni këtë lloj letërsie?
Dihet se përjetimi i çdo drejtimi letrar është subjektiv. Të trajtosh postmodernizmin si studiuese, si dukuri të procesit letrar, është diçka tjetër. Por, si lexuese që ndërtoj marrëdhënien time shpirtërore me një vepër, kjo është diçka tjetër. Në këtë raport emocional romani postmodernist nuk është në preferencat e mia.
Një studim krejt i veçantë në llojin e vet është monografia juaj “Letërsi e painterpretuar” ku shtjelloni, në plan teorik, thelbin e realizmit socialist, shtroni një varg çështjesh të diskutueshme. Pas vitit ’90 gjykimi mbi këtë letërsi ka qenë objekt debatesh të shumta, qëndrimesh ekstreme etj. Çfarë ju nxiti t’i futeni kësaj problematike dhe çfarë pretendoni se keni sjellë të re në studimin tuaj?
Kam diskutuar me studentët e mi për letërsinë që u krijua në gjysmën e dytë të shek. XX. Vija re një gjykim konfuz, ndikuar nga shumë artikuj rrëmujë që u botuan në gazeta të ndryshme mbas 1992-shit, nga atmosfera e mohimit të gjithë letërsisë 50-vjeçare, nga një agresivitet i paparë. Kur iu vura punës të shkruaj këtë vepër studimore nuk më interesonte çështja e vlerësimit apo mohimit kategorik të saj, por trajtimi në plan teorik: ç’ishte ky drejtim letrar (jo vetëm në Shqipëri), a ishte i saktë togfjalëshi “realizëm socialist”, cili është raporti midis koncepteve “tendenciozitet” dhe “partishmëri”… dhe çështja më e rëndësishme: dëmi i madh që iu bë letërsisë dhe studimit të saj nga parimi i partishmërisë ishte jo thjesht diktati partiak (siç pohohet njëlloj nga të gjithë) por, në aspektin e teorisë që shpjegon specifikën e letërsisë, të çdo drejtimi letrar, ishte cenimi i thelbit të saj. Pra, dëmi ka përmasa shumë më të gjera sesa shkruhet zakonisht. Me studentët e kemi bërë të qartë këtë aspekt. Këto dhe çështje të tjera janë shumë të rëndësishme për të bërë shpjegim shkencor (jo përsëri politik!) mbi letërsinë e quajtur “realizëm socialit” (sipas meje, ky togfjalësh nuk është i saktë dhe e shpjegoj pse). Monografinë “Letërsi e painterpretuar” e konsideroj si shumë të rëndësishme në studimet e mia.
Një monografi që ka tërhequr vëmendjen e studiuesve të letërsisë sonë është edhe “Sfida teorike të historiografisë letrare”. Janë dy terma në këtë titull: teori dhe historiografi. Cila është lidhja midis tyre dhe sa kohë keni punuar për këtë vepër? Ka një shqetësim si teoriciene e letërsisë?
E dimë që mbas vitit 1992 vërshuan artikuj të shumtë kritikë mbi historinë e letërsisë shqiptare, karakterin e cunguar të saj, mbi domosdoshmërinë e trajtimit të figurave të shquara të përjashtuara për motive politike… Deri këtu ishte e saktë, por shqetësimi im ka qenë se problem i historisë së letërsisë sonë nuk është thjesht futje apo nxjerrje autorësh. Ky është një koncept sipërfaqësor, amator, që ngrihet thjesht mbi konstatime dhe nuk niset nga një teori e historiografisë letrare. Problemi i metodologjisë së studimit, i metodave të interpretimit, i kritereve të periodizimit, i raportit të historisë së letërsisë me teorinë dhe kritikën letrare etj. janë aspekte thelbësore teorike, pa njohjen e të cilave nuk mund të hartohet një histori e vërtetë e letërsisë sonë. Duhet të kuptojmë se hartimi i një monumenti madhor të kulturës sonë është konceptim shkencor që mund të realizohet me sukses vetëm mbi zgjidhjen e disa problemeve teorike të diskutueshme. Këto janë sfida teorike, prandaj dy disiplinat shkencore teoria dhe historiografia nuk ndahen, kuptimi i marrëdhënies midis tyre është vendimtar për suksesin e rikonceptimit të historisë së letërsisë shqiptare.
