Jo vetëm në Francë, por dhe kudo në botë janë zhvilluar e zhvillohen veprimtari kushtuar jetës dhe veprës së tij
Marcel Proust-i lindi në 10 korrik 1871 në Paris dhe vdiq po aty më 18 nëntor 1922. Vepra kryesore e tij është cikli romanor shumëvëllimësh me titull À la recherche du temps perdu (Në kërkim të kohës së humbur), shtatë vëllimet e të cilit u botuan nga viti 1913 deri më 1927, domethënë një pjesë e tyre pas vdekjes. À l›ombre des jeunes filles en fleurs (Nën hijen e vashave në lule të moshës), vëllimi i dytë i ciklit fitoi çmimin Goncourt më 1919. Ai e mbylli jetën më 1922 dhe u fut në dhé në varrezën Père-Lachaise (Per Lashez) në Paris, i shoqëruar nga njerëz të shumtë që përshëndesnin një shkrimtar të rëndësishëm e që brezat e mëpastajmë do ta ngrinin në një piedestal shumë të lartë duke e shndërruar në mit letrar.
Një jetëshkrim i shkurtër
Prusti rrjedh nga një familje në gjendje të mirë ekonomike, pasuria e së cilës i detyrohej kryesisht punës së të atit, Profesor në Fakultetin e Mjekësisë dhe epidemiolog i njohur.
Jeta e tij u ballafaqua me kufizime qysh fëmijë për shkak të astmës. Shëndeti i tij lidhet edhe me disa privime që iu nënshtrua e ëma gjatë rrethimit të qytetit më 1870 dhe gjatë Komunës së Parisit; për t’u shpëtuar trazimeve që solli lëvizja komunare, prindërit e tij patën shkuar në Auteuil (Otëj). “Para lindjes së Marsel Prustit, gjatë Komunës së Parisit, doktor Prusti pati qenë plagosur, ndërsa po hynte në spital. Zonja Prust, shtatzënë, mezi e përballoi ligështimin që pësoi për rrezikun që mund t’i kanosej të shoqit. Fëmija që solli në jetë fill pas ngjarjes ishte aq i ngathët, sa i ati dyshoi se mos nuk kishte zhvillimin e duhur mendor. E rrethuan me kujdes e ai dha shenjat e një ndjeshmërie të parakohshme, por shëndeti i tij mbeti i brishtë”, shkruan një nga biografët e Prustit.
Ai e kaloi pjesën më të madhe të fëmijërisë në Paris, por në pushimet e verës shkonte te gjyshërit në Illier, një qendër rrethi, pranë lumit Luarë. Atij nuk i mungoi kujdesi e dhembshuria nga të dy prindërit, por sidomos nga e ëma që ishte e lirë dhe e shoqëroi në udhëtime edhe kur qe në moshë të rritur.
Stina e pranverës mbeti për të voglin një nga stinët më të vështira për të jetuar. Poleni i luleve i shkaktonte kriza të forta astme. Njëherë, kur ishte nëntë vjeç dhe kthehej nga një shëtitje në pyllin e Bulonjës me prindërit, atij iu zu fryma aq shumë, sa i ati mendoi se do të vdiste. Ai shpëtoi me vështirësi. Tashmë kërcënimi do të quhej i pranishëm te fëmija dhe te burri i mëvonshëm.
Mësimet fillore i mori me një grup të vogël privat; bashkënxënës kishte djalin e kompozitorit G. Bizet, gruaja e të cilit do të hapte vite më vonë një sallon ku mblidheshin artistë të ndryshëm të kohës. Prusti do të ishte një nga të pranishmit.
Studimet e mëtejshme ai i vazhdoi në liceun Condorcet (Kondorse) dhe u shqua në letërsi dhe në filozofi. Për herë të parë e vënë në tabelën e nderit në dhjetor 1884. Megjithëse mungonte shpesh për shkak të shëndetit, ai dinte përmendësh shumë krijime të poetëve Victor Hugo dhe Alfred de Musset. Shpesh botoi te revista letrare e liceut.
Dashuria e parë e fëmijërisë dhe adoleshencës së shkrimtarit të ardhshëm ishte vajza e një diplomati polak, me të cilën luante në kopshtet Champs-Elysées. Më 1887 ai nuk e takoi më dhe sipas biografëve dëshira e zjarrtë për të dashur a për t’u dashur nga tjetër kush, veç mëmës dështoi. Eshtë vasha e parë, të cilën ai u përpoq ta gjente më vonë dhe që e ka humbur përgjithmonë.
Përpjekjet e para letrare të Prustit ndodhë në vitet e fundit të liceut. Për adoleshentin letërsia është forma më e përkryer e jetës.
Kur mbaroi liceun, pak a shumë në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare, ai shikohej si snob, sepse ishte i pranishëm nëpër sallonet pariziane. Aty ai njihet me borgjezinë e madhe, takon shkrimtarë, piktorë, madje edhe zonja të cilave u pëlqen biseda dhe zgjuarsia e tij.
Prusti vendosi të mos i nënshtrohej traditës familjare (vëllai i tij vazhdoi studimet për mjekësi). Më 1889 shkoi vullnetarisht ushtar dhe ruajti kujtime të bukura nga ajo jetë.
I kthyer në jetën civile, ai ndoqi disa kurse në Shkollën e lirë të shkencave politike. Më 1892, një ish-shok i liceut hapi revistën letrare Banketi dhe ai ishte bashkëpunëtori kryesor. Ndërkohë bisedoi me të atin që të merrte pjesë në një konkurs diplomatik, por pastaj ndryshoi mendje e u regjistrua në Sorbonë, dëgjoi leksionet e Henri Bergson-it dhe mbaroi licencën për letërsi më 1895.
Pas kësaj ai u paraqit në konkurs për një vend pune në bibliotekën Mazarine, fitoi, punoi aty katër muaj dhe më së fundi dha dorëheqjen. Në korrik bëri një muaj pushime në Gjermani me të ëmën, pastaj në një komunë jashtë Parisit ku shkroi një novelë që ia botoi La Revue Hebdimadaire në tetor të po atij viti. Gjatë kësaj vere ai pati nisur edhe një roman me personazh kryesor një të ri të dhënë pas letërsisë që jeton në fund të shekulit XIX. I vështruar si një bocë, romani nuk përbën një tekst të përfunduar. Prusti aty përmend çështjen Dreyfus.
Gjendja e mirë ekonomike i siguroi atij lehtësira për të ndjekur sallonet e borgjezisë e të aristokracisë së re. Lidhi miqësi të ngushtë me Lucien Daudet, djalin e shkrimtarit Alphonse Daudet dhe u njoh me shkrimtarin e famshëm Anatol France.
Më 1896 botoi Kënaqësitë dhe Ditët, një përmbledhje poemash në prozë, portrete dhe novela sipas stilit të fundshekulli me parathaënie nga Anatole France. Libri kaloi pak a shumë pa u vënë re dhe kritika e priti ftohtë; madje midis kritikëve njëri është shkrimtar dhe tregohet i ashpër. Një ditë ata gjenden ballë për ballë me pistoleta në duar për duel. Gjithçka përfundon pa plagosje, por jo pa trishtim për autorin e ri.Kjo është vepra e parë e shkrimtarit, i cili kërkoi të mos rishtypej sa kohë që merrej me Në kërkim të kohës së humbur.
Megjithëse ishte bir i një babai katolik dhe i një nëne çifute, Prusti përdori të drejtën për mos t’u përcaktuar në bazë të besimit. Në korrespondencë lexojmë se nuk është besimtar. Megjithatë si Dreyfusard i bindur ai ishte i ndjeshëm ndaj antisemitizmit të epokës dhe pësoi edhe vetë sulmet anti-semite të disa prej penave të shquara të Francës. Duke qenë dëshmitar i drejtpërdrejtë i çështjes Dreyfus, ai shpërndau një peticion që kërkonte rishikimin e procesit, të cilin ia jep për ta firmosur edhe Anatole France-it në mbështetje të kapitenit francez që akuzohej për tradhti të lartë.
Atij i pëlqente të takohej rregullisht me anëtarët e rrethit Noailles-Brancovan, të njihej me estetikën e fillimshekullit, sepse Anna de Noailles ishte një yll në ngjitje i poezisë së re dhe vëllai i saj Constantin de Brancovan sapo kishte themeluar revistën La Renaissance latine, mishërim i kësaj lëvizjeje estetike.