Studimet dhe kritikat mbi veprat e I. Kadaresë janë të shumta, nga autorë shqiptarë dhe të huaj, por monografia Lexuesi në ‘kurth’: ESEISTIKA E KADARESË është e vetmja që i kushtohet kësaj pjese të krijimtarisë. Si ju lindi ideja për t’u marrë me eseistikën? Cili është mendimi juaj, si studiuese, për raportin e këtij lloji krijues me gjithë prozën e shkrimtarit?
Në 80-vjetorin e lindjes së I. Kadaresë m’u kërkua, për t’u përfshirë në botim special, një shkrim rreth 20 faqe mbi eseistikën e Kadaresë. Procesi i leximeve, shënimeve nga gjithë esetë e tij, doli të ishte punë jashtëzakonisht e gjerë. I kisha lexuar herë pas here esetë, por të marra posaçërisht si një korpus i plotë ishte një zbulim mahnitës. U mrekullova dhe përtej artikullit 20-faqësh vijova studimin tim. Vepra (mbi 300 fq.) nuk u konceptua si analiza të eseve njëra mbas tjetrës, por tipologjizim dukurish krijuese eseistike; synimi ishte të depërtoja në strukturën e brendshme kuptimore dhe poetike për të arritur në konkluzione që nuk i kisha menduar kurrë. Raporti midis shkrimtarit dhe eseistit doli tepër interesant në shumë aspekte… Kadareja është i vlerësuar si prozator i madh, por, për mendimin tim, në shumicën e eseve ai e tejkalon romancierin. Besoj se është i vetmi studim në llojin e vet që nxjerr në pah vlerat e jashtëzakonshme të Kadaresë si eseist. Në këtë studim lexuesi mund të njohë një botë tjetër origjinale dhe mahnitëse të sistemit krijues të Kadaresë.
Në veprat e botuara ju keni edhe disa përmbledhje me studime, kumtime, artikuj të veçantë, por përshtypje të veçantë më ka bërë përmbledhja voluminoze “Identifikim i poetikave në plan teorik dhe historiko-letrar”, botuar para një viti. Tematika dhe çështjet që keni trajtuar në kumtime shkencore, në botime të akteve të konferencave të shumta (kombëtare dhe ndërkombëtare) është shumë e pasur. Ndonëse është përmbledhje studimesh, çfarë vlere kanë për ju këto lloje botimesh?
Këto botime kanë vlerë në disa drejtime: krijojnë një pamje tjetër të procesit tim studimor. Edhe unë vetë habitem sa shumë çështje të karakterit historiko-letrar, sa autorë të traditës apo bashkëkohorë, sa shumë vepra të spikatura kam trajtuar në 10 vitet e fundit. (Kam botuar më parë edhe një vëllim tjetër.) Gjithashtu lexuesi mund të ndjekë rrugën e pjekurisë shkencore të çdo studiuesi. Nga ana tjetër vëllimi, i parë mbas një kohe, sikur ma flladit pak mendjen dhe krijon ngacmime të reja.
Si studiuese, por dhe pedagoge prej shumë vjetësh e teorisë së letërsisë, a mendoni se këto studime kanë shkuar aty ku duhet?
Jo. Mendoj se pak vëmendje ka për studime të tilla, ku bashkohet aspekti teorik me qasje të kritikës letrare. Vepra të kësaj natyre duhet të jenë në tavolinën e punës së studentëve të letërsisë, të studiuesve të rinj dhe kritikëve letrarë, të mësuesve të letërsisë, të redaktorëve të kulturës… sepse gjykimi i letërsisë nuk mund të mbetet në nivele skematike, sipërfaqësore, por kërkon profesionalizëm dhe seriozitet shkencor.
Projekte të tjera studimore?
Sigurisht kam, por tani për tani po jetojmë situata ankthi, shqetësimi… Duke qenë nënë, gjyshe, nuk mund të jem e qetë. Po pres pak të zhduket “kuçedra” (covidi), siç u them me shaka miqve të mi. Dosjet janë mbi tavolinën time të punës.