Takimet e Prustit bëhen jo rrallë një shfaqje e vërtetë estetike që i dhurohet një soditësi pasiv. Në një letër ai shkruan: “Takova Lucy Gérand në Cabourg. Ishte një mbrëmje e këndshme, nga ato që perëndimi i diellit nuk e kishte harruar ngjyrën e trëndafiltë, megjithatë fustani i saj ishte krejt trëndafili dhe së largu dërgonte në qiellin e portokalltë ngjyrën plotësuese të muzgut. Unë ndenja gjatë duke vështruar këtë njollë të imët trëndafili, derisa e pashë që u shkri me horizontin; u ktheva në shtëpi me rrufë”. Ndonjëherë mjaftojnë dy rreshta që tregojnë ngazëllimin e tij se ka gjetur formulën e re të suksesit në shkrimtari: “Po shkruaj një skicë; Burzhe zbret, ndërsa Bojles prapset”. (Paul Bourget dhe René Boylesve janë dy romancierë të kohës së Prustit).
Më 1900, përmes një miku të tij diplomat në Londër, ai zbulon estetin anglez John Ruskin, shkruan disa artikuj për estetikën e tij. Ruskin-it i ishte ndaluar ribotimi apo përkthimi i veprës në gjallje. Me vdekjen e estetit po atë vit, Prusti vendosi ta përkthente, por ndërmori së pari një pelegrinazh në vendet e përshkruara në librat e tij e sidomos në Venecie ku shkoi me të ëmën. Duke ndjekur hapat e Ruskin-it, ai vizitoi vepra arti të tjera, të cilat do t’i përshkruajë vetë më vonë.
Për rastësi ai zuri vend në hotelin ku kishin qëndruar për ca kohë George Sand dhe Alfred de Musset. Ndër të tjera ai shkoi edhe në Padovë ku u njoh me një afresk të madh të Giotto-s, komentin për të cilin e futi në veprën e tij të ardhshme Në kërkim të kohë së humbur.
Artikujt e parë për Ruskin-in ai i botoi te La Gazzette des Beaux Arts. Episodi për përkthimin rimerret te romani Albertine disparue (Albertina e zhdukur, apo e Arratisura sipas përkthyeses së Prustit, Edit Kodra). Prindërit e Marselit luajnë një rol përcaktues në punën e tij si përkthyes. I ati, një njeri i qetë që e la të birin ta zgjidhte vetë rrugën e jetës, e vlerëson si mjet për ta vënë në punë. Sepse Prusti ka qenë i panënshtruar nga çdo lloj detyre shoqërore dhe sapo ka dhënë dorëheqjen nga puna në bibliotekë. E ëma e ndihmon shumë; meqë Prusti nuk e zotëron mirë anglishten, ajo i vihet përkthimit fjalë për fjalë të tekstit anglez. “Duke u nisur nga ky material, shkrimtari arriti të krijonte me tekstin një frëngjishte të shkëlqyer”, shkruante një kritik kur u botua përkthimi i parë i librit Bibla e Amienit,1904.
Në vjeshtë të vitit 1900, familja Prust u zhvendos në lagjen 8. Ai u njoh aty me princin Antoine Bibesco (Antuan Bibesko); princesha Helen (e ëma e Bibesco-s), kishte hapur një sallon, në të cilin ftonte muziktarë dhe piktorë (G. Fauré ‘Fore’ është i rëndësishëm për sonatën e Vinteuil në veprën e tij). Princi Bibesco mbeti një nga miqtë e Prustit deri në fund të jetës.
Ai i vazhdoi pelegrinazhet ruskiniane, dhe më 1902 vizitoi Belgjikën dhe Holandën.
Martesa e vëllait, Robert Proust, më 1903 dhe vendosja e tij në një shtëpi tjetër, e ndryshoi jetën e përditshme të familjes. Vdekja e prindërve (i ati më 1903, e ëma më 1905), e keqësoi shëndetin e tij. Me të ëmën ai ishte shumë i lidhur, madje në shumë raste kërkonte kujdesin e saj edhe i rritur, prandaj kjo ngjarje i la gjurmë të thella.
Pas këtyre fatkeqësive, Prusti bëri një pushim në Versajë. Atje njohu poetin bohem Robert de Montesqueu, i cili e ndihmoi të hynte në sallonet më elegante të kohës e të njihte personalitete të tjera.
Universi intelektual i Prustit zgjerohet nga dita në ditë. Por edhe ankthi, vuajtja, xhelozia, sëmundja, vetmia e artistit, po ashtu shtohen. Léon Daudet në një libër të vitit 1905 e përshkruan kështu Prustin që hyn në restorantin Weber: “Rreth orës shtatë e gjysmë erdhi te Veberi një djalë i ri i zbehtë, me sy të zjarrtë duke kafshuar dhe lëmuar me dorë njërin cep të mustaqes së errët e të gjatë, i mbështjellë me rroba të leshta si të ishte një stringël kineze. Ai kërkoi një bistak rrushi e një gotë uji dhe tha se do të ikte, se ishte me grip, se do të shkonte të shtrihej, se i bënte keq zhurma. Hodhi përreth vështrime të shqetësuara, pastaj tallëse dhe më së fundi shpërtheu në një të qeshur të gëzuar dhe qëndroi edhe ca. Shumë shpejt nga goja e tij dolën me një ton ngurrues e të nxituar vërejtje me një risi të jashtëzakonshme dhe konstatime të çuditshme. Imazhet e tij të paparashikueshme për sendet dhe njerëzit, ishin si ajo muzika siprane që rrëfejnë se dëgjohej në tavernën e teatrit Globus kur hynte Shekspiri me shokët e vet. Ai përmendi Mercutio dhe Puck (dy personazhe, shënim imi, F. P.), shprehu disa mendime njëri pas tjetrit, i shkathët për të kërkuar falje, për të qenë i përzemërt, me një vetëdije ironike, natyrisht të ndërlikuar, i ndjeshëm dhe i butë”.
Shkrimtari i ardhshëm grumbullon lëndën e duhur për hartimin e veprës së tij madhore, një vetëdije krijuese që vështron gjithçka me vëmendje për t’i dhënë jetë më pas. Një punë e ngadaltë e me durim që skicon planin e domosdoshëm e të papërsëritshëm të një lloji që nuk kishte paraardhës, por nuk do të ketë as pasardhës në letërsi, atë të katedrales së kohës.
Veç kësaj letrat e tij dëshmojnë për një njohje të hershme të autorëve; ato na informojnë për leximet e pafundme, për tablotë e pikturës apo ekspozitat, koncertet që ka parë, për personalitetet që ka njohur edhe pse tërësia e bibliotekës së tij, e muzeut të tij imagjinar, e dijes së tij, sigurisht, është e pamundur të parafytyrohet. Të duket se ai ka lexuar gjithçka, ka parë gjithçka, ka dëgjuar gjithçka.
Më 1907 Prusti filloi të shkruante veprën madhore Në kërkim të kohës së humbur dhe u veçua nga bota. Rikrijimi i të shkuarës paguhej me çmimin e flijimit të përditshëm. Ai dërrmohej në punë natën, flinte ditën dhe dilte rrallë, vetëm në mbrëmje sa për të ngrënë darkë. Për pesëmbëdhjetë vjet, ai jetoi kështu i vetëm në dhomën e tij të veshur me tapë, në një apartament në Bulevardin Haussmann, në të cilin u vendos pas vdekjes së prindërve. I mbështjellë dimrit me pallto dhe shall, ngaqë nuk ndizte zjarr prej astmës, shkruan dhe përpunon duke shtuar dhe duke ngjitur dta-ditës aq shumë copa letre në faqet e para të dorëshkrimeve, saqë punëtori i shtypshkronjës e ka vështirë t’i lidhë me tekstet.
Vëllimi i parë Du côté de chez Swann (Për Suanin, 1913) nuk u pranua nga Gallimard sipas recensës së shkrimtarit André Gide (Zhid), megjithë përpjekjet e princit Bibesco dhe shkrimtarit Louis Robert. Një vëllim nga kjo seri Un amour de Swann është përkthyer në mënyrën më të shkëlqyer nga EdmondTupja me titull Kur dashuronte Suani. Gide u pendua pastaj për mendimin e nxituar. Asnjë botues nuk u tregua i interesuar për botimin e tij. Përfundimisht libri u botua me shpenzimet e autorit në shtëpinë botuese Grasset. Vëllimin e dytë À l›ombre des jeunes filles en fleurs (Nën hijen e vashave në lule të moshës), e botoi më 1918 te Gallimard dhe më 1919 fitoi çmimin Goncourt. Ai botoi gjithashtu Pastiches et Mélanges në NRF, 1919. Në këtë kohë ai ndërroi shtëpi dhe ëndërronte të pranohej në Akademinë franceze, por i kanë mbetur vetëm tre vite për të jetuar.
Stili i Prustit që quhet “kujtesë automatike” vështrohej si shumë i veçantë. Është një strategji shkrimore për ta sjellë të shkuarën në të tashmen me të gjitha emocionet, ndjesitë dhe ndjeshmëritë. Kjo karakteristikë bën që shkrimësia e tij te jetë shumë e hollësishme, madje labirintike.
Sipas Jacques de Lacretelle dy shkrimtarët që kanë ndikuar shumë te Prusti janë Saint-Simon dhe Balzac. Nga shkrimtarët e gjallë ai çmonte së tepërmi Anatole France-in. Në një libër që i ka dhuruar, ai shkruan: “Zotit Anatole France, Mjeshtrit të pashoq, më të madhit, më të dashurit, me mirënjohje të veçantë nga Marcel Proust-i që e thërret gjithnjë Nabi dhe kujtohet për Kohën e humbur”.
Emra dhe pseudonime
E ëma e Prustit e thërriste “floriri im, kanarina ime, budallushi im”. Miqtë dhe shokët e quanin “Lecram (emri i tij i lexuar mbrapsht), Bleta e luleve heraldike, Saturnian dhe herë-herë kur donin të cilësonin mënyrën e tij të të shkruarit përdornin foljen “proustifier (prustifikoj). Darkat e tij në hotelin e madh parizian i dhanë emrin “Prusti i Ritz-it”.
Romancieri Paul Bourget duke iu referuar shijes së tij për porcelanin e Saxe-s, i shkruante mikes së tyre të përbashkët “[…] saksi yt psikologjik, Marseli i dashur […].
Në shkrimet e tij të fillimit Prusti vetë shpesh ka përdorur pseudonime. Në shtyp ai firmoste: Dominik, Mark Antoni, Eko ose thjesht D.
Vdiq më 18 nëntor 1922, nga një pneumoni, kur e kishte shkruar fjalën Fund (Fin) në dorëshkrimin e vëllimit të fundmë të serisë romanore. Ai tashmë ishte bërë i famshëm me një vepër të shndrruar në monument të letërsisë botërore. “Pasi kishte shkruar apo diktuar, rreth orës tre të mëngjesit, Prusti tepër i lodhur, e mbështeti kokën në nënkresë. Ai kërkoi që t’ia lënë ndezur abazhurin me dritë të gjelbër”. (Jean-Yves Tadié, Biographie, Gallimard, Paris, 1996, f. 908).
“I sëmuri i madh gjenial” e quan George Belmont, i cili ka mbledhur kujtimet e Céleste Albaret, 82 vjeçe, ish-guvernante dhe njeriu i vetën të cilit i hapte zemrën Prusti për tetë vjetët e fundit të jetës. “Ajo që sjell dëshmia e saj e pazëvendësueshme, është imazhi tronditës dhe i papërsëritshëm i së vërtetës, i një Prusti të humbur e më së fundi të rigjetur dhe që del nga kujtimet më besnike, ato të zemrës, për të rijetuar midis nesh” (Nga parathënia e librit Monsieur Proust (Zoti Prust) me kujtimet e Albaret-it.
“Gjatë natës së 17 nëntorit duke u gdhirë 18, ai më thirri në mesnatë […]
-E dashur Selest […] do të punojmë së bashku.
Dhe nisi të më diktonte deri rreth orës dy të mëngjesit.
Në një çast tha:
-Më duket se lodhem më shumë duke diktuar se duke shkruar, për shkak të frymëmarrjes.
E mori penën dhe vazhdoi vetë për më shumë se një orë.
Imazhi i akrepave mbi fushën e orës është gdhendur në sytë e mi përjetësisht në çastin kur pena e tij u ndal së lëvizuri mbi letër […]. Ishte saktësisht ora tre e gjysmë e mëngjesit” (Céleste Albaret, Monsieur Proust, Robert Lafont, Paris, 1973, f. 421, 422.
Një fotografi e bërë nga Man Ray të nesërmen, tregon një Marsel Prust në shtratin e vdekjes, në profil, me mjekër si profetët, mbështjellë me të bardha.
Përjetësimi
Më 1923, një vit pas vdekjes, La Nouvelle Revue Française (NRF) iu kushtua Marsel Prustit.
“Përdorimi letrar […] i përvojës që ka mbledhur nga bota, do të na lejojë të mbërthejmë kalimin e saj në veprën e tij, si portret “me të dhëna jo si të tilla”, por së pari të transpozuara me ato që sjellin një rikrijim të tërësishëm të Kohës së humbur dhe Kohës së rigjetur (Claude Mauriac, Revista e Re Franceze, Paris, 1923, f. 70).
“Koha më mungon të flas për Marsel Prustin, ashtu si do të doja dhe duhen apo jo, vëllime të tëra dhe jo vetëm për veprën, por për jetën e tij, për jetën tonë” (Léon Paul Fargue, Revista e Re Franceze, Paris, 1923, f. 81).
Vepra e tij është botuar në Pléiade. Me qindra studime, libra, konferenca shkencore e takime janë mbajtur dhe mbahen për veprën e tij. Vetëm korrespondenca e tij ka 25 vëllime. Prusti është një pus i pashterrshëm.
Romani i mbetur në dorëshkrim me fragmente, i shkruar më 1895, u zbulua dhe u botua më 1952 me titull Jean Santeuil, sipas emrit të personazhit kryesor.
Kundër Sainte-Beuve-it (Contre Sainte-Beuve), në të vërtetë është një botim postume më 1954 me formën e një përmbledhjeje me fragmente tregimtare dhe ese të shkurtra kushtuar shkrimtarëve që adhuronte Prusti si Balzac, Flaubert dhe të tjerë, në të cilat nuk mungon edhe fryma kritike. Aty ai i kundërvihet Sainte-Beuve-it dhe metodës së tij të analizës, sipas së cilës vepra e një shkrimtari është pasqyrim i jetës së tij dhe mund të shpjegohet prej saj. Kështu Prusti themelon poetikën e tij se vepra ekziston pavarësisht nga jeta e autorit dhe se ajo e ka kuptimin te vetvetja.
Fshati Illiers (Ilier) e frymëzoi Prustin të sajonte Combrey (Kombre) në veprën e tij. Me rastin e 100-vjetorit të lindjes së shkrimtarit më 1971, fshati ku ai kalonte pushimet e fëmijërisë, për ta nderuar, e ndryshoi emrin në Illiers-Combrey.
Shtëpia e hallës Leoni të romanit është shndërruar në Muzeu Marcel Proust, dhe administrohet nga shoqëria Miqtë e Marcel Proust-it.
Disa parathënie dhe artikuj shtypi që kishin dalë kryesisht në gazetën Figaro duke filluar nga viti 1908, u përmblodhën në një vëllim më 1999 me kërkesën e Gaston Gallimard.
Dy librat e përkthyer nga Prusti janë përmbledhur në një botim nga shtëpia botuese Robert Lafont më 2015.
Parathënia e përkthimit të Ruskin-it është botuar me titull Sur la lecture (Për leximin) dhe ribotuar me titull Journées de lecture (Ditë leximi) nga Gallimard më 2017.
Në prill të vitit 2021 Gallimard botoi sërish një përmbledhje me dorëshkrime të zbuluara më 2018 me titull Les 75 feuillets et autres manuscrits inédits (75 fletët dhe dorëshkrime të tjera të pabotuara) që i paraprinë dikur serisë romanore À la recherche du temps perdu.
